Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

жүктеу 24,43 Mb.

Pdf просмотр

бет	9/103
Дата	18.07.2022
өлшемі	24,43 Mb.
	#39024
түрі	Оқулық

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 103

Қазақстан (Қазақ елі) тарихы (Омарбеков Т.) (z-lib.org)

§2.ҰлыДаладағысаяси-әлеуметтікөзгерістерқорытындылары

Бақылаусұрақтары:
1. Шыңғыс ханның жаулап алу соғыстарының мақсаты мен сипаты туралы
тарихнамалық пікірлерді қалай топтастыруға болады?
2. Моңғол мемлекеттілігі формаларының қалыптасуына қандай түркілік дәс-
түрлер әсер еткен?
3. Шыңғыс ханның жаулап алу соғыстарының идеологиясына айналған «киіз
туырлықты халықтарды біріктіру» идеясы қашан және неліктен өзгерді?
§2.ҰлыДаладағысаяси-әлеуметтікөзгерістерқорытындылары
Шыңғыс ханның басшылығымен 1219-1224 жылдар аралығындағы
моң ғол әскерінің жаулап алу соғыстары бағындырылған елдер үшін ауыр
болды, ол көптеген халықтардың экономикасы мен мәдени дамуын, олардың
саяси, әлеуметтік және этникалық даму үрдістерін ұзақ уақытқа тежеді.
Моңғолдардың жаулап алуы салдарынан өндіргіш күштер талқандалды,
көптеген материалдық және мәдени-рухани байлықтар жойылып кетті.
Моңғолдар жаулап алуы жылдары өмір сүрген араб тарихшысы Ибн әл-
Асир ол туралы: «Бұл оқиға күн мен түн болғалы жер бетінде болып көр-
меген, жер бетінің бәрін жайлаған орасан кесапат болды... жылнамаларда
бұл секілді апаттың болғаны айтылмайды», – деп жазды.
Моңғолдардың

жаулап алуы барысында басқа аумақтардың қалалары
секілді Қазақстанның қалалары да зор апаттарды басынан кешіреді. Сырдың
орта және төменгі ағысы бойындағы, Жетісу өңіріндегі қалалар мен елді-
мекендер моңғол шапқыншылығының алғашқы құрбандары болды.
Отырар қаласының алты ай бойы қарсыласқаны үшін қаталдықпен кек
алынды – моңғолдар қаланы тонады, қамал мен қорғанның дуалын қиратты,
қаланың тірі қалған тұрғындарының көпшілігін қырып тастады. Отырар
тұрғындарының шағын бір бөлігі ғана тұтқынға алынып, басқа қалаларды
алу кезінде пайдалану үшін Самарқанд маңына күштеп айдап әкетіледі.
Жеті күн бойы моңғолдарға қатты қарсылық көрсеткен Сығанақ халқын
жау әскері түгел қырып тастады. Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы
Ашнас халқы да осындай жағдайды бастарынан кешеді. Жент, Үзкент, Бар-
шынкент секілді қалаларда жаппай қыру болмаса да, бұл қалалар моңғол
әскерінің тонауына ұшырайды. Оңтүстік Қазақстанның басқа отырықшы-
егіншілік орталықтарының халқы да зардап шекті.
Жазба деректерде Қазақстан аумағындағы қалалар арасында Сыр бо йын-
дағы Отырар, Сығанақ, Ашнас қалаларының моңғолдарға тегеурінді қар -
сы лықтар көрсеткендігі туралы және де осы қалалар тұрғындарының қыр ғын-
шылыққа қатты ұшырағандығы жөнінде айтылады. Рашид ад-Дин нің жазуы
бойынша Отырар қаласы бес айдай қарсылық көрсетеді, бірақ та қалаға көмекке
келген Қараша хаджибтің сатқындығы кесірінен моңғол әскері қаланың ішіне
енеді. Қала билеушісі Қайыр хан 20 мыңдай адамымен қала цитаделіне тағы
бір айдай қарсылық көрсетеді. Қаланы толығымен алғаннан кейін, моңғолдар
қала тұрғындарын сыртқа алып шығып, талан-таражға салады.

І бөлім. Еуразия аумағындағы XIII-XVIII ғасырлардағы ұлыстар мен ордалар
18
Отырар қаласынан кейін тұрғындары түгелімен өлтірілген Сыр бойы -
ның қаласы – Сығанақ. Сығанақ қаласының тұрғындары жауға өз ерік-
терімен берілуден бас тартып, туған қаласын бір апта бойы асқан ерлікпен
қорғайды. Джувейнидің айтуы бойынша, Сығанақ қаласын жеті күндік
үздіксіз шайқастардан кейін ғана моңғол әскері алып, тұрғындарын түгелдей
қырып салады. Сығанақтан кейінгі моңғолдарға тегеурінді қарсылықты
Аш нас қаласының тұрғындары көрсетеді. Қаланың қарапайым халқы та-
бан дылықпен қорғанады, бірақ күш тең болмай, жау қаланы алып, қала хал-
қының басым бөлігін қырып салады.
Моңғол әскері өздеріне қатты қарсылық көрсеткен қалаларды қира-
тып, тұрғындарын түгелге жуық қырып отырса, қарсылық көрсетпеген
қа лаларды қиратпайды, бірақ та қала тұрғындарын қорқынышта ұстау
үшін тұрғындардың аз ғана бөлігін өлтіріп отырады. Жаулап алушылар
бағындырылған қалалардағы тұрғындардың көтерілістері мен қарсылық-
тарын болдырмау үшін бұрынғы басқарушылар мен олардың жақтастарын
өлтіріп, орнына өздері тағайындаған адамдарды
қалдырып отырады.
1220 жылдың сәуірінің соңғы декадасында
Жошы бастаған моңғол әскерінің Сырдың тө-
мен гі ағысы бойындағы Женд қаласын алуы-
мен моңғолдардың бұл бағыттағы жаулап алу
ұрыстары аяқталады.
Сөйтіп, Хорезмшахтары мемлекетінің сол-
түстік аймағы және Дешті Қыпшақтың оңтүстік
бөлігі болып саналатын, негізінен қыпшақтар мен
қаңлылар мекендейтін Сырдария өзенінің орта
жә не төменгі ағысы бойындағы қалалар моңғол-
дардың қол астына қаратылады.
Моңғолдардың жаулап алуы барысында жер -
гілікті тұрғындардың саны тек қала қорғаныста-
рындағы ұрыстарға байланысты азайып қойған жоқ,
сонымен бірге моңғолдар басып алған қалалардың
тұрғындары ішінен ер адамдарды, әсіресе жастарды басқа қалаларды қор шау
ісіне күштеп жұмылдыруы, қолөнер иелерін және жас қыздар мен келін шек -
терді тұтқынға алуы да жалпы жергілікті халық санының күрт азаюы на әке-
леді. Жергілікті тұрғындардан іріктеп алынған ер адамдар қала қорға ныстарын
бұзатын әскери құралдарды тасымалдауға, қала бекіністерінің түбін дегі ор лар -
ды көмуге, қамалдар түбінен орлар қазуға және тағы осындай қара жұмыстарды
орындауға күштеп алынады. Рашид ад-Диннің дерегінде Сырдың жоғарғы ағы сы
бойында орналасқан Бенакет пен Ходжент қалаларын алу барысында моңғолдар
жергілікті жерлерден күштеп жинақталған адамдарды пайдаланғандығы айтылады.
Дешті Қыпшақ тұрғындары санының азаюына әсер еткен келесі бір
факторға моңғолдардың 1219-1224 жылдардағы жаулап алу соғыстары ба-
рысында бағындырылған өңірлердегі тұрғындар есебінен өз әскерлерінің
санын үнемі еселеп толтырып отыруы жатады. Бұл туралы да өте аз болса
жазба деректер мәліметтер береді. Тағы да Рашид ад-Динге сүйенсек, ол

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 103