П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Рекламный текст, являясь «уговаривающим, убеждающим» текстом, совмещает в себе реализацию двух функций воздействия: во-первых, это функция воздействия языка, реализуемая с помощью всего арсенала лингвис-тических средств выразительности, и функция массовой коммуникации, реализуемая с применением особых media-технологий, характерных для того или иного средства массовой информации, например: использование цвета в печати, шрифтового и визуального оформления, музыкального оформления радиорекламных сообщений. Реклама на телевидении использует огромную палитру цветов для привлечения внимания, удержания в памяти, а затем и автоматического воссоздания. Нами рассмотрена психология цветов М.Люшера применительно к телерекламе. Какие цвета, согласно данной психологии, способны вызвать раздражение, возбудить интерес, остаться в памяти, успокоить, вызвать положительный эмоциональный настрой (что немаловажно).

Радиореклама, в силу ограниченности визуального представления товара, в свою очередь, использует все возможности человеческого голоса – тембр, тон, интонацию. С помощью этого можно выразить разные эмоции: удивление, грусть, возмущение, радость, усмешку, иронию и т.д. Это объясняется тем, что на слух мозг реагирует быстрее, чем на визуальное сообщение, так как после получения визуальной информации доли секунды уходят на обработку этой информации, а так как мы говорим о телеви-зионной рекламе, в которой визуальный ряд сопровождается вербальным сообщением, то нам приходится сопоставлять визуальную информацию с вербальной. Однако положительные и отрицательные стороны теле- и радиорекламы, на наш взгляд, требуют отдельного детального рассмотрения.

Так как реклама имеет своей целью интенсивное концентрированное воздействие, то она использует богатый спектр средств выразительности на всех языковых уровнях [1, с. 76]. Аллегория, метафора, сравнение, парал-лелизм, различные виды повторов, аллитерация, концентрация императивных форм глагола и коннотативных прилагательных – все это широко представлено в рекламных текстах.

По Е.Ф.Тарасову, в рекламном тексте акцент делается не на собственно потребительских качествах товара, а на символических ценностях, позво-ляющих демонстрировать свой социальный статус, принадлежность к престижной социальной группе и т.п. Автор приводит список слов, наиболее часто встречающихся в телерекламе: новый, хороший, лучший, самый лучший, свободный, свежий, восхитительный, полный, уверенный, чистый, чудесный, специальный, безвозмездно, поразительный, быстро, легко, последний шанс, удобный, современный, молодой, наслаждение и т.п.

Ключевые слова встречаются в основном в мотивационной части рекламного текста. Эти слова связаны с описанием потребностей человека, поэтому, несмотря на их частотное употребление, «стертость», они постоянно будут присутствовать в рекламном тексте. С данным употреблением связаны метафоризация и расширение значения ключевых слов [2, с. 88-89].

В данном ролике действующими лицами являются отец и сын. Текст читается диктором-мужчиной неторопливо, проникновенным голосом. Фоном являются сюжеты из географии и биологии Земли: водопады, моря, горы, деревья, цветы и т.п.

Идея текста заключается в следующем: несмотря на динамичное развитие современного мира и на стремление быстро обогатиться (что довольно-таки актуально для жителей постсоветского пространства), есть что-то, более достойное внимания – богатство, не материальное, а интел-лектуальное, накопленное веками. Метафора интеллектуальное богатство поколений звучит еще более внушительно, обрамленная в текст, состоящий из номинативных предложений, каждое из которых уже само по себе помимо огромной информации несет и эмоциональную нагрузку: мудрость веков, новейшие открытия; стремиться вперед и не останавливаться на достигнутом и др. Цепочка номинативных предложений, следующих друг за другом, имеет особую выразительность. В каждом из этих предложений имплицитно представлена сема положительной оценки. «Такие предложения обладают значительным прагматическим потенциалом – краткие и емкие по форме, глубокие по содержанию, они особенно рельефно выделяются… и, подобно мазкам кисти художника-импрессиониста, они способны в своей совокупности создавать целую картину» [5, с. 115].

Прагматический эффект в данном тексте достигается за счет исполь-зования приема антитезы: Мудрость веков и новейшие открытия; семанти-ческих повторов: Стремиться вперед и не останавливаться на достиг-нутом, подлинное богатство – интеллектуальное богатство поколений.

Удачное решение использования метафоры нашли производители газированного напитка «Fanta». Видеоролик показывает нам двух туземцев, одетых в национальный наряд, с причитающимися аксессуарами и расска-зывающих о красоте экзотических стран, которых можно достичь, не выходя из дома, следует лишь выпить напиток «Фанта», и вы окунетесь в мир экзотики, странствий, путешествий.

В данном примере использованы два афоризма: вкушать полной ложкой и жить полной жизнью. Использование данных фраз в рекламе обусловлено целевой аудиторией рекламного ролика, а именно молодежной аудиторией. Смысл обеих фраз заключается в следующем: напиток поможет обрести некую свободу, чувство удовлетворения жизнью. Примечательно, что данный афоризм в рекламном тексте несет в себе скрытую семантику «довольствоваться всем ради себя», а на фоне рекламного ролика он вызывает положительную коннотацию «жить в приятных экзотических условиях» и пить напиток «Фанту», т.е. в данном случае на отрицательную семантику афоризма накладывается положительный эффект за счет видеоизображения – экзотических мест.

Очень часто для привлечения внимания аудитории метафоры употреб-ляют не только в тексте, но и в самом слогане.

«Мотилиум» – Мотор для вашего желудка;

«Mentos» – Свежее решение.
Метонимия – троп, при котором знак одного предмета заменяется знаком другого предмета на базе некоей смежности. Например, в рекламе зубной пасты «Blend-a-med» авторы в качестве примера использовали морскую ракушку. Ракушка – иконичная метонимия, заменяющая зубы. Основой сравнения явилась потребность обеих фигур в кальции: в случае нехватки данного минерала возникают проблемы – ракушка и зубы становятся мягкими и разрушаются.

Если взять за основу рекламу сотового телефона и выделить несколько сем данного значения: высокое качество, современные технологии, то на основе одной из сем можно создать метонимию. Реклама многих моделей сотовых телефонов использует фоном для телефона небоскребы, возвы-шающиеся над городом. Таким образом, создается метонимия «современные технологии», результатом которых является само существование таких зданий.

Метонимия – один из излюбленных тропов, используемых в рекламе. Чаще всего (мы уже убедились в этом на материале примеров с морской ракушкой и небоскребами) метонимия в рекламе используется на невербальном уровне.

Подобный контраст в рекламе используется как средство привлечения внимания и запоминания. Особенность человеческой натуры заключается в биполярности. Известный живописец, импрессионист Сальвадор Дали, картины которого отличаются особой контрастностью (циферблат часов на его картине представлен размытой фигурой, стекающей вниз, олицетво-ряющей течение времени), по поводу контрастов писал: «Отрицайте моно-тонность, поддерживайте разнообразие, отрицайте запреты, поддерживайте исступление, отрицайте единогласие, поддерживайте иерархию, отрицайте шпинат, поддерживайте устриц».

Возможно использование созвучия, разговорной конструкции в рекламном тексте с использованием каламбура: «Простамол»! Просто будь мужчиной!; «Пинасол» – начихать на насморк! Как известно, глагол «начихать» употребляется, в основном, в разговорной речи и обозначает примерное следующее: «не обращать внимания».

Далее нами были отмечены следующие рекламные ролики.
Он у меня такой умница (реклама холодильника)

Он такой темпераментный. Заводится с пол-оборота…

Это мой …автомобиль (реклама автомобиля)
Реклама автомобиля может быть рассчитана как на мужчин, так и на женщин, но выбор языковых средств в рекламном тексте будет отличаться от текста рекламы, предназначенного для мужчин. Автомобиль как объект рекламы характеризуется высокой технической сложностью. Это обстоя-тельство затрудняет его представление в рекламных текстах. По мнению А.М. Пономаревой, «в рамках проекционной стратегии поиск рекламной идеи невозможен без знания особенностей той или иной марки автомобиля, без владения специальной лексикой» [7, с. 59].

Если целевой аудиторией в рекламе автомобиля являются мужчины, то основной информацией будут технические характеристики автомобиля, в то время как рекламный текст, рассчитанный на противоположный пол, будет отличаться. Одним из ярких исторических примеров рекламы, ориенти-рованной на женскую аудиторию, может служить реклама «Volkswagen»: пустой белый экран с одной строкой внизу: «Нам нечего показывать в наших новых моделях». Акцент сделан на прием интриги с целью возбудить женское любопытство. В рекламе автомобилей, рассчитанной на женщин, доминируют преимущественно романтические образы, стереотипы следо-вания моде.

В рекламном тексте «Он такой темпераментный. Заводится с пол-оборота… Это мой …автомобиль» налицо гендерные стереотипы целевой аудитории. Рекламный текст, рассчитанный на мужчин, в своем большинстве обращается к техническим и прагматическим характеристикам товара и услуги, текст же для женщин носит романтический характер, женщина как бы нуждается в защите, опоре и она ее получит, если воспользуется услугой или купит товар.

Проведенный анализ теле- и радиорекламных текстов СМИ Республики Казахстан с целью выявления средств оценочности и экспрессивности позво-лил прийти к следующему выводу: эффективность рекламного текста зависит от использования в нем экспрессивных и оценочных конструкций, прояв-ляющих себя на том или ином уровне языка (от фонетики до синтаксиса).

На фонетическом уровне определены повторы, аллитерация, которые вызывают положительную реакцию аудитории. Использование аллитерации характерно для казахского народа, так как оно обусловлено культурно-историческими факторами. Одним из традиционных игровых состязаний казахов был айтыс – словесные состязания. Ценилось яркое и метко подобранное слово. Явление аллитерации закреплено в фольклоре казахского народа: Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың. Жетіге келгенше жердең таяқ жейсің. Благодаря этому казахстанцы-билингвы легко воспринимают рекламный текст с аллитерацией.

Как уже было отмечено, на лексическом уровне наблюдается использо-вание метафоры, каламбура, метонимии, приемов сравнения и персонифи-кации рекламируемого объекта. Данный уровень является наиболее числен-ным среди остальных. Использование метафоры, каламбура, метонимии помогает воспринимать текст не только на информационном уровне, но и на эмоциональном, который подчас является самым важным в принятии решения, а именно – о покупке товара.

1. 
   Добросклонская Т.Г. Вопросы изучения медиатекстов: Дис. … канд. филол. наук. – М., 2000.
   
2. 
   Тарасов Е.Ф. Психолингвистические особенности языка рекламы // Психолингвистические проблемы массовой коммуникации. – М., 1974. – 328 с.
   
3. 
   Кусаинова Г.С. Функциональный аспект политической метафоры на страницах казахскоязычных и англоязычных газет: Дисс…канд. филол. наук. Алматы, 2006.
   
4. 
   Полищученко В.Н. Психотехнологии в рекламных текстах: феномен «NLP в России» // Рекламные технологии. 2002. № 3. С. 76.
   

5. 
   Таткенова А.Т. Функционально-прагматический аспект экспрессив-но-синтаксических конструкций в казахском и английском языках (на материале языка газет): Дис. … канд. филол. наук – Алматы, 2003.
   
6. 
   Котюрова М.П., Гринько К.Н. Эффективность рекламных текстов в функционально-стилистическом аспекте // Русский язык на рубеже тысячелетий: материалы Всероссийской конференции Динамика синхронии. Язык художественной литературы. – СПб., 2001. - Т. 2.- С.67
   
7. 
   Анатомия рекламного образа / Под общ. ред. А.В. Овруцкого. – СПб., 2004. – 224 с.
   

УДК 81:39

Ғалым А. Сейдімбек: «Рас, Қазақстанда ономастика, соның аясында антропонимика ғылымы айтарлықтай дамығанын жоққа шығармаймыз, керісінше мерей-мәртебе тұтамыз» [1, б. 99], - деп атап көрсеткендей, қазақ ономастикасы мектебінің қалыптасып дамуына өзіндік қолтаңбасы бар ономаст-ғалым Т. Жанұзақтың негізгі зерттеулерінде кісі аттарын (адам есімін) жан-жақты сөз еткендіктен, бұл арада тоқталып жатпадық.

Зерттеліп отырған өңірде о баста ру, тайпа аттары адам аттарынан немесе керісінше ауысуы ертеден бар құбылыс екенін Т. Жанұзақтың: «Этнонимдердің басым көпшілігі - әуел бастан антропонимдер (ру басы немесе сол рудағы беделді де белгілі адамдардың аттары)» [3, б. 66], - деген жолдарынан қазіргі кездегі ру аттарының о баста адам аттарынан немесе керісінше пайда болғанын көреміз.

Жоғарыдағы ғалым пікірінен антропоэтнонимдердің өн бойынан дү-ниетанымы, бітім-болмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-тілегі, мақсаты, іргелі ұғым-түсінігі, т.б. айқын көрінетінін ескеріп, «руға» дейінгі бөлік негізінен «буын не жеке адам (аты)» жиынтығынан құралып «атаға» дейін «жеке адамнан (аты)» тұрады деп қараған орынды.

Этнограф-ғалым А. Сейдембек: «...адамдардың есімі де халықтар тарихының құрамдас бөлігі бола алатынын пайымдатады. Адам есімі арқылы белгілі бір уақыт аясындағы белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігін, наным-сенімін, таным-түсінігін, арман-аңсарын, сондай-ақ басқа ел-жұрттармен бол-ған қарым-қатынастарын аңғаруға болады» [1, б. 98], - десе, ал Б.Тілеубердиев: «Адам» концептісі адам аттарынан (есімдерінен), яғни антропонимдерден жасалған қазақ этнонимдері материалы негізінде қаралуы мүмкін. ...Қазақ этнонимдеріне лексика-семантикалық тұрғыдан жіктеме жасау жалпы тұрғы-дан алғанда концептілердің жиынтығымен немесе қазақ мәдениетінің концеп-тілік саласымен сәйкес келеді деп есептеуге болады» [4, б. 100-101], - деп жазған-дай, мақала көлеміне қарай жинақталған материалдардан этноантропоним-дер немесе керісінше антропоэтнонимдерді (барлығы - 1210)^ іштей мағы-налық топтарға бөлмей, бұл жерде тек этноантропонимдердің құрамындағы сөздерді шартты түрде: титул (атақ-дәрежелі), географиялық терминдердің қатысуымен және қазіргі адам аттары құрамында көне және сирек кездесетін сөздер деп қарастыруды жөн көрдік.

А) Титул (атақ-дәрежелі) сөздер (бай, сұпы//сопы, сиық, шүрен//шүлен, (шуран), мырза, шора, т.б.) о баста жеке ру-тайпа аттары болуы мүмкін [қараңыз: Байшора [5, б. 494-496], Байұлы, Қыдырсиық; ССТПН-де [6, б. 450,452]: Шуран: I. 1) өзбекте; 2) башқұрт (қатай); Шуран II.см. Шоран (суран, шуран, сауран, соурон) – «көшпелі өзбек»], кейін уақыт келе қазіргі таңдағы титул (атақ-дәрежелі) сөздердің бір тобы – этникалық термин жасауға, енді бір тобы – этнонимнің бірінші не екінші компоненттерінде тіркесуі арқылы бір ғана этноним ретінде қалыптасуына, үшінші бір тобы – адам аттарын жасауға негіз болғанын көреміз.

Осы жерде Әлімұлы бірлестігіндегі Шүрен руын түркі тілдерінің тарихи және дыбыстық заңдылықтарына сәйкес шүлен сөзімен төркіндес деп қарап, шүрен//шүлен сөзін «мырза, дарқан, жомарт» [7, б. 929] мағынасында қараған жөн.

Бұдан шығатын қорытынды: әрбір адам өзі өмір сүрген қоғамның бір мүшесі болуымен қатар, сонымен бірге этностың да бір бөлшегі, яғни сол жерді алғаш мекендеген немесе жайлаған ру-тайпаларымен, ал адам аттары құрамында кездесуі ата-анасының баласына деген арман-тілегімен (немесе объекті және субъекті жағдайлармен) тығыз байланысты екенін көрсетеді. Олай болса, өңір этноантропонимдері құрамындағы титуль (атақ-дәрежелі) сөздерді төмендегіше жіктеуге болады:

бай -168: Байұлы - Байбақты; Жүндібай; Байсейіт, т.б.; Әлімұлы – Бұғыбай, Жаңабай; Алтынбай; Тұрсынбай, т.б.; Жетіру - Құлымбай; Отарбай; Жаңабай, Қырғызбай, т.б.;

бек - 43: Байұлы - Ұлықбек; Баубек; Бекбасар, т.б.; Әлімұлы – Айдарбек, Бәубек, Көлдейбек, т.б.; Жетіру - Садырбек; Сарыбек; Жәнібек, т.б.;

құл//ғұл - 43: Байұлы - Қожағұл; Қадырқұл; Шоқтығұл т.б.; Әлімұлы - Сейітқұл; Есенқұл; Айтқұл; Андағұл, т.б.; Жетіру - Базарқұл; Арыстанқұл; Құлтай, Мырзағұл, т.б.;

мырза - 3: Байұлы - Мырзағұл; Мырза, т.б.;

сиық - 5: Байұлы - Бақтысиық, Сұлтансиық, Сарысиық, Қыдырсиық; Жетіру – Тоқсиық;

сұпы -1: Байұлы- Тағысұпы.

Ә) Зерделеу барысында этноантропоним құрамындағы кейбір көне және сирек сөздер қазіргі адам аттары құрамында кездеспейтінін байқадық. Біз бұл жерде, өзімізше таныған, өңір этнонимдерінің екінші компонентінде кездесетін көне және сирек (бірінші компонентте көне және сирек сөздер кездеспейді деген ұғым тумауы керек) сөздерді саралай келгенде, олар тілімізде сын, сан есімдер, етістікпен және атақ-дәрежелі (титул) сөздермен тіркесетіне көз жеткізе отырып, оларды (барлығы: 120) төмендегі кестемен шектеуді жөн көрдік.

Б) Зерттеу барысында өңір этнонимдері құрамында географиялық терминдер арқылы жасалған этнонимдер бірінші және екінші компонент-терде де жиі кездесетінін байқадық.

Монографиялық жұмысымызда географиялық терминдердің қатысуымен жасалған өңір этнонимдеріне арнайы тоқталғандықтан, бұл жерде этноантропоним құрамында кездесетін географиялық терминдерді төмендегі кестемен беруді шектедік.

Осы орайда, өңірлік этнонимия жүйесінде кейінгі ұрпаққа елдік пен ерліктің шежіресімен қатар, талай ғасырдың куәсі болған тарихи сөздерді (этноним мәнінде – астын сызған біз) өз бойына жинақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде, қазақ халқының генеологиялық жағынан топтастыруда этно-антропонимнің алатын рөлі ерекше, яғни этноантропонимдер бойында сол ру-тайпаның (немесе халықтың – астын сызған біз) басынан өткен өмірін сипаттайтын сыртқы және ішкі факторларымен (әлем бейнесімен) тығыз байланыстығын көреміз. Егер қазақ есімдерінің (этноантропоним) ғаламдық тілдік бейнесін академик Ә. Қайдар сөзімен айтқанда, «Адам», «Табиғат», «Қоғам» немесе үштік атау «өз есімі – әке есімі – ата тегі» (А. Сейдімбек) тұрғысынан қарап, тілімізде ру-тайпа аттарымен жасалған адамның аты-жөні, тегі бар (мысалы, Өзбеков, Ноғайбаев, Түрікпенбаев, Қырғызбаев, т.б.) екенін ескерсек, адамға бұлайша ат қоюда тарихи-әлеуметтік себептер, яғни қазақ халқының аты аталған халықтармен ғасырлар бойы тарихи-мәдени, саяси қарым-қатынасы, достық, туыстық, ынтымақ бірлікте болғанын және олардың қазақи болмысы мен дәстүріне сай тарихи-рухани-мәдени тетік ретінде әлеуметтік тұрғыдан зерттеу қажеттілігі туындайды.

Ғалым Т. Жанұзақовтың: «Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өзара байланысы, ауысу процесі тарихи дәуірлермен ұштасып келе жатқан құбылыс.

Алайда, күні бүгінге дейін ру, тайпа аттары кісі аттарынан қойылған ба, әлде кісі аттары ру, тайпа аттарынан қойылған ба? деген мәселе өз шешімін таба алмай келеді. ...Негізінде ру аттарының көне дәуірлерде кісі аттарынан жасалмағанын, бұл құбылыстың кейінгі орта ғасырда басым болғанын көптеген материалдар көрсетіп отыр» [9, б. 242-243], - деген пікірін қуаттай отырып, бұл құбылыс қазақ этнонимінің тілдік қабаттары мен семантикалық жағынан топтауда, яғни ежелгі және ортағасырға тән этнонимдердің қойылуында топонимдік типті (тау, өзен, көл, сай, т.б.) немесе тотемдік мағыналы сөздер болса, ал XIII ғасырдан бастап адам аттары негізінде этнонимдердің қойылуынан да анық көреміз. Сондықтан да қазақ лингвистикасында XX ғасырдың бас кезінде пайда болған когнитивтік лингвистиканың алғышарттары кез-келген зерттеушілердің (соның ішінде ономаст-зерттеушілер) өз зерттеулерінде лексика-семантикалық жағынан классификациялауда көрініс тапқаны, яғни оларды әлемнің тілдік бейнесімен байланыстыруы (мысалы, Т. Жанұзақов [10, б. 45-49] адам аттарын лексика-семантикалық мағынасына қарай 30 топқа бөліп қарастыруы), жалпылама түрде кейбір концептілерді бөліп көрсетуге нақты дәлел болады.

Қорыта келгенде, өңір этнонимдерін (этнотопоним, этноантропоним, этнозооним, этногидроним, т.б.) шектесіп жатқан көршілес елдердің картасында күні бүгінге дейін бар кейбір түркі этно және топонимдерімен, сондай-ақ тарихи және шежіре, тілдік деректерімен салыстыру арқылы қазақ халқының кешегісі мен бүгінгісі аралығындағы ру, тайпа, халықтарынан мағлұмат беретіні анық. Бұның өзі, бір жағынан, тіліміздегі сөздік қорды байытуда тілдер сабақтастығымен қатар, этномәдени негіздерін, этно,- экстр,- және интралингвистикалық қабаттарын, номинациялық ұстанымдарын (принциптерін) ғылыми-танымдық тұрғыда жан-жақты ашып зерттеуге ықпал ететіні сөзсіз.
Әдебиеттер

1. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. - Астана, 2008.

2. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. - А.,1971.

3. Жанұзақов Т. Қазақ тілі ономастикасының негізгі проблемалары // Филология ғылымының докторы дәрежесін алу үшін жазылған докторлық диссертация (қолжазба). - А., 1974.

4. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. - А., 1982.

5. Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. - А., 2004.

6. Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. - А., 2004.
7. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. - А., 2006.

8. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3. - А., 2007.

9. Лезина И.Н., Суперанская А.В. Словарь-справочник тюркских родоплеменных названий (далее-ССТПН). - М., 1994.

10. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (Жалпы редакциясын басқарған

11. Қожанұлы М. Қазақ этнонимдер жүйесі (Қазақстанның батыс өңірі этнонимдеріне қатысты тарихи, шежіре және тілдік деректер негізінде). - Астана., 2011.

12. Жанұзақов Т. Қазақ тілі ономастикасының негізгі проблемалары// Филология ғылымының докторы дәрежесін алу үшін жазылған докторлық диссертация (қолжазба). - А., 1974.

13. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. - А., 1965.

В статье рассматриваются некоторые этноантропонимы на материале этнонимов западного региона Казахстана.

UDC: 378(574):339.92

One of the main missions of International department in M.Utemissov WKSU is organization and development of the international ties with near and far abroad universities, conclude the contracts and agreements with them and realization of the contract items. All of these are included in the work plan of department. The work plan based on the WKSU cooperation with partner universities provides the concrete activities, there are:

• 
  Academic mobility development of students and masters of university through education overseas- in Russian universities and far abroad;
  

• 
  Invitation foreign scientists - professors from Germany, Poland, Russia, and other countries;
  

• 
  Departure of WKSU lecturers overseas- in Russian universities and far abroad;
  

• 
  Development of joint scientist- research consortia;
  

• 
  Participation of students and faculty in international scholarship programs;
  

• 
  Participation in international projects (ex.:Tempus-Perseus, Ersasmus Mundus).
  

At present West Kazakhstan State University signed 66 cooperation agreements with CIS and foreign countries universities. Only in the last two years was signed over 20 new contracts with universities near and far abroad: with universities in Poland, Germany, Armenia, Russia, and Bulgaria.

The closest cooperation has been established with universities in Russia, Poland, and Germany: PFUR, Moscow State University of Culture and Arts, Kazan State University, Astrakhan State University, Chernyshevsky Saratov State University, Saratov Socio-Economic University, Samara State University, University, Kazimierz the Great University, the International Institute of Tourism and Culture, University of Economics, Bydgoszcz, Poland, University, Gutenberg University, Mainz, Otto von Guericke University, Magdeburg, Germany.

Under the agreement with the People's Friendship University realized the double-degree education program at the Economics and Management Faculty. At present on the full-time graduate program study 35 undergraduates. The Double-degree program is also carried out with the International Institute of Tourism and Culture in Bydgoszcz, Poland. In April 2012 between the UE and WKSU signed supplementary agreements on double-degree programs of undergraduate and master of "Economy", "Tourism and recreation", "Geography", "Physical Education", "Sociology", "Education", "Computer Science and Econometrics" "cultural studies", "Philology", "Management", "Logistics", "Management", "Marketing", and also the students practice. In the summer of 2012, we were able to use this opportunity send to summer practice in Poland our students on specialty "Computer science". There was developing joint educational programs with foreign partner universities: "Mathematics" with Otto von Guericke University (Magdeburg, Germany), "Physics" with Kazimierz the Great University. (Bydgoszcz, Poland).

For the last two years increasing the student exchange by the "semester learning” program. So, in 2012, due to republican funding made ​​possible training of 18 students in Kazimierz the Great University and University of Economics, Poland. Special attention is paid to the promotion of technical specialties, such as "Physics", "Chemistry", "Computer Science", students from this departments go to universities in Russia, particularly in the Kalmyk State University, Bashkir State University, Volga service State University, etc. Currently, over a dozen students, undergraduates enrolled in universities in Russia, Germany, and Turkey. Over the last three years, about 20 students have been trained at the International Institute of Tourism and Culture in Bydgoszcz. On the double-degree program of Education, Poland passed a qualifying exam for the language level B1 of the Commission of the International Academy of Sciences San Marino.

WKSU as entered in the list of the four universities of Kazakhstan and has received the Republican funding, had the opportunity to invite in 2012, 12 well-known professors from Russia, Poland and Ukraine universities.

Academic mobility concerns not only students. Only for the last 2012, 28 lecturers were trained in Europe universities (Germany, France, Spain, Poland), about 90 lecturers, undergraduates and students traveled to the country and abroad to participate in conferences, seminars and projects.

WKSU became a member of the international project TOSCA II ("Transfer of ideas, skills and knowledge in Central Asia"), in the framework of the Erasmus Mundus program, funded by the European Union. Participants are the universities of Germany, Poland, Portugal, Sweden, Greece, Spain, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. We already know that two of our university applicants will be trained abroad.

Lecturers, masters and students of the university educated and are trained abroad, becoming the owners of the Presidential Scholarship "Bolashak". For the last three years, winning four students and lecturers weaned and still continue their studies in Canada, Turkey, Germany. It is encouraging to note that at the end of 2012, we learned the six names of our new "Bolashak" winners. We are also proud of our students and undergraduates who become holders of scholarships from other international programs (DAAD, GLOBAL Ugrade, IREX, etc.), studying in Germany and the USA universities.

It is important for the university education of foreign students. For last years in WKSU educated students from Turkey, China, Russia, Uzbekistan, and Germany.

Addition of the Kazakhstan in the educational space structure of EU gives to high schools of our country as a whole and in particular for the WKSU powerful impetus to the development of international cooperation.

Түйін сөз: ЕО білім беру кеңістігі, Болон үрдісі, халықаралық ынтымақтастық, академиялық ұтқырлық, семестрлік оқу.

УДК 32.019.5:929"1801/1845"

ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының тарихындағы тарихи тұлға-лардың қоғамдық-саяси қызметтері және олар өмір сүрген заманның ерекше-ліктері туралы мәселелер мұрағаттық деректер мен мәліметтер негізінде қарастыруды қажет етеді.

Ұлан байтақ дала төсінде әр кезеңде туындаған тарих туралы еңбек-тердің баршасы үнемі жеке тұлғалардың өмір дерегін негізге алу арқылы жазылған. Қазақ қоғамындағы тарихи тұлғалар Ресей империясының отарлау саясаты мен езгісіне ашық күрескен, қазақ хандығын, яғни мемлекеттілігін сақтауға талпынған қайраткерлер туралы деректер мұрағат құжаттары негізінде талданып, Қазақстанның аймақтарындағы тарихи тұлғалардың саяси-қоғамдық қызметтерінің сабақтастығы тың мұрағаттық деректермен толықтырылып, жаңа қырынан қарастырылуда.

Бүгінгі таңда дүниежүзілік тарихнамада жиі көтеріліп жүрген қоғам-дағы жеке адамның рөлі, оның қалың көпшілікке, қоғам дамуына әсері пайымдалып, тарихта өз іздерін қалдырған қайраткер хан, сұлтан, батыр, билердің қадір-қасиетін өскелең ұрпақтың ой санасына сіңіріп, ұлттық құндылықтарды ұлықтау десек, тарихи тұлғалардың қоғамдық-саяси қызмет-тері айтылған пікірімізге толық сай келеді.

Сондай тұлғалардың бірі - Жәңгір хан Бөкейұлы. Жәңгірдің үстем тап өкілі және халыққа сол таптың зілмәуір тізесін батырғанын ешкім жоққа шығара алмайды.

Жәңгіртану Ресейде ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарынан бастау алады. Н.С.Иванов [1], Я.В.Ханыков [2], Н.Ф.Савичев [3], Г.Сербаринов [4], Х.Досмұхамедов [5], А.Ф.Рязанов [6], М.Вяткин [7], В.Ф.Шахматов [8], С.Зиманов [9], Ә.Сарай [10], И.Кенжалиев [11], К.Л.Есмағамбетов [12], Ж.Қасымбаев [13], т.б. еңбектерінде Ресей империясының отаршылдық сая-саты, қазақ елімен әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси байланыстар, Бөкей Ордасымен қарым-қатынасы, сол тұстағы тарихи тұлғалармен өзара қарым-қатынастары мен байланыстары кеңінен зерттеліп, жан-жақты баға берілген болатын. Жәңгірге қатысты ауызша тарихнаманың құнды ескерткіші ретінде Ығылман Шөрековтың «Исатай-Махамбет» дастанын атап өтуге болады [14, б.161]. Жәңгір хан туралы замандасы дауылпаз ақын, батыр Махамбет Өтемісовтің өлеңдерінде де кеңінен атап өтіледі [15, б. 141].

Орыс отаршылдығының басқару жүйесіндегі шенеуніктер, тарихшылар Жәңгір ханды Бөкей Ордасындағы патша үкіметінің сенімді өкілі ретінде қарады. Н.С.Ивановтың «Жәңгір – Ішкі қырғыз ордасының ханы» деген зерттеуі де Ішкі Орданы басқару жөніндегі Уақытша кеңес мұрағатын кеңі-нен пайдалануының нәтижесінде жазылды. Жәңгір хан өмірі мен Ордадағы саяси-қоғамдық қызметіне баға беруде ХІХ ғасырдың өзінде-ақ ресми тарихнамада екі бағыт қалыптасты. Бірінші бағыттың өкілдері айтулы 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісті Орда халқын еуропалық өркениетке сүйреген Жәңгір ханның реформаторлық істеріне қарсы бағытталғандықтан туындады деген пікірде болса, ал екінші бағыттағылар Жәңгір өзін жоғары басшылыққа Ордадағы азаматтық пен тәртіп сақшысы ретінде сипаттады, ал қазақтардың көтерілісін олардың асау рухынан, жабайлығы мен дөрекілігінен туындады деп жалған мәлімет берді, - дейді. Дегенмен де ол кезеңдегі еңбектердің көпшілігі Жәңгір ханды ұлықтауға арналды және де оның да өзіндік себептері болғандығын жоққа шығаруға болмайды. Негізінен Жәңгір ханның өмірі мен қызметі Алматы, Астрахан, Орынбор, Москва, Санкт-Петербург қалаларындағы мұрағаттардағы сақталған материалдар негізінде зерттелді. Мұрағаттардағы тарихи құжаттарды жан-жақты зерделеу нәтижесінде Жәңгір жөнінде шынайы тұжырымдар жасаған С.Зиманов, И.Кенжалиев, Ә.Сарай, К.Есмағамбетов секілді зерттеуші ғалымдар қасаң қағидалар аясындағы көзқарастардан алшақ кетті. Жәңгір ханның қоғамдық-саяси қызметіне қатысты «Бөкей хандығының тарихы» [16, б. 32] атты құжаттар мен материалдар жинағында да мұрағаттық мол мәліметтер жарияланған.
Жәңгір Бөкей Ордасының ханы Бөкей мен екінші әйелі Атанның жа-нұясында 1801 жылы дүниеге келді. Жәңгір хан - қазақ тарихындағы күрделі тарихи тұлғалардың бірі. Жәңгір - шын мәнінде Бөкей Ордасындағы қоғам-дық-саяси өміріндегі оқу-ағарту ісіне, денсаулық сақтау ісіне белгілі дәре-жеде еңбегі сіңген тұлға.

1815 жылы Нұралы хан ұрпақтарының сол тұстағы үлкені Бөкей хан қайтыс болды. Тарихи деректерге сүйенсек, Бөкей ханның айықпас дертке шалдыққаны 1814 жылдың басында-ақ белгілі еді. Ол жөнінде есауыл Рябовтың Астрахан губернаторы С.С.Андреевскийге жазған хатында баяндайды [17, б. 176].

Бөкей Ішкі Ордаға өткеннен кейін Сарайшықта тұрды. Жәңгірдің балалық шағы осы Сарайшықта өткен. Сол кезеңдерде Сарайшық Жайық казак-орыс әскерінің бекінісі болатын. Деректерге қарағанда болашақ хан он төрт жасында Астрахан азаматтық губернаторы С.С.Андреевскийдің үйінде жатып, сол заманғы лайықты орысша білім, еуропаша тәлім-тәрбие алып өсті. Әкесі Бөкей хан қайтыс болған тұста Жәңгір он төрт жаста болатын. Дегенмен де хан тағы ата дәстүр бойынша мұрагерлік жолмен Жәңгірге берілген. Бар-жоғы қырық беске жетер-жетпес ғұмырының жиырма жылында хан тағына отырып, ел биледі.

Оның нақты дәлелі Бөкей ханның жары Атан Нұралыханқызының 1815 жылы 8 маусымда Ресей императоры І Александрға жазған хаты болып табылады. Ханымның патшаға жазған хатында күйеуі Бөкейдің өсиеті бойын-ша хан тағына мұрагерлікпен он төрт жастағы баласы Жәңгірді тағайын-дауды өсиет ете отырып, ол кәмелеттік жасқа толғанша Бөкей Ордасының ханы ретінде уақытша туған ағасы Шығай Нұралыұлын тағайындауға өтініш білдіреді [16, б.188 ]. Сонымен бірге сол жылдың 28-ші маусымында Бөкей Ордасының сұлтандары мен старшындарының атынан байбақты руының басқарушысы сұлтан Шоқы Нұралыхановтың императорға жазған өтінішінде де бұл мәселе атап өтіледі [16, б.189-190 ].

Жәңгір 1823 жылға дейін Астрахан губернаторының үйінде тәрбие-леніп, хандықты әкімшілік жағынан басқару әдісін үйренеді. Жәңгір хан өз тұсындағы билеушілерге қарағанда орыс, татар, неміс, араб тілдерін меңгерген тұлғалардың бірі болды. Патша әкімшілігі Жәңгірді айрықша қамқорлыққа алып, оқытып тәрбиеледі. Бұл жерде патша үкіметінің зымиян саясаты жатты. Отаршыл империя болашақ ханға дейін қазақ сахарасында қанша хан мен сұлтандарға шен тағып, шекпен жапты. Алайда, ел басқарушы хандар қазақ өміріне жаңалық енгізе алмағаны белгілі. Қазақ даласында ата-баба жолы және рулық, ру аралық қатынастар мықты болды да, халықтың іргесі сөгілмеді. Патша әкімшілігі Жәңгірден жаңа сапалы басшы шығаруды мақсат етіп қойған белгілі. Сондықтан да Жәңгірді заң, экономика, дипломатия, ел басқару ісіне де үйретті. Жәңгірдің губернатор үйінен алған тәрбиесі жөнінде Х.Досмұхамедов: «Өткен замандағы арабтың, қызылбастың салтанатты «патшалары», орыстың Романынан шыққан айбарлы патшалары Жәңгірге үлгі болды. Қазақтың салты, қазақтың тұрмысы, әдеті, заңы туралы Жәңгірге тәрбиешілер, әрине, бір ауыз да сөз айтқан жоқ. Жәңгір өзімшіл, патшашыл, орысшыл, діншіл болып, ел билеу туралы еш нәрсеге үйренбей, қазақтың жайында дым білмейтін болып шықты», - деп баға береді [18, б. 14]. 1822 жылы 25 ақпанда Шығай Нұралыұлы болашақ Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің үстінен арызданады. Жәңгір өзінің алдағы кезеңде хан тағына отыратындығын жариялауда дей келіп, оның іс-әрекеті Ордадағы тәртіп пен тыныштықты бұзатын іс-әрекеттері үкімет пен қазақтар арасындағы кикіл-жіңді тудыратындығын Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге жеткі-зеді. Кіші жүздегі саяси оқиғалардың белең алуынан алаңдаған П.К.Эссен Шекаралық комиссия арқылы Жәңгірге заңға сәйкес хан лауазымын үкімет беруі тиіс екендігін ескертіп, Ішкі Ордадағы немере ағасының ар-абыройына көлеңке түсірмеуін өтінеді. 1822 жылы 31 мамырда Шығай сұлтанға Бөкей Ордасындағы уақытша хан билігін алаңсыз атқара беруін тапсырады [19 п, 1-3.]. Жәңгірдің хан тағына отыруы жөнінде зерттеушілер арасында әртүрлі мер-зімдер айтылып жүргені белгілі. Мысалы, Н.Савичев 1825 жылы таққа отыр-ды десе, махамбеттанушы ғалым И.Кенжалиев 1823 жылдың 23 қарашасын көрсетсе, Ә.Сарайдың пікірінше, қазақ рәсімімен ақ киізге отырғызып, хан көтеру жорасы 1824 жылы 26 маусым күні болған. Ал патша Жәңгірді хан тағайындау туралы грамотаға 1823 жылы 22 маусымда қол қойған [16, б. 234].

Ресей империясы патшасының әмірімен 1823 жылы 22 маусымда Жәңгір әкесінің тағына отырды. Бұл жөнінде Орынбор шекаралық комис-сиясының төрағасы Г.Ф.Генстің жазбасында атап өтіледі [16, б. 246]. Бөкей Ордасының тағына Жәңгір ата дәстүрі мен Ресей империясының заңына сәйкес отырып, қол жеткізгенін тарихи құжаттар нақтылай түседі. Жәңгірдің білімділігі мен бекзаттығы туралы сол тұста Орынбор ерекше корпусының полковнигі Ф.Ф.Бергтің Ресей Сыртқы істер министрлігінің басқарушысы граф К.В.Нессольродеге жазған хатында: «Тым жастығына қарамастан жаңа сайланған ханның сөзі тіпті ақсақалдар алдында да өтімді, бәріне сыйлы, өйткені ол өз халқының салт-дәстүрін аса құрмет тұтады. Астраханда алған озық білімін дәреже санайтынымен, ол туған тілінің, әдебиетінің асқан білгірі, сонымен қатар орыс тілінде де біршама жақсы сөйлеп жазады. Жәңгір хан алты ай қыс бойы Каспий теңізі жағалауында тұрақты үй жайда тұруға ниеті бар екендігін білдіреді. Көптеген сұлтандар ханнан үлгі алатындығын жеткізді», - деп жазды.

Жәңгір Бөкейұлы 1823-1824 жылдарда Орда ішіндегі өзінің саяси ықпалын орнатуға және хандық билікті өз қолына шоғырландыруға ұмтылды.

1824 жылы 3 қаңтар күні Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге Кіші жүздің Қаратай сұлтан бастаған 66 сұлтаны, страшындары мен билері Бөкей Ордасының ханы Жәңгір Бөкейұлын барлық Кіші жүздің ханы етіп сайлауы туралы өтініштерін жібереді Бұл кезеңде Кіші жүз даласындағы дағдарыс өзінің шыңына жеткен-ді. Хандық билік әлсіреп, хан саяси биліктен алыстай бастады, ал старшын мен билер билігіне қатаң бақылау жасалады. Сондықтан хан мен сұлтандар орыс ұлығының көмегімен билігін сақтап қалу үшін жанталасты [17, б. 126]. 1824 жылғы 25 маусымда Орынбор әскери губернаторы П.К.Эссен өзімен тікелей қызметтес болатын Жәңгір ханды Орал қаласына салтанатты түстікке шақырады. Ханмен бірге сұлтандар Бек-қали Нұралыханов, Артықғали Нұралыханов, Шотқара Нұралыханов, Шөке Нұралыханов, Жарас Нұралыханов, Сары Есімханов, Қайыпқали Есімов, Айдынғали Есімханов, Тәуке Бөкейханов, Хансұлтан Шығаев, Есенғазы Қарабаев, Күсіп Орманов, старшындар Мүсіріп Айдаболов, Балқы Құдай-бергенов, Жантөре Қарабатыров, Майқы Мусин, Атбай Мамбетказин, Тасте-мір Кушканов қатынасады [16, б. 246]. Бұлардың арасында болашақ Хан кеңесінің құрамына енетін және ханға ықпалдары жүрген Шөке Нұралы-ханов, Мүсіріп Айдаболов, Балқы Құдайбергенов бар болатын.

1824 жылы қазан айында Жәңгірдің жеке өмірінде елеулі оқиға болды. Ол Орынбордың бұрынғы муфтиі, қазақ сахарасына белгілі М.Хұсайынов-тың қызы Фатимаға үйленеді [16, б. 252-253]. Оған дейін де хан үш рет үйленген болатын. Фатима ханым орыс әйелдер гимназиясында білім алған, неміс, француз тілдерін білген.

Әлеуметтік-экономикалық және саяси-қоғамдық құбылыстардың әсері-нен Бөкей хандығында феодалдық қарым-қатынас, сауда-саттық ісі жедел өрістей бастады. Билікке келген Жәңгір қол астындағы халық пен малдың жұқпалы ауруларға байланысты шығындардың көп болатындығын генерал-губернатор П.К. Эссенге хабарлай отырып, дәріхана ұйымдастыру, аурухана салу, фельдшерлерді оқыту, жұқпалы әртүрлі аурулардың алдын алу жұмыс-тарын жүргізу үшін Санкт-Петербург медицина-хирургия академиясының түлектерін шақыратындағын мәлімдейді [16, б. 256].

Қазақ шаруалары өз малдары мен оның өнімдерін көршілес жатқан Астрахан, Саратов, Камышин, Царицын сияқты қалаларының базарларына апарып сатып, өз қажеттерін алды. 1824 жылы Орданың екі жерінде, яғни Ұялы және Шөпшағыл мекендерінде жәрмеңкелер ашылып, оған ішкі Ресей губернияларынан көпестер мен саудагерлер келіп, мал шаруашылығының көптеген өнімдерін арзан бағаға сатып алды. Бұл сауда қолма-қол ақшаға жасалғанымен, жүргізілген сауданың қолайсыз жақтары да болды. Ол көпестер мен саудагерлердің тұрақты сауда орындары болмағандықтан, олар бүкіл Орда аумағын аралап жүруге мәжбүр болған. Сондықтан Ордада орыс көпістері мен бөкейлік қазақтардың сауда-саттық жасауы үшін тұрақты сауда орнын ашуға деген мұқтаждық пайда болды.

Ордада сауданың дамуы ақша-тауар айналымын өрістетіп, бөкейлік қазақтардың, соның ішінде байлар мен сұлтандар қолдағы мал санының өсуіне барынша күш салды. Ал бұл мал жайылымы үшін күресті өрістеткен себептердің біріне айналды [20, б.110-112]. 1826 жылы Жәңгір хан император І Николайдың таққа отыру салтанатына қатынасып, бағалы сыйлықтарға ие болады [16, б. 290-291, 293]. Осы сапарда Жәңгір хан Жасқұс құмының батыс бетінен болашақ өз резиденциясын салу мақсатында патшадан ақша қаражатын, құрылыс материалдарын және үй салатын архитектор сұрайды. 1826 жылдың күзінде архитектор Тафаев бастаған құрылысшылар тарихи орынның алғашқы қазығын қағады. Сөйтіп болашақ Орда қаласы пайда болып, ол хандықтың орталығына айналды және қос өзен аралығындағы көрнекті мәдениет, сауда-саттық, экономикалық орталық болып саналды. Бұл оның хан тағына отырғанына үш жыл толмай жатып қолға алған шаруасы еді. Жәңгір хан Ордада тұрып, елге билігі мен үстемдігін жүргізді. Жәңгірдің өзінің тікелей араласуымен Орда қаласында екі кластық жоғары бастауыш мектеп пен қыздар мектебі, қазақ, татар балалары оқитын дербес бастауыш мектептер, хан, татар мешіттері ашылды. Орда қаласы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде орыс империясының, оның қалаларымен қарым-қатынас орнатуға қолайлы қала болып есептелді. Соған орай Еділ мен Жайық аралығындағы қазақ халқының тұрмысы мен салтын, әдет-ғұрпын, табиғаты мен өмірін зерттеуге ниет еткен зиялы ғалым атаулының бәрі алдымен Жәңгір ханға соғып, оның ақыл-кеңесін тыңдайтын болды. Жәңгір хан таққа отырысымен кері тартпа кәрі сұлтандарды биліктен ығыстырып, олардың орындарына жас сұлтандарды қоя бастады. Осы кезде Орданың қоғамдық-саяси өміріне Шынғали Орманов, Шөке Нұралыханов, Қарауыл қожа Бабажанов, т.б. сияқты тұлғалар белсене араласа бастады. 1826 жылы Жәңгірдің өтініші бойынша үлгілі қызметтері үшін сұлтандар Тәуке Бөкейханов, Хансұлтан Шығаев, старшындар Мүсіреп Айдаболов, Шомбал Ниязов, Балқы Құдайбергенов, Дүйсенбай Раманқұлов, Досалы Құшақбаев, Райым Дархожин, Ғабдырахман Исмайловты марапаттауға ұсынады. Марапатқа ұсынылғандар ханға жақын ықпалды тұлғалар болатын. Марапатқа ұсыну арқылы хан өзінің ел ішіндегі саясатын осы сұлтандар мен старшындар арқылы жүргізілетінін жете түсінді. Осы жылдың 29-шы қара-шасында Ордадағы ықпалды старшындардың бірі, кейін 1836-1838 жылдар-дағы көтерілістің басшысы болатын Исатай Таймановқа Жәңгір хан өз тарапынан Сарайшық бекінісіне келіп жеткен Хиуа елшісін Астраханға дейін тиісті дәрежеде қарсылап, шығарып салуды тапсырады. Исатай бұл тапсырманы мүлтіксіз орындайды. Бұл жылдары Исатай мен хан арасында жақсы қарым-қатынас болғаннын мұрағат деректері нақтылай түседі.

1827-1829 жылдары ханның жүргізе бастаған орыс бағытындағы саясатына қарсы Ішкі Ордадағы елді Жайықтың сыртқы бетіне көшіру қозға-лысы болған еді. Патша үкіметіне қарсы бұл қозғалысты сұлтан Қайыпқали Есімов бастаған болатын. Оны астыртын түрде қолдаған сұлтандар Шынғали Орманов пен Шөке Нұралыханов еді. 1827 жылы Ордада жұт болып, 1887 шаңырақ Жайықтың сыртына кетті. Кететін ел мен жібермеуге жанта-ласқан сұлтандар арасында қантөгіске ұласқан қақтығыстар орын алды. 1827 жылы Жәңгір хан Астрахан губернаторына «Орданың бей-берекеті кетті, мені өлтіру ойында бар адамдар үш шақырым жерде жүр» деп шағымданды. Халықтың наразылығын тексеру мақсатында Ордаға генерал-губернатор П.К.Эссеннің тапсырмасымен сенатор Ф.И.Энгель, Орал казак-орыс әскерінің атаманы Д.М.Бородин, Шекара комиссиясының төрағасы Г.Ф.Генс келеді. Тексерістің қортындысында комиссияның пікірі екіге жа-рылды. Сенатор Ф.И.Энгель ханның ұстанған саясаты, яғни оның Ордадағы тірлікті жақсарт-пақ болған қызметтері дұрыс деген пікірде болса, атаман Д.М.Бородин ханның халыққа тізе батырған шектен шыққан өзімшіл, астамшыл саясатын кінәлады. Ақыры айтыстың нәтижесінде Жәңгір саяса-тын қолдаған Ф.И.Энгель мен Г.Ф.Генстің пікірлері орыс әкімшілігінен қолдау тапты. Бұл жеңіске мастанған Жәңгір хан ойға алған мақсаттарын жүзеге асыруға кірісті.

1827 жылы губернатор П.К.Эссенге жазған хатында Ішкі Ордадағы тыныштықты сақтаған қызметтері үшін старшындар Мүсіреп Айдаболов, Шомбал Ниязов, Алтай Досмұхаметов, би Бекболат Байшеркешовті тархан-дық атаққа ұсынады. Ал қазан айында Ішкі Ордадағы қозғалысқа қатынасқан байбақты руынан Майбас Тұлағанов, Бұзлақ Асманбетов, Жұматай Кемелди-новты Нерчинск зауытына немесе Архангельскіге жер аударуды сұрап губернатор П.К.Эссенге хат жолдайды.

Ордадағы жер мәселесінде хан шөбі шүйгін шұрайлы жерлерді өзіне жақын сұлтандар мен байларға берді. Оны мұрағат құжаттары да нақтылай түседі. Мысалы Қарауыл қожа Бабажановқа - 400 мың десятина жер, сұлтан Шыңғыс Ормановқа - 700 мың десятина, сұлтан Меңдігерей Бөкейхановқа - 400 мың десятина, Балқы Құдайбергеновке – 300 мың десятина жер берілді. Хан 1830 жылдардан бастап патша өкіметі органдарымен келісе отырып, жерді жеке меншікке бөліп беруді кеңінен қолданды және оның басшысы болды. Жәңгір хан қалың шаруалар бұқарасына алым-салықты көбейті, салықтың соғым, құшыр, пітір, зекет, т.б. сияқты түрлерін енгізіп, қалың қазақты сорлатты.

Жәңгір ханның тұсында Каспий теңізі жағалауындағы құнарлы жерлерге ие болған орыс помещиктері граф И.А.Безбородко 199579 десятина жерге, князь Н.Б.Юсупов 130763 десятина жерге ие болды. Осы жерлерге қыстағаны үшін қазақ шаруалары мал беріп, шөбін шауып, қамысын буып беруге, ақша төлеуі тиіс болды. Жәңгір хан Бөкей Ордасындағы ең өзекті мәселе жер мәселесін шешуге батыл қадамдар жасауға ұмтылды. Хандық территориясының шекараларын нақтылауға тырысты. Жәңгір хандықтағы халық санын көбейтумен қатар мал басын артыруды да ойластырды. Ол Ресей империясының шикізат көзіне айналып отырған Ішкі Ордадағы бірден-бір шаруашылық мал шаруашылығын қарқынды дамытуға ұмтылды. Оның бұл жоспары туралы патшаға, сыртқы істер министрі К.В.Нессельродеге, сенатор Ф.И.Энгельге, Астрахан, Орынбор, Саратов губернаторларына жазған хатта-рынан байқауға болатындығы [21, б. 70-82]. Жәңгір Бөкейұлының алғашқы хандық құрған 1825-1830 жылдары жүргізген аграрлық саясаты жер қатынас-тарын реттеуге бағытталды. Осы жылдар аралығында Ордада мал саны 2-3 миллионға жетсе, 1831-1845 жылдары төрт түлік мал саны 2-2,5 миллион басты құрады. Бұл мал саны сол кезеңдегі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіші болып табылады. Бөкей Ордасындағы жалпы төрт түлік мал санының елеулі дәрежеде болғанымен қалың бұқараның меншігіндегі мал басы азайып кетті. Ордадағы малдың негізгі бөлігі тек ұланғайыр шұрайлы жайылымдарға иелік еткен сұлтандар мен байлардың қолында шоғырланды. Сонымен қатар Жәңгір ханның Ордадағы мал басын жаппай асылдандыру мен будандастыру жоспары жүзеге аспады. Ірі жер иелерінің барлығы қолындағы төрт түлік санын артырумен ғана шектелген. Жәңгір хан 1831-1845 жылдар аралығында аграрлық реформалар арқылы халықты отырықшылдыққа бейімдеуге ниеті болғанымен, бұл ойы да жүзеге аспады. Бұл туралы 1839 жылы 19 шілдеде І Николай патшаға жазған хатын-да былайша атап көрсетеді: «Қазақтарды белгілі бір дәрежеде отырықшы қылу үкіметтің бұрыннан келе жатқан ниеті болатын. Оны жүзеге асыруға кезінде әкем де, мен де бар күш-жігерімізді салып тырысып келеміз» [16, б. 376.]. Хан өз тарапынан Ресей патшасынан Орда аумағында он шақты елді-мекен салуға рұқсат сұраған. Алайда Жәңгір хан отырықшылық саясатын еш жүйесіз жүргізіп, оған қажетті жағдайды да жасамады. Өйткені Ордадағы жайылымдардың басым бөлігін өз туған-туысқандары мен айналасындағы сұлтандар мен билерге үлестіріп беру арқылы бұқара халықты оларға тәуелді етіп қойған болатын.

Жәңгір өз кезегінде ірі феодол болды. Оның 4277 жылқысы, 232 түйесі, 719 сиыры, 17097 қой, ешкілері бар еді [22, б. 133-134]. Ол жайылымға шұрайлы жерлерді иемденіп, 700 мыңнан астам десятина орманды, сулы, климаты жұмсақ шалғынды жайылымды иемденді.

Ресей империясының отаршылдық саясаты және соның шылауына шырмалған Жәңгірдің өз саясаты, ханның алым-салығы, сұлтандар мен билердің, байлардың озбырлық, жікшілдік қысымы халықтың наразылығын тудырып, үдете түсті. Негізінен, еуропалық заңға қанық Жәңгір ханның далалық билеудің дәстүрлі құрылымдары мен жүйесінен ауытқып, Ресей империясының басқару жүйесіне қарай ойысуы халыққа мүлде жат, тосын жай еді. Хан мен халық арасындағы текетірес Бөкей Ордасы мен Кіші жүзді шарпыған 1836-1838 жылдардағы Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ұласты. Бөкей Ордасындағы бұл көтеріліс туралы 1917 жылға дейін Ресейде жарық көрген еңбектердің бірі Жайық орыс-казактарының әскери-шаруашылық мұрағатшысы Н.Ф.Савичевтің «Исатай Тайманов Ішкі Орданың старшыны» атты көлемді туындысы болып табылатындығы. Бұл шығармада 1836-1838 жылдардағы көтерілістің себептері, қозғаушы күштері, барысы және аяқталуы біршама толық баяндалған.

Н.Ф.Савичев:«Наразылықтың болатын себебі, алым алушылардың бар-ған сайын араны ашылып, әбден дандайсып кетті, зымияндардың арбауына түскен ханның көзі түк көрмеді, әбден араны ашылған», - деп бағалауында шындық бар [23, б. 5-6]. Исатай Тайманов өзінің ниеттес адамдарымен бірігіп, Жәңгір ханның үстінен патша үкіметіне шағым береді. «Біздің билеушіміз Жәңгір Бөкейұлы - әділ қазы емес. Сұлтандар, билер, қожалар ханның әкімшілігін пайдаланып, үнемі бізге жазықсыз зорлық қылады. Орынсыз көп салық жинайды. Меншікті мал-мүлкімізді жөнсіз тартып алады. Олардың үстінен шағым берсек, бұрынғыдан да әрі пәлеге ұшырап қысымшылық көреміз», - деп Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийге жазды.

Генерал-майор М.В.Ладыженский «Ішкі(Бөкей) Орданың жағдайы» деген есебінде көтерілістің басты себебі Жәңгір тарапынан жерді пайдала-нудағы және алым-салық төлеудегі әділетсіздік болды деп мойындайды [12, б. 53]. Н.И.Веселовскийдің ресми құжаттарға сүйене отырып жасаған қорытындысына қарағанда: «1806 жылғы Ереже бойынша барлық жерлер қазақтардың пайдалануына берілген Еділ мен Жайық аралығындағы жерлерді Жәңгір өзі иемденді, 400 мың десятина жерді өзі алды, қалғандарын туысқандары мен ұнатқан адамдарына сыйлыққа тартып, не болмаса сатты. Қазақтар бұрынғы өз жерлерін жалға алып, ақша төлеуге мәжбүр болды. Жәңгірдің басқаруы кезінде Орда гүлденген жоқ, ханнан да, оның көңілін тапқандар тарапынан да жүргізілген алым-салықтан, парақорлықтан, әділет-сіздік пен қуғыншылықтан жапа шекті», - деп жазды [12, б. 54]. Ал А.Е.Алекторов ханның тағы бір қырын былайша ашып көрсетеді. Өз кірісін көбейте түсу мақсатында пайдакүнем хан Жайықтың арғы бетінен көптеген отбасыларын өз жағына көшуге дем беріп отырады, осының нәтижесінде ішкі қазақтар саны 1812 жылы 7500 шаңырақтан 1845 жылы 22000 шаңырыққа жетті. Осының салдарынан қазақтардың жерге мұқтаждығы өсе түсті [24]. 1828 жылы сәуірде Азия комитеті қазақтарға жер тапшылығына байланысты Жайықтың азиялық бетіне, яғни Бөкей Ордасына өтуге тыйым салды. Мұнымен Ордадағы жер мәселесі шешілмегені анық. Каспий жағалауындағы жерлерді иемденіп алған алпауыт помещиктер мен үлкен және кіші өзендер, Қамысты, Самар көлдері мен одан шығыста Жайыққа дейін қоныстанған Жайық казак-орыстары қазақтардың жерін тартып алып, өздеріне қайта жалға берді. Оның үстіне Жәңгір хан Жайық бойындағы өңірді орыс мұжықтарына бөліп беріп, қазақ руларының көпшілігін құмдауытты, шөлейтті жерге қуды. Дағдарысқа ұшыраған қазақтар негізінен ханды қоршаған сұлтандар, стар-шындар мен қожалар кінәлі деп есептеді. Қарауыл қожа Бабажанов 1834-1835 жылдары орыс помещиктерімен жерді жалға алу шарттары туралы келісімге қол қойды. Бұл шарттар бойынша қазақтарға мал қыстауға қолайсыз жерлер бөлінді. Соған қарамастан қазақ шаруалары жыл сайын 1000 рубль төлеуге міндеттелді. Жәңгір Шекара комиссиясына сүйеніп, елді басқарудың қалыптасқан ғұрпын бұзып, жерді өз туыстары мен өзіне жақын адамдарға таратып берді және қарауындағы қазақтарға немқұрайлылықпен қарады. Жәңгір хан 1830 жылдан қайтыс боларына дейін, яғни он бес жылдың аралығында Орданың ауқатты адамдарына жер бөліп беру жөнінде 1514 ак-тіге қол қойған, олардың көпшілігі ханның бұрынғы құжаттарына қайшы келген. Ноғай руы Бөкей Ордасында 1,8 млн десятина жерді иемденді. Жалпы алғанда, Орда қарамағында барлық жердің үштен бірі ғана қарапайым қазақтардың пайдалануында қалды.

Жәңгір хан өз тарапынан руларды басқаруды сұлтандарды тағайындау арқылы жүзеге асырды. Мысалы, адай, масқар, есентемір, таз руларын Әділ Бөкейханов, Балқы Құдайбергенов - беріш, Шомбал Ниязов - ноғай, Шілік Абылаев - жаппас, Шөке Нұралиев - байбақты, Құшақғали Шығаев - қызылқұрт, Жанбөбек Бегалин - алаша руын, Құдайберген Кенжебаев - тана, Тоғым Шығаев, Тәуке Бөкеев - ысық руларын басқарды [1, б. 56].

Сонымен бірге ханның жанында татар кеңсесі, орыс кеңсесі, іс жүргі-зушілер, шабармандар ел үстінен күн көргендер болды. Ханның өкімімен ру басылары, билер мен старшындар, сұлтандар мен қожалар, молдалар, тархан атағын алғандар және төлеңгіттер зекет пен соғым төлеуден босатылды.

Жәңгір хан Ордадағы әртүрлі әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалар арасындағы өзіндік тепе-теңдікті сақтауда аса маңызды міндет атқарып келген дәстүрлі билер институтын жойып, оның орнына патша әкімшілігі тарапынан тағайындалған бөлім енгізді. Көшпелі қазақ қоғамындағы осы дәстүрлі билер институтының жойылуымен бірге ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық демократиялық ұстанымдар мен жөн-жоралғылар да жойылды. Бұл жөнінде Х.Досмұхамедовтің «билерді хан тағайындай бастаған соң, қара бұқараның күйі тіпті нашарланды», - деген тұжырымы әділ берілген баға еді.

Исатай Тайманов пен бір топ старшындардың Ішкі Орал линиясының бастығы есауыл Г.Т.Сумкинге жазған хатында: «Қазақ халқы сонша көрген зәбірінен әбден ашынып, қандай болмасын бір заңға қайшы істерге барып қалмас үшін мерзімі өтіп кетпей тұрғанда бастық мырза, менің сізден әдейі сұрайтыным біздің көріп отырған жәбіріміз жөніндегі шағымдарымызды тиісті орындарға жеткізсеңіз екен»,-деп жазды [25, б. 64].

Жәңгір хан - халықтың мүддесін қорғап, жанкештілікке барған емес, керісінше қазақ сахарасындағы отарлық тәртіптің бекем орнығуына жұмыс жасаған тұлға. Бұған дәлел ол патша әкімшілігі мекемелеріне жазған қатынас қағаздары мен хаттарында «мен ресейлік билік мүддесін қорғадым», - деп жазуы дәлел болады. Жәңгір ежелгі қазақы дәстүр бойынша халықтың ақ киізге отырғызылып сайланып қойылатын бұрынғы қазақ ханы емес, ол өз өкілеттілігі тұрғысынан патша үкіметінің негізгі саясатын жүргізетін генерал-губернаторына тікелей бағынышты, орыс басқару жүйесінің шенеунігі болғандығы тарихи шындық. Белгілі ғалым К.Есмағамбетов «хан» атағымен Жәңгір шын мәніндегі ежелгі қазақ дәстүрі бойынша ақ киізге отырғызылып сайланып қойылатын бұрынғы қазақ ханы емес, ол өкілеттілігі тұрғысынан орыс губернаторына бағынышты, бірақ қазақ институты лауазымын жамыл-ған орыс басқару жүйесінің шенеунігі. Сондықтан Жәңгір трагедиясы сол кездегі бүкіл қазақ халқының басындағы трагедия» деуінде ақиқат бар [12, б. 68].

Жәңгір хан Ордада жәрмеңке ұйымдастыру, мешіт салу, мектеп ашу, ауруларға шипа қолдану мақсатында дәрігер ұстау жұмыстарын ұстауды қолға алды.

Орынбор әскери-губернаторы, генерал-адъютант, граф П.П.Сухтелен Астрахан әскери губернаторына жолдаған хатында: «Ішкі қазақ Ордасының ханы Жәңгір Нарын құмында орналасқан Жасқұстағы ставка маңында сауда жәрмеңкесін ұйымдастыру туралы ойын білдіріп, оны жалпы ережеге сәйкес құруды өтінеді. Жәңгір хан ставка маңындағы Нарын құмында сауда орнын ұйымдастыру тиімді ме бұл ішкі саудаға өз зиянын тигізбей ме? Сізден бұл туралы пікіріңізді маған мәлімдеуіңізді өтінемін», - дейді [26, б.19].

Орынбор генерал-губернаторына қайта-қайта өтініш жазып, 1832 жылы Ордада жәрмеңке ұйымдастыруға ресми рұқсат алды. Бөкей хандығын бас-қару кезеңінде Жәңгір ханның ең алғашқы болып жәрмеңкелер ашқандығын және аймақтың сауда-экономикалық дамуына зор игі әсер еткен құбылыс екендігін атап өткен жөн.

Сөйтіп Орынбор шекаралық комиссиясы және Қаржы министрі Нарын құмында Жасқұс жазығының солтүстік – батысында тұрақты түрде жәрмеңке ашуға рұқсат берді. Жәңгір ханның бастамасымен 1832 жылы алғаш рет хан ставкасы жанынан жәрмеңке өз жұмысын бастады. Академик Вебель өз еңбегінде бұл мақсатқа империя қазынасынан 56 161 рубь қаражат қарастыр-ғанын және 316 сауда-саттық нүктелерінен тұратын 12 үлкен корпус бой көтергенін атап өтеді. Қазақстан бойынша ең алғашқы жәрмеңке Жәңгірдің бастамасымен Бөкей Ордасында ашылғаны қазақ сахарасындағы елеулі оқиғаның біріне айналды. Бұл жәрмеңкелер көктем уақытында сәуірдің 15-інен мамыр айының 15-іне дейін, ал күзде қыркүйектің 15-інен қазанның 15-іне дейін жылына екі мәрте ұйымдастырылып отырылды. Осы жәрмең-кенің нәтижесінде хан ставкасы Ресеймен, Орта Азиямен сауда-экономи-калық байланыстардың одан әрі тереңдей түсуіне оң ықпал етті. Бұл жәр-меңке туралы мәліметтер Ресейдің әртүрлі баспасөздерінде, М.Я.Киттары, Я.В.Ханыков, П.И.Небольсон, И.С.Иванов, А.Харузин, А.Н.Тетеревников еңбектерінде атап өтіледі. Бұл еңбектерден байқайтынымыз Жәңгір хан Ордадағы жәрмеңкенің заңды жүруіне ерекше назар аударып, сауда-саттық саласын белгіленген ережелер арқылы қатаң түрде реттеп отырған.

Патша әкімшілігі Ордадағы 1827 жылғы Қайыпқали Есімов бастаған толқудан сескеніп, Жәңгір ханның жанынан он екі биден тұратын Хан кеңесін құрды, кеңес 1828 жылдың 1 сәуірінен бастап қайтадан өз жұмысына кіріседі. Хан кеңесінің құрамына Алтай Досмұхамедов(алаша руынан), Құдайберген Кенжебаев(тана руынан), Бос Боздақов(кете), Құнажан Сапақов(байбақты), Шомбал Ниязов(ноғай), Күшатар Мойнақов(жаппас), Мүсіреп Айдаболов(шеркеш), Шора Қидайов(масқар), Жаутұр Ақтанов (қызылқұрт), Балқы Құдайбергенов(беріш) болды. Жәңгір ханның жарлы-ғымен Хан кеңесі жанында он екі старшын қызмет атқаратын болды.

Патша үкіметі тарапынан қабылданған «Ішкі Бөкей Ордасын басқа-рудың тәртібінде»: Хан басшылығынан басқа басшылықты білмейтін қазақ-тар біз ойлаған шұғыл, тосын өзгерістерге дайын емес, асығыстық жартылай жабайы халық арасында, орталық әкімшіліктен жырақ шекаралық далаларда соңы неге апарып соғары белгісіз жайсыздықтар туғызуы мүмкін. Сол себепті Ішкі Орда жағдайындағы дайындық, яки өтпелі кезеңнің ерекшеліктерін ажырата білген жөн. Сондықтан төмендегідей іс-шара ұсынылады:

1. 
   Хан басшылығы Астрахандағы бөтен ұлттарға қамқорлық басқар-масына тәуелді болуға тиісті, оны ханға көмек, халық тұрмысына қамқорлық деген бүркемемен хан мен Ордаға қолайлы қалыпқа түсірген жөн: ханның іс-қағазын жүргізу үшін орыс кеңсесі құрылсын.
   
2. 
   Қазақтардың орыстарға бойын үйрету үшін мерзімдік жәрмең-келермен бірге хан ордасында үзбей сауда жасайтын мекеме болғаны жөн. Онда біртіндеп орыс халқының көбеюі біздің уездік әкімшілік пен гильдиялық саудаға тірек боларлық уездік қалаға айналдыруға жағдай туғызары сөзсіз.
   
3. 
   Жерді ру-руларға бөліп беріп, қазірден отырықшылықты құнттаған жөн, келешекте оларды болыстарға, ауылдарға бөлшектеуге болады.
   
4. 
   Ордада орыс тілін орнықтыру үшін училище ашу керек.
   
5. 
   Ордада дәрігер, малдәрігер, акушер ұстау керек.
   

Жәңгір хан Ішкі Ордадағы 1836-1838 жылдардағы Исатай–Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісті патша өкіметінің қолдауымен аяусыз, аса қаталдықпен басты. Г.Сербаринов, Х.Досмұхамедов, А.Мәмбетов, А.Ф.Ряза-нов, С.Асфендияров, М.Вяткин, В.Шахматов, С.Зиманов, И.Кенжалиев, К.Есмағамбетов еңбектерінде Жәңгір ханның көтеріліс кезіндегі рөлі жан-жақты бағаланады.

Хан 1839 жылы көп жылғы адал қызметі үшін патша тарапынан І дәрежелі Әулие Анна орденімен марапатталады [16, б. 380]. 1840 жылы Жәңгір ханға үкіметке адал қызметі үшін генерал-майор шені берілді. 1842 жылы қараша айында Жәңгірдің үстінен ноғай руының қазағы Аббас Құшаев, шеркеш руынан Мұса Айболатов тарапынан Орынбор шекаралық комиссиясына берген көрсетулерінде ханның елге шамадан тыс салықтар салғандығын, салықтарды жинау үшін хан жанындағы сұлтандар, старшын-дар, билердің аты-жөндері толық көрсетіліп, ноғай руынан 40 000 рубь, шеркеш руынан 50 000 рубь, беріш руынан 60 000 рубь, алаша руынан 40 000 рубь, қызылқұрт руынан 30 000 рубь, байбақты руынан 40 000 рубь, жаппас руынан 30 000 рубь, ысық руынан 20 000 рубь, кете руынан 20 000 рубь, адай руынан 25 000 рубь, есентемір руынан 10 000 рубь, жетіру руынан 20 000 рубль қаражат жинағанын мәлімдеді. Ал күз айларында әрбір түтінен 70 рубь тұратын бір жылқыдан, ал жылқысы жоқтар ақшалай салық төлесе, күзде тебінге шығатын жылқы үйірінен екі жылқы, жүз қойдан екі қой салық алған. Сонымен қатар ханның он шақты іс жүргізушілері үшін, кеңсе жұмыстары үшін, кеңсе басшысы Раевскийге 3000 рубь қаражат жинаған. Жәңгір де өз кезегінде шекаралық комиссияға А.Құшаев пен М.Айболатовтың үстінен шағым түсіріп, олар 1827-1829 жылдардағы Қайыпқали Есімов бүлігіне қатысты, көпес саудагер М.Харитоновтың іс-түзсіз жоғалуына кінәлі, 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманов бүлігіне қатысты деп айыптады. Хан 1843 жылдары Исатай-Махамбеттің серіктерін қудалауын одан әрі жалғас-тырды. Жәңгірдің тарапынан халыққа қысым күшейе түсті. Бұл мәселеге патша әкімшілігі көзжұмбайлықпен қарады. Жәңгір заманында орыс отаршыл-дығының езгісі күшейіп, хан билігі орыс әкімшілігі жүйесімен ұласып кетті.

Жәңгірдің орыс, неміс, татар, араб, парсы тілдерін білуі және Орынбор, Астрахан, Санкт-Петербург, Москва, Қазан қалаларында және Кавказда болған сәттері көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлерімен танысуға игі ықпалын тигізді. Орыс ғалымдары А.Харузин, И.Казанцев, И.С.Иванов, саяхатшы, географ Г.С.Карелин, В.И Корнеев, Э.Д.фон дер Брюгген, М.Л.Кожевников, М.Н.Донцов, жазушы А.Ф.Ребров, неміс ғалымы К.Гебель, т.б. хат-хабар алмасып, пікір алмасып тұрды. Ханның жеке кітапханасында «Отечественные записки», «Русский инвалид», «Северная пчела», «Сенат-ские ведомости», «Современник», «Астраханские ведомости», «Саратовские ведомости» газет-журналдары болды. Хан ордасында болған саяхатшылар мен ғалымдар кітапхана қорымен танысып тәнті болғандарын өздерінің естелік жазбаларында қалдырған.

Жәңгір 1839, 1844 жылдары Қазан қаласына барған сапарында Қазан императорлық университетінің кітапханасына мың бес жүз рубь тұратын түрік, парсы, араб тіліндегі «Моңғол хандарының тарихы», «Парсы тілінің сөздігі», «Бірінші халифтар тарихы», «Халықтар тарихы», т.б. баға жетпес қолжазба шығармаларын тапсырады. 1844 жылы Жәңгір Бөкейұлы Қазан университеті кеңесінің құрметті мүшесі болып сайланады. Сол жылдың қараша айында ол құрметтері үшін университеттің проректоры Ф.И.Эрд-манға шексіз алғысын білдіреді. Сонымен бірге университетпен тығыз қарым-қатынас жасап тұратындығын, алдағы уақыттарда бұқаралықтар арқылы Бұқара қаласынан қолжазбалар мен ескі теңгелерді алдыруды көздеп отырғанын назарына береді. Ф.И.Эрдман Жәңгірдің бұл хатын Қазан университеті кеңесінің назарына беріп, шығыс тілдері бөліміне қажетті араб, парсы, түрік тілдеріндегі кітаптар тізімін жасақтап ұсынған [16, с.с. 431-434]. Хан қараша-желтоқсан айлары мен 1845 жылдың наурыз айларында шығыстанушы, ғалым, профессор А.К.Камзабекпен хат алмасып тұрды. 1844 жылы Қазан қаласында Жәңгірдің «Мұхтасар әл-фикғайат» аталатын еңбегі жарық көрді. Жәңгір сонымен қатар асыл тұқымды жылқы өсірумен, қазақ шежіресін жинаумен де шұғылданды.

Мұсылмандық қағидатты ұстанған ханның жеке өкімімен 1835 жылы Ордадағы әсем ғимараттардың біріне саналатын мешіт үйі бой көтерді.

1844 жылдың 7 тамызында Орынбор әскери губернаторы В.А. Обру-чевке жазған хатында Хан Ордасында шіркеу салу үшін қаражат бөлуге қарсылығын төмендегіше білдіреді:«Қазақтар өз дініне өте берік, сондықтан шіркеу салуға қаражаттың бөлінуіне жеңіл ойлайтын, жабайы мінезді қазақтар тарапынан қарсылық тудырып, менің басқару ісіме қиындықтар туғызады», - деп ашық мойындайды [16, б. 47-18].

Ханның ағарту саласындағы елеулі еңбегінің бірі 1841 жылы өзінің жеке қаражатымен мектеп ашуы болды. Балаларды оқыту үшін оқытушы-ларды шақырту ісін қолға алды, еңбек ақысы хан қазынасы арқылы төленіп отырды. Сонымен қатар мұсылмандық білім беру мәселесіне де көңіл бөліп, білімді молдаларды Орынбор мен Орта Азиядан шақыртты. Мектепте орыс, қазақ, татар, араб тілдері, грамматика, арифметика, тарих, географияның бастауыш негіздері, исламның ережелері мен заңдары оқытылды. Мектептің тиісті оқу құралдарымен толық қамтылуын жыл сайын қазан айынан мамыр айы аралығында ханның өзі бақылауына алып отырды. 1844-1845 жылдары мектепте сұлтандар мен старшындардың 30-дан астам балаларымен бірге ханның балалары Ибрагим, Ахметгерей, Исмаил да оқыған. Оқу барысында оқушыларға дінтану, орыс тілі грамматикасы, тарихтан бақылау жұмыстарын жүргізді. Хан мектебінің басты мақсаты сұлтандар мен старшындардың бала-ларын алғашқы дайындықтан өткізу және олардың қабілеттілерінің оқуын әрі қарай жалғастыру болды. Аталған мектепте кейін көрнекті тұлғалар М-С.Бабажанов, К.Шығаев, М.Бекмұхамедов, С.Меңдешов, т.б білім алды.

1845 жылы 11 тамызда 43 жасында Жәңгір хан кенеттен қайтыс болды.

Жәңгір хан өлгеннен кейін Фатима және Салиха атты әйелдері қалды. Олардан туған Сейітгерей (16 жаста), Сақыпгерей (15 жаста), Исмайыл (11 жаста), Ибрагим (11 жаста), Ахметгерей (8 жаста), Ғұбайдолла (5 жаста), және қыздары Зылиха (3 жаста), Ғайша (10 жаста), Хадиша (8 жаста) атты ұрпақтары қалған болатын. Негізінен зерттеушілердің еңбектерінде Жәңгір әйелдерінің есімдері өзгеріп отырады.

Жәңгір жүргізген реформалар өз кезегінде патша өкіметінің қазақ жерін отарлау саясатына, боданға айналдыру жөніндегі мақсат-мүдделеріне сай болды. Жәңгір хан қайталанбас тұлға ретінде емес, еуропалық тұрмыс-салтқа көшу жөніндегі бастамаларымен белгілі күрделі тұлға ретінде тарихта қалатындығына күмән жоқ.
Әдебиеттер

1. Иванов Н.С. Джангер хан Внутренней Киргизкой орды. - Астрахань.

2. Ханыков Я.В. Очерк состояния Внутренней орды в 1841 году // Записки РГО. Кн.2. 1847.

3. Савичев Н.Ф. Исатай Тайманов, старшина Внутренней орды // Уральские войсковые ведомости. - 1876. - №43-45, - с. 47-51

4. Сербаринов Г. Исатай Тайманов (очерк народного движения в Букеевской орде в 1836-1838 гг.). - Оренбург, 1925. - с. 356

5. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (Избранное). – Алматы: Ана тілі, 1998. - 384 б.

6. Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость казакского народа (1797-1838 гг.). В 2-х книгах, Кзыл-Орда // Исатай Тайманов көтерілісі / ауд. М.Неталиев. – Алматы:Қазақстан. 1996. - 176 б.

7. Вяткин М. Внутренняя орда и востание Исатая Тайманова. Первые годы существования Внутренней орды // М.Вяткин. Очерки по истории Казахской ССР. С древнейших времен по 1870 г. ОГИЗ. Госплитиздат, 1941. Том 1. - С. 241-263.

8. Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и востание Исатая Тайманова. - А-А, 1946. - с. 349.

9. Зиманов С. Россия и Букеевское ханство. - А-А, 1982. - с. 171.

10. Сарай Ә. Екі тарлан. Исатай-Махамбет тарихы туралы зерттеу. - Алматы: Арыс, 2003. - 424 б.

11. Кенжалиев И. Тайманұлы Исатай. - Алматы, 1977. -111 б;

12. Есмағамбетов. К.Л. Азат рухтың күрескері. - Алматы: Өркениет, 2003. - 176 б.
13. Касымбаев Ж.К. Государстенные деятели казахских ханств. ХҮІІІ-первой половины ХІХ вв.Жангир хан (1801-1845 гг.). - Алматы: Наш мир, - 2001. Т.4. - с. 352.

14. Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. Дастан мен өлеңдер. - Алматы: Жазушы. 1976. -161 б.

15. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. - Алматы: Жазушы, 1989. -141 б.

16. История Букеевского ханства 1801-1852 гг. Сб. документов и материалов. / Сост. Б.Т. Жанаев, В.А. Иночкин, С.Х.Сагнаев. - Алматы: Дайк-Пресс, 2002. - с.1120.

17. Ахмет А. Қаратай хан. –Алматы:Арыс, 2007. - 176 б.

18. Досмұхамедұлы Х. Исатай-Махамбет. –Алматы, 1991. - 256 б.

19. РФ Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты (ОрОММ). 6-қор, 10-тізім, 2674-іс.

20. Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. – Алматы: Арыс, 2009. - с. 400.

21. РФ Астрахан облыстық мемлекеттік мұрағаты (АОММ). 7-қор, 7- тізім, 1172-іс.

22. Қазақстан Республикасы Орталық Мемелекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). 4-қор, 1-тізім, 318-іс.

23. Савичев Н. Кенжалиев И. Тарихи зерттеу еңбектер. 12-кітап. –Алматы:Өлке, 2003. - 216 б.

24. Астраханский листок. – М., 1892. - №258.

26. Кенжалиев И. Махамбет Өтемісұлы. - Алматы, 1979. - 104 б,

27. Кенжалиев И. Исатай-Махамбет. - Алматы, 1991. -192 б.

А.К. Ахмет

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЖАНГИР ХАНА

(1801-1845 гг.)
В статье рассматривается история общественно-политической деятельности Жангир хана. Также в работе раскрывается роль Жангир хана в проведении общественно-поли-тических реформ, в итоге повлиявших на общественное развитие в XIX веке, и его вклад в развитие общества.

Ключевые слова: личность, общество, политика, должность, реформатор.

A. Ahmet

SOCIO-POLITICAL LIFE OF ZHANGIR KHAN

(1801-1845)
In the article deals with the history social and political activity of Zhangir Khan. Also in the paper addresses the role of Zhangir Khan in carrying political reforms, has affected as a result of social development in the XIX century and his contribution to society.

Key words: person, society, policy, position, reformer.

УДК 94(574)

Отандық төл тарихымызды тәуелсіздік идеяларына сай пайымдауда деректану ғылымының атқарар жүгі ауыр. Себебі, шыншыл жазылған әрбір тарихи еңбек айтылған пікірлер мен сараланған ғылыми тұжырым тарихи дерек көзін нақты зерделегенде ғана өз жемісін бермек.

Мұнайшылар туралы мұрағат деректерінің маңызы зор.

1. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында мұнай өнеркәсібі туралы мол мұра жинақталған. 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі және 1920 жылдар аралығындағы деректер тізбеленген қорларға шолу жасасақ, оқиғалар тізбесі тарихи хронология шеңберінде баяндалған. № 686 қор «Ағайынды Нобельдер» серіктестігі, № 687 қор «Орал мұнайы» акционерлік қоғамы, № 681 қор «Эмба» акционерлік қоғамы, № 679 қор «Эмба-Каспий» акционерлік қоғамы, №680 қор «А.Н.Леманның Гурьев мұнай кәсіпшілігі мекемесі», № 695 қор «Урал-Каспий мұнай қоғамының» жергілікті басқармасы, № 678 қор сауда және өнеркәсіп министрлігі округтік инженері құжаттары, № 29 қор «Эмба» қоғамына тар табанды теміржол салу рұқсаты құжаттары, № 183 Республикалық өнертапқыштар кеңесі құжат-тарында, № 1972 қазақ политехникалық институты материалдары, № 1479 Қазақ КСР министрлер кеңесі жанындағы жоспарлау комитеті, № 1934 геология министрлігі құжаттары, № 1734 Халық шаруашылығы кеңесі құжаттары.

Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатындағы мұнай өндірісіне қатысты материалдар Т.Шаукенбаев, Қ.Темірғалиев, Е.Сауткин, Ә.Мұқтар, Л.Нұрсұлтановалардың монографияларында жан-жақты талдан-ған. Дегенмен, зерттеушілер алдында қазақ даласы мұнайының алғашқы игерушілері, маман кадрлар туралы мәселе қойылмағандықтан біз көтерген мұрағат деректері жаңа болып есептелінеді. Шетел фирмалары өндіріске тартқан жергілікті тұрғындар және оларды маман ретінде пайдалану, атқар-ған міндеттері, әлеуметтік тұрмыс жағдайы, мұнайшы жанұяларын медици-налық қамту, сауат ашу және білім беру жағдайлары алғаш беріліп отыр. Ерекше құнды дерек қазақ жұмысшыларының қалыптасуының қайнар көзі, ол қазақ ауылдары. Алғашқы мұнай кен орындары Қарашұңғыл, Доссор, Мақат, Ракуша елді-мекендеріндегі тұрғылықты халық туралы деректер зерттеушілер назарынан тыс қалған болатын. Мұнай кеніштері аймағындағы қазақ ауылдарының орналасуы Декилов Тар-табанды теміржол құрылысын салу жөніндегі топографиялық анықтамаларда, есептерде берілген.

2. Атырау облыстық мемлекеттік мұрағаты қорларында мұнай кәсіпші-ліктері, кадр даярлау және жекеленген мұнай өнеркәсібі тұлғалары туралы құнды мәліметтер жинақталған. «Эмбанефть» бірлестігі және жалпы 1920 жылдан қазірге дейінгі мұнай өндірісі туралы № 146 қор материалдары, № 1041 қор мұнай өңдеу зауыты құжаттары, № 742 қор «Қазақстан-мұнайбарлау» тресті, № 232 қор мұнай техникумы және № 193 қор жеке мұнайшы тұлғалар туралы деректер бар. Жеке тұлғалар туралы қосымша № 346 қор материалдары да өте құнды. Сондай-ақ, Атырау облыстық мұрағаты құрамындағы Мақат аудандық мұрағатының № 112 қорында жергілікті мұнай кәсіпшіліктерінің құжаттары сақталған. Атырау облыстық мұрағат қорлары зерттеушілер тарапынан толық талданған. Біздің айналысқа қосқанымыз: Гурьев және Доссор фабрика-завод оқушылығы курстары, Гурьев Тау-Кен мұнай техникумы, мұнайшы жұмысшылар факультеті материалдары. Сондай-ақ, бұрын жарияланбаған көрнекті мұнайшы тұлғалар туралы жеке құжаттар.

3. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағатында да Маңғыстау түбегі мұнай-газ кен орындарының ашылуы, дамуы туралы документальды құжаттар мол.

Маңғыстау мұнайын ашқан ұжым «Маңғыстаумұнайбарлау» тресті құ-жаттары № 136 қорда, Өзенмұнайгаз басқармасы № 317 қорда, «Маңғыс-таумұнайгаз» бірлестігі № 322 қорда, «Жетібаймұнайгаз» басқармасы № 346 қорда, «Прорвамұнайгаз» басқармасы № 409 қорда, «Комсомольскмұнайгаз» басқармасы № 440 қорда, политинститут № 118 қорда жинақталған. Сондай-ақ, облыс құрамындағы Өзен қалалық мұрағаты қорларында № 9 «Өзенмұ-найгаз» басқармасы, № 41 қорда Өзен мұнай техникумы құжаттары бар. Маң-ғыстау облыстық мұрағат деректері мұнай өнеркәсібі мен мұнайшы мамандар туралы толықтай зерттелмеген. Сондықтан да болар, мұнайлы түбекті ашушылар туралы әлі де ғылыми ортақ пікір қалыптаспаған. Әсіресе, маман кадрлар құрамының интернационалдану процесі, оның себеп-салдары әлі де дұрыс бағасын ала алмай келе жатыр. Мұрағат деректері бойынша 1960-1985 жылдар аралығында Мемлекеттік ұйымдық тарту, қоғамдық шақырулар нәтижесінде кадр құрамы шектен тыс интернационалданды. Ал, бүгінде өзіндік орны мен ерекшелігі бар Маңғыстау мұнайшыларының сандық және сапалық қалыптасуы Жаңа-Өзен мұнай техникумы, Ақтау политехника институтының ашылуымен байланысты. Бұл деректер толықтай сұрыпталды.

4. Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағаты қорларында да мұнай өнеркәсібі туралы қомақты құжаттар жинақталған.

Ембі мұнай өнеркәсібі Солтүстік аудандар басқармасы құжаттары № 1622 қорда, «Қазмұнайбарлау» тресті Ақтөбе экспедициясы құжаттары № 1534 қорда жинақталған. Ақтөбе мемлекеттік мұрағат деректері соңғы кездегі кандидаттық диссертацияларда талданған. Біздің пайымдауымыз Ақтөбе мұнайшы кадрларының Атырау, Маңғыстау мұнайшыларына ұқса-майтын өзіндік ерекшелігіне, яғни Ресей мұнайшыларымен өте тығыз байла-ныста болу себебіне талдау жүргізу, сандық және сапалық құрамын сараптау.

5. Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағатында әлемге әйгілі Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты комплексі материалдары сақталған. Әсіресе, № 384 облыстық әкімдік қоры, № 37 облыстық партия комитеті қоры мұнай-газ өнеркәсібі туралы құнды тарихи дерек көзі ретінде маңызды. Батыс Қазақстан мұрағатындағы мұнайшылар туралы деректер арнайы кандидаттық диссертацияларда толық қарастырылған. Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты комплексінің дамуындағы мамандар қызметін саралау, осыған дәлме-дәл ұқсас Қашаған кенішін дамытуда тәжірибелік мол маңызы бар.

6. Ресей мемлекеттік экономика мұрағатынан № 3429 Бүкілодақтық Халық шаруашылығы кеңесі құжаттары сақталған қор, № 4372 мемлекеттік жоспарлау комитеті қоры, № 70 мұнай өнеркәсібі министрлігінің материал-дары қоры. Ресей Федерациясы Мемлекеттік және экономикалық мұрағат қорлары жергілікті зерттеушілердің әрқашан басты дерек көзі болды. Біздің пайдаланғанымыз - мұнайшы мамандарды дайындаудағы Орталықтың Қазақстанға көзқарасы, яғни Одақтық оқу орындарына квота бөлу, өндіріс басшыларын тағайындау, олардың жеке іс бетшелері. Қазақстан мұнай өндірісі бойынша үшінші орында болды. Сондықтан, негізгі оқу орындары және оларға қаржы бөлу ең соңғы орында еді. 1960 жылдарға дейін Қазақстандағы мұнай өндірісіне басшылар сырттан тағайындалды.

7. Ресей Федерациясының Мемлекеттік мұрағатынан № 5470 мұнай-газ өнеркәсібі жұмысшылар кәсіподағының Орталық комитеті материалдары сақталған қор және № 5587 мұнай өндірісі жұмысшылары кәсіподағы Орталық комитеті қоры.

8. Ресей Федерациясы Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты №472 қорында Орынбор жұмысшы факультеті материалдары жинақталған. Сондай-ақ, №2889 қорында Қырғыз (Қазақ) автономиялық кеңестік Респуб-ликасы Мемлекеттік жұмысшы факультеті құжаттары топтамасы сақталған. Ресей Федерациясы Орынбор облыстық мұрағатындағы мұнайшылар туралы деректер, жұмысшылар факультеті құжаттарынан алынды. Жұмысшылар факультеті көп салалы болғандықтан, мұнайшы мамандар туралы деректер бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалған.

9. Ресей Федерациясы Астрахань облыстық Мемлекеттік мұрағаты №18 қорында Доссор мұнайшыларының 1914 жылғы ереуілде қойған талаптары жинақталған.

10. Қазақстан Республикасы Атырау және Қызылорда облыстық ұлттық қауіпсіздік комитеті департаменттерінің мұрағаттарының анықтамалары да пайдаланылды. Олардың арасында мұнай өндірісінде қазақтандыру жоспа-рын жасаған маман Д.Хангереев, мұнайшы жұмысшылар факультеті дирек-торы И.Адаев, Батыс Алашорданың өкілі Қ.Ыбырашов туралы материалдар бар.

Атырау облыстық мұрағаты қызметкерлері жергілікті ғалымдармен бірлесіп, мұрағаттың 75 жылдығына [1, б.56], мұрағат қорларының көрсеткіші [2, б. 255], құжаттармен жұмыс жүргізген ғалым зерттеушілер еңбектерінің жинағын [3, б. 234], белгілі адамдар өмірнамасының құжаттық жинағын [4, б. 76] жарыққа шығарды.
Мұрағат деректерімен бірге тарихи құнды материалдар қатарында документальды құжаттардың орны ерекше. Қазақстан тарихында алғашқы документальды құжат 1935-1936 жылдары С.Асфендияров жетекшілігімен жарияланған екі томдық «Қазақстанның өткендегі тарихи жайындағы деректер мен материалдар» деп аталды.

Қазақстан тарихының 60-тан аса деректер жинақтары 1960-1985 жыл-дар аралығында шығарылған. Олардың арасында «Қазақ КСР индустрия-ландыру тарихы (1926-1941 жж.)» (Алма-Ата, 1967-2 том), «Қазақстандағы коммунистік еңбек қозғалысы (1958-1967 жж.)» (Алма-Ата, 1969), «Социа-листік мұнайлы Ембінің қалыптасуы» (Алма-Ата, 1965) атты құжаттар жинағында мұнай өнеркәсібі мен мұнайшылар туралы деректер өте мол. Жинақтар ішінде республикада тіркелген 47 қазақ, 41 орыс тілді облыстық, аудандық газет беттеріндегі 119-құжатты деректер жарияланған [5, б.53].

Мұнай өнеркәсібі туралы тарихи деректер қатарында өлкетану мате-риалдары ішінде мұражай қорлары ғылыми құнды. Себебі мұражай деректері тікелей мұрағат деректері арқылы толықтырылады. Мұражай деректері, ол зерттеушілердің қам-қарекет ізденістерінің нәтижесі. Сондықтан да келер ұрпаққа халқымыздың еңбек дәстүрлерін насихаттауда ерекше маңызды.

Мұражай ісі туралы отандық деректану ғылымында бірқатар мәнді зерттеулер жүргізілді. Олардың арасында А.М.Жиреншиннің «Қазақстан Орталық Мұражай тарихынан», «Қазақстан өлкетану мұражайларының ғылыми-зерттеу жұмыстары», «1947 жылғы Қазақстан орталық мұражайы ғылыми-экспедициялық жұмыстары» [6, б. 58].

Және сол 1950 жылдары жарияланған. «Мұражайлардың өлкетану жұ-мыстары туралы әдістемелік материалдар жинағын» айтуға болады [7, б. 136].

Қазақстан мұражайлар жүйесінің құрылуы мен олардың қызметін зерттеуде тарихшы ғалым С.Ш.Ахметованың еңбегі зор.

С.Ш.Ахметова «Историческая краеведеные в Казахстане» атты еңбе-гінде жеке бір тарауын, мұражайлық өлкетану проблемасына арнаған [8, б. 168].

Тәуелсіздік жылдары отандық тарих ғылымында, оның деректану саласында мұражай қорларын өлкетану материалдары ретінде пайдалану мәселесіне байланысты диссертациялар қорғалды. А.Е.Қайназарованың «Музейное дело в Казахстане» (1831-1925 годы)» тақырыбындағы диссерта-циялық зерттеуінде мұражайлардың өлкетанулық мәдени-ағарту қызметтері баяндалды [9, б. 67].

А.Ғ.Ибраеваның «Қазақстанда мұражай жүйесінің қалыптасуы (1920-1940 жж.)» атты диссертациялық зерттеуінде қазақстандық мұражай-лардың жүйесі, материалдық базасы, кадр құрамы мен ғылыми-зерттеу бағыттары көрсетіледі [10, б. 54].

Мұнай өнеркәсібі туралы мұражай деректері, негізінен, Атырау облысында жинақталған.

1. Атырау облысы мұражайы деректері. Мұражай 1940 жылы 5 қара-шада 300-дей жәдігермен ашылған. Қазірде мұражайда 48 000 жәдігер тіркелген. Мұнай өнеркәсібі деректері мұражайдың «Өлке тарихы» залында шоғырланған. Онда Қазақстан мұнай өнеркәсібінің 100 жылдығына орай (1999 ж.) 13 500-дей жәдігер арнайы экспедиция арқылы жинақталған. Құндылары Қазан, УФА, т.б. қалалардан, мұрағаттан алынған документальды жәдігерлер.

2. 2004 жылы қазақ мұнайының абызы Сафи Өтебаевтың 95 жыл-дығына орай «Мұнайшылар мұражайы» ашылды. Мұражай қорында 4 000-дай жәдігер бар. Құндысы қазақстандық мұнайшы әулеттері Өтебаевтар, Балғымбаевтар, Өтесіновтар, Бешімовтер, Бердіғожиндер, Шырдабаевтар, Қуандықовтар туралы жәдігерлер.

3. Мұнайлы аудан - Мақат мұражайы. Мұражай 1968 жылы ашылған, ал ауданның негізі 1924 жылы қаланған. Қор негізін 20 415 жәдігер құрайды, оның көбі - экспонаттар. Сондай-ақ, аудандағы 19-тарихи ескерткіш те есепке алынған. Құндылары: мұнай өнеркәсібін ұйымдастырушылардың бірі Сабыр Шәріпов, Лениндік сыйлық иегерлері Ж.Досмұханбетов, Н.Н.Имашев, КСРО Жоғары Кеңес депутаттары С.Зорбаев, Б.Досбаева, Еңбек ері Н.Шағырова туралы жәдігерлер.

4. Атырау мұнай-газ институты мұражайы. Мұражайдың құнды жәдігерлері, олар мұнай өнеркәсібін дамытудағы ғалымдар туралы мәліметтер болып табылады.

Қазақ тарихы үшін ХХ ғасырға және тәуелсіздік жылдарына тән тарихи деректердің бірі - ол жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ХХ ғасыр басында пайда болып, қалыптасқан мерзімді басылымдар тез арада маңызды дерек көзіне айналды. Басқа деректер сияқты мерзімді басылым мәліметтері де тарихи сынды, яғни деректанулық талдауды қажет етеді. Сол арқылы ғана баспасөзден объективті мағлұмат алуға болады. Мерзімді баспасөздің екі негізгі түрін ерекше айтуға болады.

Олар:

2. Журналдар – ол кітап түрінде әр алуан саяси, ғылыми, әдеби материалдарды жариялайды [11].

Мұнай өндірісі туралы мол тарихи жәдігерлер 1917-1940 жылдары жарық көрген «Уралец» (1917), «Еңбекші Қазақ» (1924-1932), «Қызыл Қазақстан» (1924-1928), «Советский Казахстан» (1923-1925), «Народное Хозяство Казахстана» (1926-1941), «Горное Дело» (1917-1920), «Нефтяное Хозяйство» (1920-1930), «Нефтяной бюллетень» (1923-1930), «Большая Эмба» (1931-1933), «Ударник Нефтепровода» (1933-1935), «Трудовая правда» (1920-1928) сияқты мерзімді басылымдарда жарияланды [12, б. 8].

Бұл басылымдардың кейбірі аз ғана үзіліспен күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Мысалы, мұнайлы Атырау облыстық газеттері «Атырау», «Прикаспийская Коммуна» газеттерінің даму тарихын сараласақ, оған көз жеткіземіз. Атырау газетінің жылнамасы 1923 жылы 1 сәуірде «Ерік» газе-тінен бастау алады. 1924 жылы ол «Жұмыскер тілі», 1930 жылы «Жем жұ-мысшылары», 1932 жылы «Ленин жолы», 1933 жылы «Социалистік құры-лыс», 1963 жылдан «Коммунистік Еңбек», 1990 жылға 30 маусымнан бері «Атырау» газеті [164, б. 115-118].

«Прикаспийская Коммуна» газеті өз бастауын 1920 жылы 8 қаңтарда шыққан «Красный Гурьевский Вестник» бетшесінен алады.

1920 жылдың 26 ақпанынан «Трудовое правда», 1924 жылдың 6-қаңтарынан «Рабочие правда», 1933 жылдан «Прикаспийское Коммуна» газеті [164, б. 118-119].

Сондай-ақ, республикалық және халықаралық шеңберде шығарылатын «Нефть и Газ» ақпаратттық журналы, «Мұнай және Газ» (1998 жылдан шығады) ғылыми журналы және «OIL CAS OF KAZAKHSTAN» ақпараттық журналдарының ғылыми деректанулық мәні зор.

1. Тарихымыз мұрағатта // Атырау мұрағатының 75 жылдығына арналған конференция. – Атырау, 2003. – Б.56

2. Государственный архив Атырауской области. Путеводитель. – Атырау, 2003. – Ч. 1. – 255 с.

3. Мұрағат деректері халық қазынасы. – Алматы, 2004. – 274 б.

4. Адамдар тағдырлар. – Алматы, 2005. – 304 б.

5. Исакова Д.А. Фонды партийных архивов Казахстана: источниковые база развитие, историография партийной науки // Актуальные проблемы ме-тодологии, историография и источниковедение историко-партийной науки. – Алма-Ата, 1985. – с.53

6. Жиреншин А.М. Из истории центрального музея Казахстана // Вестник АН. Каз. ССР. 1947. №8. С. 58-61.

7. Сборник методических материалов по музейнокраеведческий работе. – Алма-Ата, 1950. – с. 136.

8. Ахметова С.Ш. Исторические краеведение в Казахстане. – Алма-Ата, 1982. –с. 168

9. Кайназарова А.Е. Музейное дело в Казахстане (1831-1925 гг.): автореф... канд. ист. наук. / Алматы, 1995.

10. Ибраева А.Ғ. Қазақстанда мұражай ісінің қалыптасуы (1920-1940 жж.): тар. ғыл. канд... дисс. / Алматы, 1999.

11. Сімтіков Ж. Ұлттық басылымдар тарихи дерек ретінде. // Қазақ тарихы. 1996. №5. Б. 62-65.

12. Жиреншин А.М. Работа научной экспедиции центрального музея Казахстана в 1947 году // Вестник АН. Каз. ССР. 1948. №2. С. 79.

УДК 903.53(574.1)

Қазақ халқының қадір тұтып, ие санаған, көшпелі тұрмыстың қат-қабат қарбалас тіршілігінде санасына сәуле түсірер, рухына медеу болар тұлғалар жөнінде қомақты зерттеулер аз. Осы тұрғыда, Батыс Қазақстан облысында өмір сүрген, ислам дінінің халық арасына таралуына ықпал еткен, сол кезеңнің өзінде өзінің кереметтерімен бас идірген адамдар тарихын ғылыми түрде зерттеу және баға беру - басты міндеттеріміздің бірі. Біздің бұл ойымызды, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы, оның аясында жүзеге асып отырған Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай-күйін зерттеу, халқымыздың бірегей ұлттық құндылықтарын әлемге әйгілеу, өзімізге таныту арқылы қазақстандық отаншылдықты тәрбиелеу, сан ғасырлық дәстүрлерді сақтау мен одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешені айқындай түспек.

Ұрпақтан ұрпаққа жетіп, кейінгі буындарға мирас болып қалып отыр-ған, мәдени мұралардың бірі - Самара-Шымкент күре жолының бойында, Орал қаласынан Жымпитыға қарай 80 шақырымдай шыққанда кездесетін әулие Жұмағазы хазірет қорымы. Хазірет - діни білімі жоғары адамға берілетін мәртебе, діни лауазым болған. Жұмағазы хазіретті жергілікті халық «Дәдем-ата» атап кеткен. Бір өкініштісі, Жұмағазы хазіреттің қай кезде өмір сүргені жөнінде нақты деректер жоқ. Ақиқаты, ол туып өскен жер Жалпақтал ауданы, шыққан тегі тама руынан екендігі. Жергілікті шежіреші Ким Ахметов «Жетіру шежіресі (тама, табын және кердері рулары)» атты кітабында, Төлектен Мәтен, Мәтеннен Тантем, Тантемнен Тәуке, Тәукеден Жұмағазы хазірет деп, оның шежіресін осылайша таратады [1, б.6-7].

Жұмағазы хазірет жас кезінде біраз жыл Түркістан қаласында, Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет Йассауи мешітінде білім алған әрі қызметте болған, көптеген пәлсапалық трактаттар жазып қалдырған. Алайда, кешегі аласапы-ранда жоғалып кеткен. Ел аузында Жұмағазы хазіреттің қасиеті, ерек тыл-сым күші туралы аңыз-әпсана толып жатыр. Солардың бірінде: «Жұмағазы хазірет Түркістаннан оралған соң қазіргі Сырым мен Теректі аудандары аралығындағы жерді жайлап отырған қазақ руларының ақсақалдарына жолы-ғып, қоныс сұрапты. Бірақ рубасылар Жұмағазының өтінішіне құлақ салмай-ды. Сол кезде бұрылып кетіп бара жатқан Жұмағазы хазіреттің арқасынан лаулап от көрінген екен. Мұны байқаған бір ақсақал: «Оу, жұртым, мына адам тегін кісі болмады, киесі ұрар, өтінішін орындап, жер бөліп бермесек болмас!» - деген екен дейді. Қазіргі Тамасай, Үбінияз жайлауы деген жерлер сол кезде Жұмағазы хазіреттің үлесіне берілген жерлер болса керек. Ал, қыста қыстауы Қараоба бетте болғанымен, жаз жайлауы оңтүстік батыс жақтағы Қауыз, Тамасай деп аталатын кең жазық болған.

Оның бойындағы ерекше қасиетін сипаттаған келесі бір аңызда: «Жұмағазы хазіреттің ерте күзде жаңа қатқан Аңқаты өзенінің үстінен тарантас арбамен өтіп кеткендігі сөз болады. Сонда қабыршақ мұз арбаны қауырсын құрлы көрмей көтерген, ал арба соңынан ерген күшік ит малтығып, суға бата берген екен». Осы күндері оның жатқан жері - Қараоба Бұланы келім-кетімнен арылмайды. Алыс-жақыннан әулиенің басына арнайы зиярат етіп, түнеуге келгендер де жетіп артылады. Ерекше қасиетіне сенген ұрпақтары оның аруағына табынады.

Батыс Қазақстан облысындағы Қаратөбе ауданы - ежелден құт қонған өлке. Бұл жақта есімі елге белгілі әулие бабаларымыздың мешіт, қорымдары көп. Солардың бірі Қаратөбе ауданы Жусандысай кеңшарының Ханкөл ауылында XVIII ғасырдың тарихи жәдігері - Қоске әулие кесенесі орналасқан.

Сиқыршы, қолбасшы Қоске әулие бабамыз XVIII ғасырда өмір сүрген. Он екі ата Байұлы рулары құрамында үдере соғысып, Атырау, Маңғыстау арқылы Үйсін елінен Қазақстанның батыс жағына қарай, Текеге (қазіргі Орал өңірі) ойыса көшіп барған. Он екі ата Байұлының ішіндегі ең үлкені масқардан тараған. Қоске әулие сиқыршылық қасиетімен, қолбасшылық, ел басқарудағы ерен қабілетімен ерекшеленген. Сиқыршы, қолбасшы Қоске әулиенің ел аузында қалған киелі ерекшеліктері болған. Қолбасшы болған ол жер қайысқан қолмен қалмаққа «Қарасай», «Көк Айдар» деп ұрандап, дұғамен лап берсе, сиқырлы, қаһарлы дұғамен топан суды, өртті қайтарады екен. Әруағы ұстағанда, ол кісі темірді отқа салып жейді екен-мыс. Отпен ойнап, домбыра, қобызбен жынын қайтарады екен. Батыр пері оқуын оқыған ғұлама болған, Мекке-Мәдинаға бірнеше рет хазіретке барып, басқа да адамдарды жіберген. Ол оқ пен жауды, келе жатқан апатты қайтаратын дұға оқитын адамдарды жанында ұстап, өзі де сондай дұғалар оқыған. Қазіргі Қаратөбе ауданына жақын жерде тұрған Бесоба деген жер «Қалмаққырған» деп аталады. Сол жер батырдың әскер орнатқан жері деседі.

Әулие болғандықтан, ел Қоске бабамыздың атын атамайды екен. Халық оның қасиетін құрметтеп, емші деп таныған. Оған Үйсіннен, Орынбордан, Текеден халық келіп, қаралады екен. Қоске бабамыздың сондай-ақ, үнемі далада, ел шетінде ат үстінде жүріп, ел-жұртын, жылқыларын қырға шыға-рып қарап тұратын қазіргі Көкөзек деген жерде, киелі, отқа жанбайтын терек ағашы бар. Бұл осы кісінің жылқысын байлайтын жер екен. Әлі күнге дейін халық оның аруағына сыйынып отырады. Мәселен, 1947 жылы Қаратөбеде топалаң ауруымен ауырған жеті отар қойды сиқыршы Қоске әулие атаның басына түнетіп, сол қойларды аман алып қалған деген әңгімелер ел арасында сақталған. Ал, халықтың басына нәубет түскен 1912 жылы жылан жылында бір топ аштықтан босып, шұбырып келе жатқан кезде сиқыршы әулие басына келіпті. Мазардың басында қой, жылқы, сиыр терілері шашылып жатыр екен, соны пісіріп жеп, баба басына түнеп аман қалған.

Сиқыршы Қоске әулие мазарын Қожағұл руынан шыққан Қадыр деген кісі тұрғызған. Қадыр шебер қатты қиналып ауырғанда дертіне шипа тапқан Қоске әулие болатын. Қадыр шебер алғыс ретінде бір топ мал әкелген болатын, ал Қоске әулие оны алмай бұл малдарды кедейлерге тарат және «мен өлгенде бар жылқының сүтімен, қылымен мазар сал» - деген екен. Мазары үлкен биік, тасты жылқының қылымен және сүтімен қосып орама қылып, қарлығаштың ұясы тәрізді қаланған. Сол зәулім бейітте батырдың ер-тұрманы, күміс қалқаны, домбырасы болған. Мазардың басында 1890 жылға дейін күн батқанда басында от жанып, күн шығарда сөнген. 1948 жылдан бастап жаңбырға, желге тиген күнгей беті құлай бастаған. Шежірешілер бұл кесененің бұрынғы архитектуралық үлгісі өте әсем, төбесі күмбез тәріздес дөңгеленіп қаланғанын айтады. Қоске әулиенің басына әлі күнге ел түнеп, қасынан өткен жұрт тоқтап, аруағына құран бағыштап өтеді. Қазіргі таңда мазардың орны және арнайы Ақтаудың тасынан ойып, өрнектеліп жасалған зәулім құлпытасы ғана бар.

Қаратөбе ауданының Егіндікөл-Жігерлен елді-мекенінен қашықтау орналасқан - «Құлақшидың» күншығыс бетінде, Қалдығайты өзенінің жағасында сонау 1909 жылы салынған мешіттің орны бар. Оны ысық руынан шыққан Тұрғанбай-Тұрдалы ұрпақтары салыпты. Мешіттің төбесінің биіктігі сондай, үстіне шығып қарағанда Қобда, Қилы, Ойыл өзге де бүгінгі Ақтөбе облысына қарасты біраз аймақ көрінеді екен. Сол мешітте Уфа қаласының медресесін бітіріп келген Жарман атты адам имам болыпты.

Ол зор тұлғалы, екі бетінен қаны тамған, қалың өскен сақалы омырауына түскен келбетті кісі болған көрінеді. Терең рухани білімі үшін оны «Қазірет Жарман», ал қасиетті орынды «Жарман мешіті» атап кеткен. Мешіт жөнінде тартымды ғибрат аларлық естеліктер айтатын көнекөз қариялар мен кейуаналар арамызда әлі күнге дейін бар. Солардың бірі - Үміт әжей. Оның естелігінде: «1928 жылы тұрмысқа шықтым. Некемізді Қазіреттің өзі қиды. Қазіретке тек ер адамдар ғана қызмет көрсетті. Олар - менің жұбайым және Ерсайын есімді азамат. Мешіттің алты бөлмесі болды. Одан дәріс алуға Ақтөбе, Қаратөбе, Шыңғырлау, Жымпиты аймақтарынан көп адамдар кеп тұрған. Қазірет күндіз келушілерге дәріс береді де, түнге қарай мұсылман перілеріне сабақ жүргізетін көрінеді.

Жарман имамның мешіті қашан да таза әрі ұқыпты ұсталыпты. Кеңес үкіметі кезеңіне дейін ауылға белгілі Наухан, Медет, Қарақұл, Оразбай, Исмағұл есімді адамдар Жарманнан дәріс алған имамдар болған еді. Бәрі де оны «қалпе» деп қосымша атпен атайтын. Жылма-жыл Қазірет пен оның туысқандары, шәкірттері қажыға барып мұсылмандық бес парыздың біреуін өтеп тұрған. Көнекөз қариялардың айтуынша, ол кезде дәрігер атымен жоқ, ауруларды емдеп, шипа жасаған да Қазірет пен оның шәкірттері көрінеді» [2, б. 16]. Осы әжейдің естелігінен шығаратын ойымыз - Қазірет Жарманның арабша сауатты, бойында киесі артқан, дана тұлға болғандығы.

Жарманның туыстары Тұрғанбай мен Тұрдалының да көріпкелдік қасиеттері болған. Болжағандары айна-қатесіз келген. Бірде олар былай депті: «Мына дүние осылай тұра бермейді. Көп ұзамай керзаман келеді. Құдайын танымайтын, діннен безген, молдаларды қудалап жаппай түрмеге тығатын күннің келуі жақын. Біз екеуміз сол шақты көре алмаймыз, ал інім Жарман сен көресің» - дегенде: «иә, жан сауғалауға тура келеді, Құран кәрім осы мешіттің еншісінде, мешітте қалады. Қорғайтын иелері бар», - деп жауап берген екен [2, б. 17]. Осы әңгімеден кейін көп ұзамай, кеңес заманы да келіп жетті. Қожаларды, молдаларды тұтқындап, түрмеге отырғызу, мешіттерді қирату жүргізілді. Сондай күндердің бірінде Жарман мешіт астынан тереңдігі 5 метр шұңқыр қаздырып Құран кәрім, тағы басқа. кітаптарды ағаш сандыққа салып, сыртынан кілем мен киіз орап көмген. Шұңқыр тегістетіліп, үстіне кілемдер төсетіліп тастаған. Келесі күні он милиция, өкімет адамдар мешіттің астан-кестенін шығарып кетеді, бірақ құран кәрімді таппайды.

Арада жылдар өткеннен кейін осы оқиғаны көзімен көрген бұрынғы милиция қызметкері Нұғыман Байсейітов былай деп әңгімелейді: «біз мешітке таяғанда ірі денелі, ақ сақалы бар сәлделі адам бізге қарап тұрды, жақындай бергенде жоқ болып кетті. Мешіт төбесіне шығып екі әріптесіміз күмбезді аралап кесіп жатып, кенеттен жерге құлады. Олардың «бізді біреу итеріп жіберді» деуге ғана тілдері келді. Енді ешкімнің төбеге шығуына батылы бармады. Содан соң күмбезді мылтықпен атқыладық».

Осы әңгімеден шайлығып, азаншы Өтебай таңсәріде мешітке бармаған. Бірақ түсінде Жарман Қазірет «парызыңды орында, азан шақыр», - деп жатқызбаған дейді Үміт әжей жоғарыда аталған естелігінде [2, б. 16].

Бертін келе Жарман Қазіреттің таң намазына келуі сиреген. Заманның тауқыметімен ауыл адамдары көшіп кеткен. Күтусіз қалған мешіт сол күйінде көп жыл бойы тұрыпты. Бірте-бірте төбесі құлап төрт қабырғасы ғана қалған. Сол орны әлі күнге дейін тұр.

Ал Жарман имамның өзі кейін көршілес Орынбор облысының Ленин атындағы ұжымшарына көшіп келіп, жасы тоқсанға қараған шағында дүниеден өтіпті. Сухоручка деген жерде соңғы мекені жатыр. Сол зиратқа кезінде мұсылмандар жерленіпті. Ал ұжымшар тұрғындары орыс, украин ұлтынан болса керек. Бірде зират тұрған жерді егістікке пайдалануға берген көрінеді. Зираттарды тегістеп, топырақ ысыру үшін шынжыр табанды трактор жіберген. Тракторшы зиратқа жақын келіп, жұмысқа кіреуі сол-ақ екен, трактор өртеніп, тракторшы отқа күйіп кеткен. Бұл жағдай бірнеше рет қайталанған. Амалы таусылған басшылар бұл ниетінен бас тартып, зират аумағына темір қоршау жасатып «бұл қасиетті орын» деп жариялаған. Кейін ауырып-сырқағандар құран оқып, басына барып түнейтін орынға айналған.

Мақаламызда сөз еткелі отырған келесі әулие бабамыз - Құтқожа Қозыкенұлы 1884 жылы Атырау облысында дүниеге келген. Ысық руынан. Ол 1905 жылы 21 жасында Қаратөбеге көшіп келген. Құтқожаның сынық салу, құмалақ ашу, ауырған адамдарды емдеу қасиеті болған. Бес уақыт намазын оқыған. Кеңес уақытында бұған тыйым салынғандықтан, намазын оқшау жерде оқып, сынық салуға жасырын барады екен. Бірде түсіне аталары еніп, Қожа Ахмет Йассауидің басына баруды айтады. Құтқожа кіші қажылық аталатын «Қожа Ахмет Йассауи» кесенесіне көп қиындық көріп жетеді. Бірнеше күн ғибадат жасағаннан кейін, зәмзәм суын алуға жер астына түседі. Сол кезде зәмзәм суға жетуге 15 күн уақыт кетеді деп есептеледі екен. Ол Құран аяттарын оқып, бес уақыт намазын қаза қылмай, мезгілін шамамен болжай, Аллаға ғибадат етіп отырған. Осылайша, ол көп қиындық көріп, шымырлап қайнап ағып жатқан суға жетіпті. Судан қанып ішіп, содан кейін кішкене толтырып су алады. Оралуды ойлап артына бұрылса, жол келген жолына ұқсамайды. Неде болса осы бағыт деп жүріп отырады. Көп уақыттан кейін есікке келіп тірелгенін бір-ақ біледі. Есіктен бөлмеге өткенде имам: «сені өлдіге санап отыр едік, осы жерден тірі шығатындар некен-саяқ. Алла тағала саған бірнеше қасиет беріп отыр, бірақ сен оны көп қолданбауға тиіссің, тек қысылғанда ғана қолдануға тиіссің, сенің бойыңдағы қасиет жеті атаға созылады. Соған сай болуыңды тапсырамын», - деп батасын беріпті [3, б.19].

Көп ұзамай бұл кісінің кіші қажылыққа барғаны, намаз оқитыны, түрлі ауруларды жазатыны заң орындарына жеткен. Олар ескіліктің қалдығы, Кеңес Үкіметінің заңына қайшы деп, қартты «Оралдың қырық турбасы» деп аталатын түрмесіне жаптырған. Орал түрмесінде бір жылдай отырады. Оны қамаған камераның есіктері қанша кілттесе де, ашылып қалатын болған. Қарт абақтыда да намазын қаза қылмаған. Бірде тексеріс кезінде камера кілттеулі болса да қарттың жоқ екендігін көреді. Бұл жағдай бірнеше рет қайталанады. Амалы қалмаған күзетшілер түрме бастығын шақыртады. Түрме бастығы сұраса, қарт: «мен намаз оқимын, таза жер керек, мында лас, қан екен, мен сыртқа шығып оқимын, ешқайда қашып кетпеймін, қорықпаңыздар», - деп жауап берген екен [3, б. 19]. Түрме бастығы орыс ұлтынан болады, қартты түсінбеген ол балағаттап кетеді. Осыдан кейін түрме бастығы аяғын сын-дырып алады. Түрме бастығы Құтқожа қажының сынық салатындығын естіп, одан көмек сұрауға адамдар жібереді. Құтқожа қажы аяғын салып береді, енді түрме бастығы оны босатудың жолын іздестіріп, іске асырады. Құтқожа аман-есен ауылына оралады. Оның жабық есіктен көрінбей өтіп кету қасиеті Қожа Ахмет Йассауи кесенесінде имам айтқан қасиет болса керек.

Кеңес өкіметі орнаған кезде Құтқожа «Қаратөбе» кеңшарының Тоқсейіт деген жерінде отырған. Осы жерде мешіт ұстаған. Кейін мешіт қиратылып, тасы мал қораға пайдаланылған.

Қазақтың қай жері болмасын, соның ішінде Жәнібек өңірі де әулие-әнбие, батыр, билерден кенде емес. Солардың бірі - Әуен-ата. Жәнібектен 18 шақырым жерде Ұзынкөлде орналасқан.

Әуен-ата Жаппас руының Баймұрат тайпасынан шыққан. Күйгенкөл төңірегінде туып-өскен. 1968 жылы Көлтабаннан көп алыс емес жерде қайтыс болған. Әуен-атаның үйі мешіттің де рөлін атқарып тұрған, Кеңес үкіметінің қылышынан қан тамған 60-ыншы жылдарға дейін жұма намазы тұрақты өткізіліп, оған алыс-жақыннан жоқ дегенде он шақты адам қатысып тұрған.

Әуен-ата қажылыққа үш рет барып қайтқан, алғашқысында әкесі Бозқажы молдамен бірге барған, қалғандарына Кеңес үкіметі күш алмай тұрып, барып келгенге ұқсайды. Әуен-атаның әкесі Бозқажы ата туралы мәлімет аз, бар белгілісі оны жұма намазын оқып жатқан кезінде атып кеткен.

Кеңестен талай теперіш көрген Әуен-ата қарсы келгенді қаңғытып жіберердей құдіреті болса да үкіметке қарсы ештеңе жасамаған, дін ұстандың деп Күйгенкөлден көшіріп жібергенде де, Теректіге жер аударылып әупі-рімдеп қайтып келгенде де «балалар, сендерге менен еш зиян жоқ» дегеннен артық түк айтпапты. Қайда жүрсе де оразасын үзбей, таспиғын тастамай, жүре берген. Бірақ қайда барса да атаның айналасы адамнан босамаған. Келушілердің көбі дәрігерлерден медет таппай, атадан шипа іздегендер, ішінде өз еркімен келгендер. Ол дұға оқып, жындыны матаудан босатқан. Науқас ұйықтап кетіп, қатты терлейді екен, Әуен-ата «кірген кесел термен шықты, енді бұл кесел жазылды», - деп түсіндірген. Әуен-ата жүрген жерлерінде имандылық туралы көп айтқан.

Сан ғасырлық дәстүрлерді сақтау мен одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенін қолдан келгенше қамтамасыз етумен, тарих пен мәде-ниеттің жаңа кенттерді тұмшалаумен, қалпына келтіру жөніндегі жұмыс-тарды жандандырумен, олардың негізінде жаңа тарихи-мәдени мұражай-қорықтарды құрумен сипатталатын «Мәдени мұра» бағдарламасы ел рухының көтеріліп, ұлт жадының жаңғыруына септігін тигізген сарабдал құбылыстардың біріне айналғаны ақиқат. Осы тұрғыда тарихтың терең қатпарларынан аманат болып жетіп, әлемдік өркениеттің қазынасына енген мәдени байлығымыздың бірі - әулиелік қорымдарды әрбір жеткіншігіміз білуі, бағалауы шарт

Сөзімді Әбіш Кекілбаев ағамыздың мына сөзімен тәмамдаймыз: «өз өлкесінің тарихын білмегеннің өзгеге жаны ашуы екіталай. Өз мәдениетінің жай-күйіне жаны ашымайтын тоғышардың адамзат цивилизациясының көсегесін көгерпейтіні сөзсіз. Ендеше, тарихи-мәдени мұраға жаны ашу - жас ұрпақты, біздің әрқайсысымызды отаншылдыққа, жаһаншылдыққа, шынайы патриотизм мен гуманизмге баулудың ең тиімді, ең ықпалды жолы».
Әдебиеттер

1. Әлемі жұмбақ әулие. // Жайық үні. 2010. № 29. Б. 8.

2. Ә. Кенжеғалиев Қазірет Жарман. // Алтын орда. 2007, № 4 Б. 66.

3. Ә. Кенжеғалиев.Құтқожа қажы. // Орал өңірі. 2006, №150. Б. 6.

5. Е.Сисенов, М.Шамұратов. Қоске әулие кесенесі туралы. // Дала мен қала газеті. 2010. №2 (332). Б.7.

6. М.Н.Сдыков, Ж.Т.Ерназаров. Батыс Қазақстан облысының құлпы-тастары. - Орал, 2005. - 32 б.

7. Г. Кеніштайқызы. Әулиелік культтің зерттелу тарихынан. // Отан тарихы. 2006. №3 (35). Б. 24.

UDC: 94:321 «05/11»

Social determinative “khagan” has the following definitions: QaΥan - khagan, overking, high khan (QaΥanla – to be kagan, to reign, to rule) [1, p. 547]; Qağan - head of the nation and commander-in-Chief in old Turkic and Uigur kaganates as well as at Huns, Sabirs, Khazars, Bulgarians and Avars [2, p.127]. In arabic source “Mafatikh-al-ulum” (i.e. keys to sciences) dated 10^th century by Abu-Abdallakh Khorezmi the following definitions are given: “Turkic titles: khakan – high tsar of Turks. Khan-leader. Khakan – khan of khans, i.e. leader of leaders in the same way that the Persians say “shahinshakh” [3, p. 218].

First in the history of Central Asia zhuzhan ruler Shelun [4, p.136] received the title “khagan” in 402. The rise of the state ruled by him and turning it into the powerful one worked as an auspicious circumstance. Turks-tyutszue adopted then the title from their suzerains. In the time of Tan dynasty the supreme title of Turks “qaγan” was transcribed as kз=han [5, p. 56]. The term “qaγan” was used to indicate power and is found in such a combination like “khagan tribe” or “tribe with khagan”. In Turkic transcription it is displayed by the word combination – “qaγanlyγ budun”. According to A.N. Bernshtam, Japanese historian Shiratori Kurakichi thinks the terms "qaγan” and "qatun” are the terms of power, though he connects them with the tribal system, the scientist underlines direct connection of the term “qaγan” with the definite tribe [6, p. 99-100]. In fact, in Orkhon-Yenisei texts the term “qaγan” is found in the following combinations: to my father-khagan (qanym qaγanda), my uncle khagan (äčim qaγan), younger brother khagan (iniči qaγan), etc. George Pullibank supposed that the Turks used the title “qaγan” originally as general form of address to members of great families and he suggested the translation of the term “khagan” with the meaning “khagan of the room”. In this regard he refers to the Chinese source “Tun-dyan”, where social organization of tutszyue is described as follows: “It also happened that big families staying in i.e. those not having titles called each other “I khagan”. Tutszyue called the room or house “u М.ywi (Old Turkic. äb~äv)”. Consequently, the title was meant “khagan of the room (or house)” [5, p. 57]. According to our reckoning, the title khagan in this case was used to indicate the head of patriarchal family or clan as “master of family, clan, and tribe”. The title “Qatun” – mistress, noblemanly lady, woman of distinguished birth, wife of the ruler, wife of the man of distinguished birth had the similar meaning [1, p. 436]. Khagan and Qatun represented a state couple, symbolized an earthly hypostasis of binary space couple Tengri-Yer-su without which formation of the state in Turkic concept of world order is incredible.

According to the chapter “Si Tutszyue” of the Chinese chronicle “Tszyu Tan shu” devoted to the western Turks the institution of “minor khaganship” existed there. Usually khagan’s sons received the title of “minor khagan”. In Turkic khaganate the division of the state territory into principalities became an indispensable condition of the state management. At foundation of khaganate Bumyn khagan (according to Chinese sources it is Tumyn khagan) divided the principalities between minor khagans. The territory ruled by his younger brother Istemi khagan was one of the major principalities. In Mukan khagan days the great territory covering Mongolia, Central Asia and Kazakhstan was divided into four major principalities. The Great khagan’s quarters was taken up in Otyuken black. There the definite hierarchy of “minor khagans” existed there. Particularly after “Great khagan” the ruler of the Eastern principality possessed the major status, then the ruler of the Northern principality. The lands joined the western borders of the state went to the youngest brother Istemi khagan [7, p. 135, 259].

Another important feature of the ancient Turkic anthroponomy was that social determinations were strongly differentiated with a substantial part was characterized by a strictly defined group of persons. For example, the titles khagan, yagbu shad, katun, tegin could only be representatives of the royal family, individual social determinations have been made available to the individual states and rejected by the new ones. In particular the more interested title “khagan” of the first public entities has been replaced in the principality of Turfan in the title “idikut” denoting a supreme ruler literally translated as “lord kuta” [2, p. 126] that is denoting the possessor of charisma or divine power.

This form of potestary and political organization of society predetermined such a social range which implied the union of two major categories of members of society, i.e. political status of a member of the society reflected at the same time his military rank (khagan – supreme commander and supreme ruler, yabgu – co-ruler of the western part and at the same commander of the western wing of the army, etc.). The structure of ancient Turkic community evolved over the centuries and adapted to the purposes and objectives of the military life. Turkic tribal alliance (turk kara kamag bodun) consisting of the tribes (bod), clans (ogush) was politically organized in el – the imperial structure. Tribal organization (bodun) and military-administrative organization (el) were mutually reinforcing determining the density and strength of social ties. Khagan “had el and ruled bodun” [16, p. 141].
In contract to the despotic ruler of the eastern monarchs the ruler of the nomads did not possess the sole power, “the empire was the property of the Khan’s family” [17, p. 369] and khagan ruled as the representative of the ruling family. According to the ladder law of inheritance the senior in genealogical line in the family became the khagan. In this regard, the ruler acquired the two social statuses (head of the state and head of the clan) and performed two functional responsibilities (management of the state and government of the tribe). The state was a conglomeration of tribes consisting in their turn of the tribal divisions.

Having considered the information about social and tribal organization of the largest medieval nomadic Turkic Central Asian societies, we can conclude that khagan khagan hold the highest level in the hierarchy of social organization. He was the centre of the triad system of social organization representing el – the unity of the Turkic people. Khagan was commander-in-chief at the head of “10000^th” military-hierarchical social organization. Khagan was the suzerain of the entire state but the material being at our disposal proves the limitation of absolute right to dispose of land. Within the potestary system there were traditional mechanisms of regulation and distribution of pastures and routes of nomads. At the same time khagan had the right to move or leave on the same habitat subordinate tribes and clans. The khagan title bearer is the centre of the state, control system, potestary and political structure and a major figure in the community. Consequently it is united äl and bodun into a single political structure where the former served as an organizational form for the latter. In the hierarchy of ranks khagan was the highest official, the head of an independent state conducting an active foreign policy. The right to regulate relations with neighbouring and other states was the exclusive right of supreme power. Merchants were used as representatives of the centre to establish economic and trade relations whereas representatives of the ruling family and aristocracy travelled with specific instructions of politico-military character. The legislative function of khagan must have had the creative directions in the eyes of the Turkic society. The reign of each new khagan (khan) was actually accompanied by political and legal guidelines which were decided depending on the specific historical conditions of existence of the states and societies in the Turkic period. In this case all the guidelines were not supposed to contradict the well-known traditional “törü”.

1. Old Turkic Dictionary. - L.: Nauka, 1969. - 676 p.

2. V.U.Makhpirov The Names of the Ancestors. Sources of Formation and Features of functioning. - Almaty, 1997. - 299 p.

3. Materials on the History of the Turkmen and Turkmenia. Arab and Persian Sources. (VI-XV cc.). - М.-L.: USSR Academy of Sciences. 1939. – Volume 1. - 612 p.

4. N.N.Kradin Nomadic Societies (problems of formational characteristics). Vladivostok: Dalnauka, 1992. – 432 р.

5. E.G.Pullibenk Hunns Language. // Foreign Turkology. - М.: Nauka, 1986. Issue №1. - 29-62 p.

6. A.N.Bernshtam Social and Economic Structure of Orkhon-Yenisei Turks of VI-VIII centuries. Eastern Turk Khanate and the Kirghiz. - М.-L.: USSR Academy of Sciences, 1946. – 56 р.

7. Chinese Data of the History of Kazakhstan. Historical Chronicles of Dynasty. Chinese data translated and interpretation and notes written by B. Yezhenkhanuly, Zh. Oshan. - Almaty: Dyke-Press, 2006. Volume 4, - p.2.

8. S.E.Malov The monument in Honor of Kyul-tegin . // Orkhon inscriptions. Kyul-tegin. Bilge-kagan. Tonyukuk. - Semei: МКА, 2001. -76 р.

9. V.V.Bartold Works.: In 9 volumes. - М.: «Vostochnaya literatura», 1968. Volume 5. – 65 р.

10. V.V.Bartold The Turks: Twelve Lectures on the History of Turkish peoples of Central Asia. - Almaty: Zhalyn, 1998. - 45 р.

11. I.Bichurin. Collected Information on Peoples Inhabited in Central Asia in Ancient Times. – SPb., 1851. Part 2.

13. History of Kazakhstan in the Persian sources. Jamal al-Karshi. Аl-Mulkhakat bi-s-surakh. Introduction, translation from Arabic-Persian, comments, text, facsimile Sh.Kh. Vokhidova, B.B. Аminova. - Аlmaty: «Dyke-Press», 2005. Volume 1. – 55 р.

14. Z.Z.Zhandarbek «Nasab-nama» Instructions and Turkic History. - Almaty: Dyke-Press, 2002. - 168 p.

15. Mongolian Sources about the History of Kazakhstan. The Secret Legendry of the Mongols. Transcription, translation and commentary made by N. Bazylkhan. - Almaty: Dyke-Press, 2006. Volume 1. – 34 р.

16. S.G.Klyashtorny, G.I.Sultanov States and peoples of the Eurasian steppes. Antiquity and Middle Ages. SPb.: «Peterburgskoe vostokovedenie», 2000.

17. V.V.Bartold Works.: In 9 volumes. - М.: «Vostochnaya literatura», 1963. Volume 1. – 65 р.

"КАГАН" - ГЛАВА ВЕРХОВНОЙ МОЩНОСТИ В ТЮРКСКОМ ОБЩЕСТВЕ

ӨМІР ЖИЗНЬ LIFE

Конференцияда М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, академик Иманғалиев Асхат Сәлімұлы және Батыс Қазақстан облыстық ішкі саясат басқармасының талдау және мониторинг бөлімінің бастығы Ш.Ж. Темір-жанов сөз сөйледі. Сонымен қатар, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, дүниежүзілік тарих және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының оқытушысы М.Б. Гайсинаның, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, дүниежүзілік тарих және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының меңгерушісі, доцент, тарих ғылымдарының кандидаты Г.Б. Сүлейменованың, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, дүниежүзілік тарих және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының аға оқытушысы, тарих ғылымдарының кандидаты А.С. Аман-баевтың, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті менеджмент және кәсіпкерлік кафедрасының доценті, экономика ғылымда-рының кандидаты Г.Н. Сүлейменованың, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті менеджмент және кәсіпкерлік кафед-расының доценті, экономика ғылымдарының кандидаты Б.Қ.Сағынованың және екінші курс студенті М. Бертаевтың баяндамалары тыңдалды.

Конференцияда орта және арнаулы оқу орындарының кітапханашы-ларының кәсіби біліктілігі, оқырмандармен жүргізетін тәрбие жұмыстары, оқу орындарында инновациялық іс-қызметті кітапханалық-библиографиялық жұмыста қолдану кезеңдері, «Университет інжу-маржаны»: 80 жылдық тарихы бар ғылыми кітапхана өмірі мен даму барысы, кітапханалардағы оқу процесіне қатысты электронды ресурстарының жасақталуы, жетілдіру жолдары, білім беру орындарындағы кітапханалардың оқу процесіне сай оқулық әдебиеттермен, әдістемелік құралдармен жабдықталуы, БҚО кәсіптік және техникалық оқу орындары кітапханаларының өзара байланысуы, ақпараттандыру, кітап қорын қалыптастыру, пайдаланушыларға қызмет көрсету, инновациялық жұмысты енгізу мәселелерін шешудегі М.Өтемісов атындағы БҚМУ ғылыми кітапханасы әдістемелік орталығының орны жөнінде мәселелер қарастырылды.

Бұл жиында М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті ғылыми кітапханасы директоры Т.Е. Алимбекерованың, Жәңгір хан атындағы БҚАТУ ғылыми кітапханасы директоры А.Б. Есенаманованың, БҚО ӘББ Орал газ, мұнай және салалық технологиялар колледжінің кітапхана меңгерушісі К.Ж. Умбетованың, Орал қаржы экономикалық колледжінің кітапхана меңгерушісі В. Искакованың баяндамалары тыңдалды.
2012 жылы 30 қазанда М. Өтемісов атындағы БҚМУ Бас ғимараты акт залында ҚР Білім және ғылым министрлігі М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасы, Ж. Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж және «Батыс Қазақстан облысы Жас ғалымдар кеңесі» қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыруларымен Жаһанша Досмұхамедов-тің туғанына 125 жыл толуы-на арналған «Алаш Орда және тәуелсіздік» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.

Конференция М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, академик Иманғалиев Асхат Сәлімұлы және Батыс Қазақстан облысы әкімінің орынбасары Сүлеймен Серік Кенжебекұлы құттықтау сөздерімен басталды. Конференция жұмысына Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің доценті, тарих ғылымдарының докторы Ахмет Аққали Қабижанұлы, Батыс Қазақстан инженерлік гуманитарлық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Сүлейменова Дәметкен Досмұхан-қызы, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Мажитов Равиль Сидагатұлы, ҚР Президенті жанындағы мемлекеттік басқару академиясының қылмыстық құқық және процесс кафедрасының меңгерушісі Маликова Айгүл Шарифхан-қызы, Ресейдің Уфа қаласынан тарих ғылымдарының кандидаты Газизов Радмир Рашитұлы және Башқұрт мемлекеттік университеті «Башқұртстан Республикасы және этнология тарихы» кафедрасының ассистенті, тарих ғылымдарының кандидаты Ильясов Тимур Тагирұлы ғалымдар қатынасты. Үш секция бойынша 28 баяндама тыңдалды.

Шара АҚШ елшілігі ағылшын тілі аймақтық кеңсе бағдарламасының қолдауымен ұйымдастырылды. Конференцияның құрметті қонағы Германия профессоры, филология ғылымдарының докторы Карл Кайнер болды. Конфе-ренция жұмысында отыз баяндама тыңдалды. Конференцияның пленарлық мәжілісінде шетелдік әріптестеріміз - Орталық Азияда ағылшын тілі бағдар-ламасының аймақтық директоры Дженнифер Ухлер, АҚШ-тан келген оқыту-шы, магистр Давид Нортон сөз алды. Давид Нортон қазіргі кезде универ-ситетімізде шет тілін оқыту мен аударудың теориясы және практика кафед-расында оқытушы болып қызмет атқарады. Конференция жұмысы герман тілі, славян тілі және түркі тілдері секциясы бойынша жалғасын тапты.

Шараға Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ халықаралық қаты-настар кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Сайфолла Жұмабайұлы Сапанов, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекттік уни-верситетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Сәуле Сергоқызы Дүтбаева, махамбеттанушы Амангелді Бек-Құрақ, өлкетанушы Ғабділше Өтебәлі, Дәулеткерей атындағы қазақ халық аспаптары оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты Еркін Шаяхметұлы Нұрымбетов, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің доценті, филология ғылымдарының докторы Ғабит Қайыржанұлы Хасанов секілді ғалымдар қатысып, мазмұнды да маңызды баяндамаларын ұсынды.

Конференцияда жоғары мектеп жүйесіндегі білім, ғылым және инно-вацияның маңызды мәселелері мен оларды қазіргі кезеңдегі жетістіктерді есепке ала отырып шешудің жолдары талқыланды.

Конференция аясында келесі секциялық мәжіліс өткізілді.

1. Әлеуметтік-гуманитарлық және құқықтық білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелер.

2. 
   Педагогикалық білім берудің қазіргі таңдағы даму үрдістері.
   
3. 
   Экономиканың даму басымдықтары.
   
4. 
   Жоғары білім беру жүйесіндегі музыка мәдениеті мен өнер саласының аймақтық дәстүрлі интеграциясы.
   
5. 
   Жаратылыстану-математикалық ғылымдардың білім беру үрдісін-дегі дамуы.
   
6. 
   Әлемдік деңгейдегі Махамбет тұлғасы және рухани құндылықтар.
   

Конференция жұмысына Польшадан, Германиядан, Мимар Синан көркем өнер университетінен (Түркия), Қалмақ мемлекеттік университетінен (Ресей), Краснодар мемлекеттік мәдениет және өнер университетінен (Ресей), Самара мемлекеттік өнер және мәдениет академиясынан (Ресей), Астрахань мемлекеттік университетінен (Ресей), Пятигор мемлекеттік университеті (Ресей), Донбасс мемлекеттік педагогикалық университеті (Украина), Башқұрт мемлекеттік университетінен (Ресей), Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінен, Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлтық өнер академия-сынан, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар универси-тетінен, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінен, Қазақ гуманитарлық заң университетінен, Қаржы полиция академиясынан, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінен, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінен, Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтынан, Қарағанды мемлекеттік индуст-риалды университетінен, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемле-кеттік университетінен, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институ-тынан белгілі ғалымдар қатынасты.

Конференция өз жұмысында болашақ мамандарды дайындауда зерттеу әдістерін қолданудың оңды тәжірибесін қарастырған көптеген үлкен мәселелерді қамтыды. Секциялық жұмыстарда Қазақстан Республикасы, Польша, Германия, Түркия, Ресей Федерациясы және Украина білім мекемелерінің ғылыми жетістіктерін жан-жақты қарастырды. Конференцияда тыңдалған тақырыптық хабарламалар ұсынылған зерттеулерінің әр түрлілігімен ерекшеленді.

Секциялық мәжілістерде төмендегі мәселелер талқыланды: Қазақстан тарихы ғылымының өзекті мәселелері, әлеуметтану және құқық саласындағы зерттеулер, жаһандану жағдайындағы экономиканың дамуы, білім жаңару жағдайындағы педагог кадрларды дайындаудың қазіргі жағдайы, сурет өнеріне инновациялық-коммуникациялық технологияларды енгізу, Қазақстан білім жүйесіне көп тілді білім беруді енгізу, қазақ, орыс және әлем әдебиетінің өзекті мәселелері, т.б.

Конференция жұмысына қатысушылар М.Өтемісов атындағы БҚМУ-да әлеуеті жоғары ғылыми-педагогикалық кадрлар қалыптасқандығын; отандық ғылымның өзекті мәселелерін табысты шешу маңызды факторы ретінде зерттеушілер мен ғалымдардың өзара ынтымақтастығын, баяндамалардағы көрсетілген мәселелерді шешу, сондай-ақ осы бағыттағы ұсыныстарды дайындау үшін жаңа зерттеулер мен жаңа тәсілдерді қажеттілігін, баянда-малардың жоғары деңгейде екендігін және олардың ғылыми жаңалықтары мен қолданбалы сипатқа ие екендігін атап көрсетті.
2012 жылдың 29 қараша күні М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің акт залында Батыс Қазақстан облысы әкімдігі, Батыс Қазақстан облысының ішкі саясат басқармасы және М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің күніне арналған «Елбасы Н.Ә. Назарбаев және жаңа әлемдегі Қазақстан» атты ғылыми-теориялық конференция оздырылды.

Конференцияның ашылуында М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің бірінші проректоры, тарих ғылымдарының докторы Әсет Сембайұлы Тасмағамбетов және Батыс Қазақстан облысы әкімінің орынбасары Серік Кенжебекұлы Сүлеймен құттықтау сөз сөйледі.

Конференция жұмысы М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемле-кеттік университетінің бірінші проректоры, тарих ғылымдарының докторы Тасмағамбетов Әсет Сембайұлының «Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және республикадағы білім жүйесінің дамуы» тақырыбындағы баяндамасымен жалғасты. Сонымен қатар, конференцияда М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті академия-лық мәселелер департаментінің директоры, биология ғылымдарының кандидаты, доцент Қайсағалиева Гүлжахан Смаилқызының «Модернизация деятельности вуза и индустриально-инновационное развитие региона», Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы, тарих ғылымдарының кандидаты Байболсынова Әлфия Сабырғалиқызының «Елбасы және интеграциялық мәселелер», дүниежүзілік тарих және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Сүлейменова Гүлнар Бахиқызының «Роль Н. Назарбаева в развитии теории Еразийства» және М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ІV курс студенті Мергенева Динараның «Н.А.Назарбаев: стратег, дипломат, политический деятель» тақырыбындағы баяндамалары тыңдалды.

2012 жылдың 7 желтоқсан күні М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінде «Оқытудың ақпараттық техно-логиясының білім сапасын арттырудағы орны» атты облыстық ғылыми-практикалық конференция өткізілді.

Конференция мақсаты оқытудың ақпараттық технологиясының дамуын білім сапасын арттыруды қамтамасыз ететін бағыттардың бірі ретінде талқылау болатын.

Конференция жұмысына Батыс Қазақстан облысының ауылдық және қала мектептерінің мұғалімдері, информатика және ақпараттық жүйелер мамандығын бітіруші студенттер қатысты. Конференция аясында пленарлық және секциялық отырыстар өтті. Пленарлық отырыста «Құзыреттілікке бағдарланған оқытуды сапалы жүргізу жолдары» (баяндамашы – Меде- шова А.Б, доцент, п.ғ.к.), «Химия сабағында АКТ пайдаланудың білім сапасын арттырудағы рөлі» (баяндамашы - Аманғалиева А.М. химия пәнінің мұғалімі, №30 ОЖББМ, Орал қ.), «Использование ИКТ в урочной и внеурочной деятельности учащихся» (баяндамашы - Жигалина С.В., инфор-матика пәнінің мұғалімі, №35 мектеп-лицей, Орал қ.), «C++ BUILDER ОБП тілінде мультимедиалық жоба жасау» (баяндамашы - Мухамбетова Ғ.Г., информатика кафедрасының аға оқытушысы) атты баяндамалар тыңдалды.

Сонымен қатар, электронды оқу-әдістемелік басылымдардың, дидакти-калық материалдардың, оқу-әдістемелік қамтамалардың, инновациялық технологиялардың және әдістемелердің көрмесі ұйымдастырылды. Конфе-ренцияға қатысушылардың сұрауы бойынша бірнеше электронды оқу-әдістемелік құралдарының жұмысы интерактивті тақта арқылы көрсетілді. Жалпы, конференция барысында – пленарлық және секциялық отырыстарда, ақпараттық технологиясының білім сапасын арттырудағы орны туралы өзекті сұрақтары бойынша қызықты пікірлер және ұсыныстар айтылды. Үш секция бойынша 47 баяндама тыңдалды.