Қазақ тілі
187
450-тапсырма.
«Күмбез»
сөзі
бойынша
сөзжұмбақ
құрастырыңыздар.
451-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударып, мазмұндаңыздар.
Фриз
–
декоративная
композиция
(орнамент
или
изображение) в виде горизонтальной полосы на предмете: в
кайме на ковре или паркете, поверху стены и т.д. Портал – П-
образная часть конструкции. Цоколь – верхняя часть
фундамента, возвышающаяся надземлей. Цементное тесто –
раствор цемента с водой. Ламинированная плита – древестно-
стружечная плита, облицованная пленками на основе бумаг,
пропитанных синтетическими смолами.
452-тапсырма. Сызба бойынша сөйлем құрастырыңыздар.
-----------
Үлгі: Ақ ордадағы хандық үкімет мұсылман дінін мойындады.
453-тапсырма.
«Кірпіш»
сөзін
ауыспалы
мағынада
қолданып, сөйлем құрастырыңыздар.
Үлгі: Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан.
Абай
454-тапсырма. Қазақстандағы көрнекті сәулет туынды-
ларын атаңыздар. Олар қай қалаларда орналасқан?
455-тапсырма.
Мәтіннен
жалқы
есімдерді
теріп
жазыңыздар. Мәтінді мазмұндаңыздар.
Тарихи шолу
Қазіргі Қазақстанның кең байтақ аймағы – сонау ертеде
өткен елдің мәдени-экономикалық жағдайына өзінің әсерін
тигізген қоғамдық ірі қозғалыстардың арнасы болды. Бұған
парсы патшалары Ахеменидтер мен Александр Македонский
әскерлерінің басып кіруі, ғұндардың қоныс тебуі, моңғолдардың
шапқыншылығы, Темірлан соғыстары, жоңғарлардың шабуылы,
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
188
феодалдардың үздіксіз болып тұрған өзара соғыстары, осы
тарихи оқиғалардың барлығы экономика мен мәдениеттің
қалыпты дамуына үнемі үзіліс жасап, ел қоныстарын бүлдіріп,
Қазақстанның
жергілікті
тайпалары
мен
халықтарының
ескерткіштерін құртып жоғалтумен қосарланып отырылды.
Осы тарихи ауыр жағдайлармен өткен заманның тоздыру
әрекеттеріне қарамастан, Қазақстанның территориясында қазақ
халқының және осы территориядағы оның алдында жасаған
тайпалардың, әртүрлі тарихи кезеңдеріне жататын монументал
сәулет өнерінің бірталай ескерткіштері сақталған. Өзінен
бұрынғылардың мәдени мұраларын пайдалана отырып, қазақ
халқы музыка, ауыз әдебиеті және ісмерлік өнері саласындағы
өздерінің тамаша шығармаларымен қатар, көп ғасырлар ішінде
қалыптанған құрылыс істерінің тәжірибесі нәтижесінде сәулет
өнерінің өзгеше үлгілерін жасап, онда құрылыс тәсілдерін,
сәулет өнерінің көркемдік құралдарын бейнелейді.
Құрылыс өнері саласындағы халық шығармаларының осы
бай мұрасы Қазақстанның сәулет құрылысын жасау ісіндегі
бұлақ көздерінің бірі болып табылады.
456-тапсырма. Мамандыққа қатысты сөздерді жаттап
алыңыздар.
кірпіш арақабырға – кирпичная перегородка
кірпіш бағана − кирпичная колонна
кірпіш байланыстырғыштары – кирпичные связи
кірпіш қаптама – кирпичная облицовка
кірпіш тірекше – кирпичный столбик
кірпіш төсеу – укладка кирпича
кірпіш ширегі – четверть кирпича
өрімді арқалық кірпіш– кирпичная балка
кірпіш қалауы – кирпичная кладка
457-тапсырма. Мәтін мазмұнымен танысыңыздар.
Қазақ тілі
189
Қожа Ахмет Яссауи кесенесі
XIV ғасырдың соңы XV ғасырдың басындағы сәулет
өнерінің бірегей ескерткіші − Түркістан қаласындағы Әмір
Темірдің әмірімен тұрғызылған Қожа Ахмет Яссауи мешіті
салынды. Бұл алып құрылыстың Орта Азия мен Қазақстандағы
диаметрі 18,2 метрге тең ең үлкен сүйірлі күмбезбен жабылған
қазандықтың орталық кең залы төңірегіне топтасқан, атқаратын
қызметі мен мөлшері жөнінен әр алуан 30 бөлмесі бар.
Ғимараттың ауқымды порталының терең түкпірі сүйірлі
саңылауына дейін созылған бас өзекті аралығында ортасында
үлкен қасиетті айыршықты қола қазан − Тайқазан орналасқан
шаршы кең зал − қазандық орын тепкен.
Ол рәсімдік салт-жорамалдық тамақ, ас әзірлеуге арналған.
Қабірдің алдында «зиратхана» делінетін шаршы қуыс жатыр.
Мұнда тағзым етіп келушілер дұға оқып, ортада сұр-жасыл
мәрмәрмен қапталған үлкен сағанасы қойылған Қожа Ахмет
қабіріне мінәжат етеді. Қабірхана екі қымбат күмбезбен
жабылған. Үшкір пішіннің ішкі қабаты парусқа (дөңес иінге)
бекітіліп,
әк
тұнбаларымен
әшекейлендірілген.
Сыртқы
қабырғалары күмбез жазу, фриздармен өрнектелген жалпақ
ленталы белдеулі биік цилиндрлі барабанда көтерілген.
Қазандыққа шығатын ұзын дәліздермен қапталынады − сол
жағында − кіші мешіт, ал оң жағында Үлкен Ақсарай
орналасқан.
Қазандықтың
бүйірлеріндегі
құжырлардың
сыртында, шығыс жақта Кіші Ақсарай, батыс жағында −
кітапхана, асхана, құдықхана жайғасқан. Бұл негізгі жайлар 4 екі
қабатты дәліз арқылы қазандықпен байланыстырылған.
Ғимараттың жобалық шешімі секілді сыртқы сәулеті де
өзінің идеялық мазмұнын айқын аша түседі. Көреген саясаткер
Темір көшпенділердің назарын өздерінің ұлттық қасиеті жәдігер
ескерткіштеріне аударып, күш-қуатын танытатын монументальды
құрылыстың алыптығы және ауқымдылығымен оларға ықпал
етуді мансұқ етті. Ол өз сарайының (Ақсарай) порталында «Егер
біздің күш пен қуатымызға күдік келтірсең, біздің құрылыс
жайларымызға қара» деп жазуға әмір етті. Ғимаратты сәулеттік-
көркемдік әшекейлеуде қыш, ағаш, және сүйекті ойып жазу
кеңінен қолданылған, тас пен металды өңдеу, ою өрнекті
