Этнос14. 12. indd

93
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Л.Н.Гумилев  қолданған  термин.  Пассионарлық  қасиетке  нақты  бір  этносқа 
тиесілі жекелеген адамдар да, тұтас этностар да ие бола алады. Этногенездің 
пассионарлығы – Лев Гумилевтің тарихи үдерісті дамушы этностардың орна-
ласқан ландшафтымен жəне басқа этностармен əрекеттесу ретінде сипаттай-
тын тарихи-этнологиялық теориясының негізі.
«Евразийская мудрость от А до Я» атты түсіндірме сөздікте пассионарлық 
ұғымы  латынның  «құмарлық»  сөзімен  түсіндіріледі:  адамдардың  өз  мұра-
тын  шындыққа  айналдыруға  деген  ырық  бермейтін  ұмтылысын  сипаттауға 
арналған термин. Пассионарлық, Гумилев бойынша, тарихта ізі қалатын кез 
келген əрекеттің негізінде жатады.
 Пассионарлық – өндіруге, қарекет етуге ішкі ұмтылыс, жеңістік бермейтін 
ұмтылыс.  Ол  өмір  ағынын,  кво-мəртебені,  айналадағы  жағдайды  өзгертуге 
бағытталады. Пассионар адам үшін бұл қарекет өзінің өмірінен гөрі, тайпа-
ластарының бақыты мен өмірінен гөрі маңыздырақ болып саналады. Гумилев 
тұжырымдамасында  пассионарлық – этикаға  жатпайды,  ол  бірдей  шамада 
қылмыс пен ерлік, қирату мен жасампаздық, зұлымдық пен игілік жасайды. 
 Пассионарлықтың базалық жіктемесінде əр түрлі деңгейлер болады. Пас-
сионарлық  тұжырымдамасының  авторы  Лев  Гумилев  пассионарлықты  қа-
былданған  нормадан  жоғары  тұратын  құбылыс  деп  есептейді:  тар  мағына-
сында  алғанда,  пассионарлық  іскерлілік,  жігерлілік,  таңдаған  идеалы  үшін 
құрбандыққа баруға дайындық түрінде əлемді, ландшафтыны өзгертуге ни-
еттілігі  мен  қабілеті  түрінде  көрінеді.  Жоғарғы  пассионарлық – рецессивті 
белгі (қаны араласқандардың бірінші ұрпағында болмайтын белгі); ал нор-
мадағы пассионарлық – жарасымды жай-күйдің үлгісі. Бұл үлгіге сай адам 
қоршаған əлеммен жарастықта жəне тепе-теңдікте болады; белгіленген нор-
мадан төмен пассионарлық – субпассионарлықтың көрінісі, бұл дегеніміз – 
жалқаулық, масылдық, жайбарақаттық, сатқындық деген сөз.
  Лев  Гумилев  өзінің  еңбектерінде  пассионарлық  жеке  тұлға  қабілетімен 
ешқашан түйісе алмайтынына үнемі назар аударып отырады. Пассионарлар-
ды  ол  ерік-жігері  ұзаққа  баратын  адамдар  деп  санаған.  Пассионарлық  сон-
дай-ақ  темпераментті  де  анықтай  алмайды.  Психотиптің  мұндай  маңызды 
түрі  сыртқы  жағдайлардың  ықпалына  байланысты  анықталады,  ал  пассио-
нарлық темперамент үшін реакция нормасын жасай алады (қар. Этногенез 
фазалары, Ұлттың қайта жаңғыруы, Ұлт-азаттық қозғалыс).
ПАТРИОТИЗМ (грек. patriótes – жерлес, отандас, patris – отан, туған 
ел, ор. патриотизм, ағыл. patriotism) – азаматтың (патриоттың) адамгершілік 
жəне  саяси  ұстанымы,  əлеуметтік-саяси  сезімі,  бұл – отанға  сүйіспеншілік 
пен шын берілгендіктен, оның өткені мен бүгінін мақтан ету, өзінің жеке мүд-
десі мен топтық мүддесін елдің ортақ мүддесіне бағындыру, отан алдындағы 
парызын саналы сезінуден, ол парызын өтеуге отанға қызмет ету жəне оны 
қорғау арқылы, елдің дамуына, əлемдегі беделінің артуына сеп болатын істер 

94
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
мен əрекеттер жасау арқылы ұмтылудан көрінеді. Ұлттың құралуы мен қа-
лыптасуы,  ұлттық  мемлекеттердің  құрылуы  кезінде,  ұлттық  жəне  ұлт-азат-
тық қозғалыстардың дамуы кезінде П. қоғамдық сананың ажырамас бөлігіне 
айналып, саяси мəнге ие болады. Жаңа мыңжылдық табалдырығында интер-
националдандыру,  ғаламдасу,  мемлекетаралық  өңірлік  интеграциямен  бай-
ланысты,  мемлекеттік  жəне  ұлттық  егемендіктің  рөлі  мен  маңызы  артумен 
байланысты П. проблемасы да шиеленісе түседі.
Патриотизм – жалпы адамзаттық, таптық жəне ұлттық аспектілері бар, та-
рихи  сипатқа  ие  құбылыс.  Өз  ғаламшарының  игілігі  үшін  жауапты  да  жа-
сампаз  сезімді  білдіретін  планетарлық  П.  кейде  П.  жоғарғы  формасы  деп 
есептейді.  Шынайы  П.  ұлтшылдықпен,  нəсілшілдікпен  жəне  жікшілдікпен 
ешқандай  қатысы  болмайды.  Бір  жағынан,  жаһандану,  интернационалану, 
екінші  жағынан,  мемлекеттік  жəне  ұлттық  егемендікті  нығайту  кезінде  па-
триотизм проблемасы өткірлене түседі. 
Қазақстан Республикасы Конституциясына (1-баптың 2-тармағы) сəйкес, 
П. Республика қызметінің негізі болатын қағидат болып табылады да, мына-
ларды  қамтиды:  қоғамдық  келісім  мен  саяси  тұрақтылық,  бүкіл  халықтың 
игілігі  үшін  экономиканы  дамыту,  қазақстандық  патриотизм,  мемлекеттік 
өмірдің анағұрлым маңызды мəселелерін демократиялық əдіспен шешу (қар. 
Мемлекет, Ел бірлігі доктринасы).
ПОПУЛЯЦИЯ (лат.populus – жұрт, халық, ор. популяция, ағыл. population) 
– белгілі бір аумақты қоныстанған, бір-бірімен туыстық тығыз қатынастағы 
адамдардың тобы; иммигранттардың елеусіз қосылуынсыз-ақ бірнеше ұрпақ 
бойы сақталуға қабілетті топталым; бұл көбінесе биологиялық (генетикалық) 
ұғымда қолданылады, сондықтан да адамдардың əлеуметтік қауымдастығы 
ретіндегі Этностан айырмашылығы бар (қар. Қауымдастық, Этнос, Имми-
грация, Этностық топтар).
- Р -
РАДИКАЛИЗМ  (лат.  radix  –  түбір,  ор.  радикализм,  ағыл.  radicalism)  – 
1. Шешуші шараға, соңғы шешімге ұмтылыс, бейімділік. 2.  Қандай да бір 
жік пен топтың өмір сүруіне, дəстүрлеріне қатер төнген дүдəмал тарихи өт-
пелі  кезеңдерде  сол  кездегі  институттарды  үзілді-кесілді  өзгертуге  бағыт-
талған əлеуметтік-саяси идеялар мен əрекеттер (қар. Экстремизм, Лаңкестік, 
Сепаратизм). Радикализмнің өзара шарттас екі қыры бар: радикалды идео-
логия  жəне  радикалды  əрекет.  Радикализм  қолданыстағы  саяси,  əлеуметтік 
жəне  экономикалық  құрылысты  қоғамдық-саяси  бағыт  ретінде  түбегейлі 
өзгертуге бағытталады. Радикализмді ұстанушылардың басты мақсаты төң-