І тарау. Қазақ хандығының деректік негіздері және қалыптасу кезеңдері
173
тайпалардың Шу өңіріне қоныстануы, Керейдің хан болғандығы, Есенбұға
ханның иелігіне Жүніс ханның аяғын аттап баса алмағандығы, Есенбұға хан
қайтыс болғаннан кейін қазақ билеушілері мен Жүніс хан арасында жақсы
қатынастардың қалыптасуы жөнінде айтылады. Соған қарағанда Керейдің
хан болып сайлануы Шу бойынан көшіп келгеннен кейін және Есенбұға хан
қайтыс болғанға дейін жүзеге асқан. Тарихи бір аңызда: «Сырдың бойы-
нан тышқан жылы қара күзде бір түмен елмен ауа көшкен ағайынды Ке-
рей мен Жәнібек сұлтандар қыс түсе Мойынқұмға жетіпті. Құмды қыстап
шыққан қалың ел көктемде Тұлпарсазда Керейді ақ киізге көтеріп, хан сай-
лап өздерін «қазақ» деп атапты». Аңыздың мәліметіне сүйенсек, Керейдің
хан болып сайлануы – 1458 жылдың көктем айларының бірінде, мүмкін на-
урыз айында жүзеге асқан. Хан сайлау процесі аса маңызды болғандықтан,
әсіресе жаңа әулеттің алғашқы ханын сайлау сол елдің өміріндегі ерек-
ше маңызды оқиға болып саналатындықтан, оған билеуші әулет өкілдері
ерекше мән беретіндігі өз-өзінен түсінікті. Хан сайлау жиынына билеуші
әулет өкілдерінен басқа дін басылары, ру-тайпа көсемдері, мен батыр-
лары және басқа әлеуметтік топ өкілдері қатысады. Қазақ қоғамында хан
сайлау дәстүрі ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталып, ол жөнінде орыс
авторларының еңбектерінде баяндалады. А.И. Левшинның жазуы бойынша
хан сайлау үшін алдын-ала оның уақыты мен өткізілетін жері белгіленеді,
әр түрлі«жеке кеңесулер» өткізіліп, хан сайлауға әрбір топтың өкілдері
анықталады, негізгі үміткер анықталғаннан кейін жалпы жиында ол ақ
киізге отырғызылып, сұлтандар мен ру-тайпа көсемдерінің қолдауына ие
болып, үш рет киізбен жоғары көтеріледі.
Ал енді Керейді хан көтерген мезгілге келетін болсақ, біздің ойымыз
жоғарыда айтып өткен аңыздағы уақытқа сай келеді. Керей мен Жәнібек
бастаған ордаежендік ру-тайпалар үшін 1457 жылдың соңында ең басты
мәселе қыстау, қыста жайлатын орындарын таңдау, оларды белгілеу, елді
қоныстандыру және т.б. шаруашылық мәселелер болған. Ал көктем шыға
алдын-ала дайындық жұмыстары жүргізіліп, жас жағынан Жәнібекке қара-
ғанда үлкендеу Керей хандық билікке отырғызылады. Керейдің хан болып
сайлануымен Қазақ хандығының құрылу барысындағы
Достарыңызбен бөлісу: