Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

ІІ бөлім. Қазақстан тарихындағы хандық дәуір
286
болған. Алайда бос сауғалау болмысына жат Асанқайғы кешікпей қайтып 
оралып, Әбілқайыр ұлысындағы шиеленіскен тартыстың ортасына түседі. 
Керей, Жәнібек сұлтандар бастаған рулардың Әбілқайыр ұлысынан бөлініп 
шығуын қолдаушылардың бірі Асанқайғы болады.
Асанқайғының жыр-толғаулары мен нақыл сөздеріне қарағанда, Дешті 
Қыпшақтың кіндік мекені Еділ, Жайық бойынан қазақ руларының ірге 
көтеруін қолдамай, Керей мен Жәнібекке көп қарсылық білдіргені айқын 
аңғарылады. Асанқайғының «Жерұйық» іздеуіне қатысты айтылатын аңыз-
дардан да халықтың бас құрап, ірге орнықтырып, ел болу қамын ойлауда 
оған шешуші міндеттің жүктелгені байқалады.
Асан жырауды ханның кеңесшісі ретінде тануға болады. Оның бізге 
жеткен толғаулары түгел дерлік Әз Жәнібек ханға арнайы айтылған. Алай-
да Асанды сарай ақыны деуге болмайды. Халық аңыздарында Асанқайғы
жайында «бұл қария қашан да ханға жағынбай, жарсақтанбай тура сөйлеуші 
еді» делінеді.
Бұл сөздің ақиқаттығы Асан толғауларынан-ақ байқалады.
«Ай хан, мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің,
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып қызық терлейсің,
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Елеуреп неге сөйлейсің», –
дейді ол Жәнібек ханға. Асан өмір сүрген заманда ханға бұлай сөйлеу кез 
келген шонжардың қолынан келген іс емес. Бұл – Асанның Асандығы ғана 
айтқызған сөз.
Бұл жерде Асан халық тілегінің жоқшысы. Асан мұңы – халық мұңы. 
Оның атына жалғанған Қайғы деген анықтама халық сүйіспеншілігінің бел-
гісі іспеттес. «Тауарих хамсаның» авторы, өзі діндәр Құрманғали Асанның 
«Қайғы» аталу себебін дінге тіремек болады. Бұл – халық санасындағы Асан 
бейнесімен қабыспайды. Асан қайғысы бақиды, ахирет жайын ойлағаннан 
туған қайғы емес. Асан мұңының тамыры тереңде. Оның негізінде халықтың 
сол кездегі тұрмыс-халіне жаны ашығандық, өмірге көңілі толмау бар. Асан 
қайғысы – бүгінгі тіршіліктің, ертеңгі болашақтың қамын ойлағандық-
тан туған қайғы. Сондықтан да өз толғауларында ол үнемі халық атынан 
сөйлейді.
Қазақ хандығының саяси тарихында елеулі із қалдырған Шалкиіз Ті-
леншіұлының шын есімі Телағыс. Ол атақты Едіге ұрпағынан тарайды, білім 
алған көрнекті жырау. Үлкен Ноғай ордасының билеушісі Темір ханзадағы 
қызмет етіп, оған көптеген шығармаларын арнаған «Би Темірге айтқаны», 
«Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға айтқаны». Кейін сарайда қуғынға 
ұшырап Қазақ хандығында соңғы күндерін өткізді. Бізге белгілі мұрасы 
760 жолдай. Жырлары түгелдей азаматтық, әлеуметтік лирикаларға жата-

ІV тарау. XV-XVIII ғ. басындағы Қазақ халқының материалдық және рухани мәдениеті
287
ды. Оның барлық толғаулары – заман, өмір, мораль туралы дидактикалық 
шешендік туындылар. Оның ерекше қасиеті билеушілерге сынды тура айта 
білуінде болды. Астарлы бейнелеу арқылы әділ билеушінің бейнесінің 
халық үшін маңызын ашып берген жырау ретінде танымал.
Доспамбет жырау
­
XVI ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде Азау 
қаласында туады. Сол кезде Донның төменгі ағысын, Азау маңын мекенде-
ген Кіші Орданы билеуші әскери шонжарлар тұқымынан шыққан болашақ 
жырау заманы мен ортасының талабына сай тамаша тәрбие алып өскен 
сияқты. Доспамбеттің бүкіл Дешті Қыпшақты жақсы білгені, Стамбұл мен 
Бақшасарайда да болғаны, сахара тұрмысымен қатар мұсылман кенттерінің 
жайына да қаныққаны аңғарылады. Өз заманындағы талай әскери жорыққа 
қатысқан жауынгер жырау туыстас түркі тайпаларының арасындағы көп 
қырқыстың бірінде, 1523 жылдың бас кезінде Астрахань түбінде қаза табады. 
Өмірмен қоштасқан сәтінде Доспамбеттің жасы әлі отызға да толмаған еді.
Жиембет жырау (XVII ғасыр) Бортоғашұлы XVI ғасырдың соңғы ширегі, 
XVII ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүреді. Алшын руын ежелден би-
леген ірі феодалдар тұқымынан шыққан Жиембет Еңсегей бойлы Ер Есімнің 
Кіші жүздегі ел басқарушы биі, әскербасы батыры қызметін атқарады. Есім- 
нің көрші хандықтармен арадағы соғыстарына қатысады, ерлігімен, іскерлі-
гімен танылады. Жиембет әсіресе 1620 жылы ойраттармен арада шыққан 
соғыста қазақтардың жауды ойсырата жеңуіне мұрындық болады. 1627 жылы 
Қазақ Ордасы құрамынан бөлініп, өз алдына тәуелсіз хандық құрғысы келген 
Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін басу кезінде де Жиембет елеулі рөл 
атқарады. Алайда, көп ұзамай-ақ орталық үкіметке сөз жүзінде ғана бағынып, 
кіші жүзде дербес билік құра бастаған Жиембеттің өзі де ханның қаһарына 
шалынады. Жыраудың інісі Жолымбеттің бір жеңілтек ісін сарайды қорлау 
деп санаған Есім бұл мәселеге Жиембеттің өзін де іліктіреді. Жырау ойрат-
тармен шекара шығыс бетке айдалады. Бір деректерге қарағанда, Жиембет 
сол айдауда өледі, енді бір деректердің айтуынша, жырау 1643 жылы Есім хан 
дүниеден көшкен соң туған жеріне қайтып оралады.
Марғасқа жырау (туған және өлген жылдары белгісіз) – ақын, жа уын-
герлік рухтағы жырларды шығарушы, қазақ поэзиясындағы көне дәстүрді 
жалғастырушы. Жалпы жыраудың өмірі, шығармашылығы туралы бізге 
жеткен деректер тым аз. Дегенмен қолда бар деректерге қарағанда Марғасқа 
жырау Есім ханның жорық жырауы, қол бастаған батыры болған. Қилы за-
мандарда шапқыншылықтар мен жорықтардан халықтың жанын сақтап, 
малын қорғау ханмен қатар осы тұлғалардың да жауапкершілігінде болған. 
Есім ханның жорық жырауы ретінде елдің тыныштығы үшін аянбай еңбек 
еткен ол халықты жәбірлеген мейірімсіз хандарды аяусыз сынаған. 1627 жы - 
лы Ташкент өңіріне билігін жүргізіп тұрған Тұрсын ханның Есім ханға 
қарсы бүлігін басуға қатысқан. Жырау Есім ханның өмірі мен ерлік істері 
суреттелген «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырды алғаш жырла-
ушы болған деген болжам бар. Марғасқа жыраудың бізге жеткен санаулы 
ғана жырлары оның от тілді, орақ ауызды жырау болғандығын көрсетеді. 
«Ей, Қатағанның хан Тұрсыны» атты өлеңінде: «Ей, Қатағанның ханы 

ІІ бөлім. Қазақстан тарихындағы хандық дәуір
288
Тұрсын, Опасызға лағынет болсын. Кінәсіз халықты жылатқан Жер Тәңірісі 
сияқтысың. Алтын тақта отырсаң дағы Ажалға төтеп бермессің», – деп
Ташкент ханының қазақ ауылына опасыздықпен шабуыл жасағанын, жазық-
сыз жандарды қырып-жойғандығын бетіне басады.
Ақтамберді жырау
­
(1675-1768) Сарыұлы 1675 жылы Оңтүстік Қазақ-
станда, Қаратау бойында ауқатты отбасында дүниеге келеді. Болашақ жы-
рау жамағайын туысы Бердіке деген батырдың қолында өседі. Ақындық та-
лантын тым ерте, 10-11 жасында танытқан Ақтамберді 17 жасынан бастап 
қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатынасады. 
Өзінің жанкешті ерлігімен, ақыл-айласымен көпке танылады. Талай рет өлім 
аузынан қалады. Бірде, тіпті, жортауылда жау қолына түсіп, өлім жазасы 
орындалар қарсаңда ғана қашып құтылады. 1723 жылы қазақтар ойраттар-
дан ойсырай жеңіліп, бүкіл оңтүстік және шығыс аймақтан айырылған шақ- 
та Ақтамберді атақты батыр, Орта жүздің рубасы ақсақалдарының бірі еді. 
Батыр жырау өзінің белсенді ісімен де, жалынды жырымен де жоңғарға
қарсы күресті ұйымдастырушылардың бел ортасында болады, қазақ жаса - 
ғының алдыңғы сапында шайқасады. Жоңғар мемлекеті біржола талқан-
далып, жаудан босаған шығыс бетке қайта қоныстану кезінде Ақтамберді 
қазақ руларын атамекенге біржола орнықтыру ісінде зор қызмет атқарады. 
Батыр жырау тоқсан үш жасында, 1768 жылы қайтыс болады. 
Бұқар жырау қазақ тарихындағы ең соқталы тұлғалардың бірі ол ша-
мамен 1668 жылдары туады. Жыраудың әкесі Қалқаман батыр, сірә, ел 
билеуші шонжар емес, жеке басының ерлігімен ғана аты шыққан адам бол-
са керек. Жыраудың қайда оқығаны, қандай өмір мектебінен өткені туралы 
нақты деректер жоқ. Біз тек оның тым ерте көтеріліп, Тәуке тұсында-ақ хан 
төңірегіндегі ықпалды билердің бірі болғанын білеміз. Алайда, Бұқардың 
Тәукеден соңғы әміршілермен тіл табыса алмағаны аңғарылады. Жы-
рау кедейшілікке ұрынады. Мәшһүр Жүсіптің айтуына қарағанда және өз 
шығармаларынан да көрінетіндей, Бұқардың, тіпті, сауып ішер малы, мініп-
түсер аты да болмайды. Жырау алпыстан асқанша осы жарлы, кембағал 
халде күн кешеді. Алайда өмірінің соңғы кезеңінде Бұқар жай ғана арқалы 
жырау, ақылшы аға емес, мемлекет істеріне елеулі ықпал етіп отырған 
қабырғалы биге, өз заманының ұраншысына айналады. Жырау бір ғасырдан 
астам жасап, 1781 жыл шамасында қайтыс болады. 

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: