Оқулық «Федералдық білім беруді дамыту институты»

82 
 
Осы  сыныптың  даналар  жиыны  мынадай  ерекшеліктерге    ие:  барлық 
даналардың  сипаттамалар  жинағы  бірдей;  барлық  даналар  бірдей 
қағидалар  жинағына  жəне  тəртіп  бағытына  бағынысты    жəне  олармен 
келісіледі. 
Жалпы  түрде  мəндік  салада    2.23-кестеде  келтірілген  сыныптар 
белгіленуі мүмкін.     
Мəндік  салада  белгіленген  сыныптар  белгілі  бір  түрде  бір  бірімен 
байланысқан  болуы  тиіс.    Осындай  байланыстардың  үш  негізгі  түрі  бар: 
біреуі біреуге, біреуі көбіне, көбі көбіне.  Нəтижесінде сыныптардан жəне 
олардың  арасындағы  байланыстардан  тұратын  мəндік  саласының  моделі 
туындайды.   Осы модельдің ЭЕМ жадындағы бейнесі деректер қоры деп 
аталады.   
«Мән-байланыс»  моделі.  Бұл  модель  мəндік  саланың  статикалық 
моделін  құруға  мүмкіндік  береді.  Ақпараттық  жүйелер  теориясында 
осындай  модель      ER-модели  (Ent^  —  Rеlаtiоnshiр).В  шартты  белгіге  ие 
болды.    
ER-модельдеуді  пайдалану  мəндік  саланың  моделін  кезең-кезеңмен 
құруды  көздейді:  қисынды  модельді  құру;  тұжырымдамалық    модельді 
құру. 
Қисынды  модель  ақпараттық  жүйенің  мəндік  саласында  белгіленген, 
бір  бірімен  белгілі  бір  түрде  байланыстырылған  мəндер  жинағы  болып 
табылады. 
Тұжырымдамалық  модель —  қисынды модельдің егжей-тегжейін ашу. Ол 
да мəндерді жəне олар арасындағы байланыстарды. 
 
2.23-кесте
 
Мәндік саланың сыныптары 
Сынып  
Сипаттамасы  
Нақты объект 
Физикалық  əлемдегі  материалдық  заттардың  нақты 
бар  болуының абстракицясы   
Рөлі 
Орындаушының  мақсаты  немесе  міндетінің,  жабдық 
немесе ұйым бөлігінің абстракциясы 
Инцидент 
Заңды немесе кездейсоқ оқиғаның абстракциясы 
Өзара іс-қимыл 
Басқа сыныптар арасындағы қатынастардан алынатын 
абстракция 
Ерекшелік 
Нақты  нəтижені,  стандарттарды  немесе  сапа  
критерийлерін алу қағидаларының үсынылымы   
 
 
 

83 
 
Бұл  ретте  əр  мəнде  ақпараттық  жүйені  əзіреушінің  көзқарасынан  мəнді 
болып табылатын атрибуттер жинағын белгілейді.   
Тұжырымдамалықмодель  белгілі  бір  ДҚБЖ  шеңберіндегі  деректер 
қоры  түрінде  құрылған  модельді  физикалық  іске  асыру  үшін 
пайдаланылады.   Мəндік  саланы ER əдіснамасы бойынша талдаған кезде 
түрлі  нотациялар  қолданылады.  Стандарттық  нотация  ретінде    IDEFX1 
пайдаланылады. 
IDEF1X əдіснамасында мəндер екі типті болады: тəуелді жəне тəуелсіз 
(2.13-сурет). 
Мəннің  əр  данасын  оның  басқа  мəндермен  қатынастарын  анықтаусыз 
бір мағыналы сəйкестендіруге болатын болса, мұндай мəн тәуелсіз болып 
табылады.    
Егер мəннің данасын бір мағыналы сəйкестендіру оның басқа мəндерге 
қатынасына байланысты болса, мəн тәуелді деп аталады.    
Әр мəнге бірегей сəйкестендіргіш – ат беріледі. 
Мəндер əзірлеуші мəндік саланы талдаған кезде белгілеген қасиеттер - 
атрибуттер  жинағына  ие.  Атрибуттер  мəндер  блогының  ішіндегі  аттар 
тізімі түрінде бейнеленеді. Бастапқы кілтті  белгілейтін атрибуттер тізімнің 
басында  орналастырылады  жəне  басқа  мəндерден  көлденең  сызықпен 
бөлінеді    (2.14 сурет). 
Мəндер 
арасында 
сəйкестендірмейтін 
жəне 
сəйкестендіруші 
байланыстарды  ажыратады.  Сәйкестендірмейтін  байланыстар  тəуелсіз 
мəндер  арасында  құрылады.  Сəйкестендіруші    байланыстар  тəуелді  жəне 
тəуелсіз мəндер арасында туындайды. 
Бұдан басқа, мəндер арасындағы байланыстар: «біреуі біреуге», «біреуі 
көбіне», «көбі көбіне» болуы мүмкін. 
  2.24-кестеде  IDEFX1  нотациясындағы  байланыстар  үшін  шартты 
белгілер көрсетліген. 
«Біреуі  көбіне»  байланысты  құрған  кезде,  егер  ол  сəйкестендіруші 
болмаса,  онда  «Біреу»  тарапынан  болжамды  кілт  «Көп»  тарапындағы 
мəннің атрибуттеріне көшеді.
 
Мəннің аты 
 
 
 
 
 
 
2.13-сурет. IDEFX1 нотациядағы 
міндер типі
 
2.14-сурет. Мəннің құрылымы 
Негізгі атрибуттер 
Атрибуттың аты 1 
Атрибуттың аты 2 
… 
Атрибуттың аты n 
Тәуелді мән 
Тәуелсіз мән 

84 
 
2.24-кесте 
Байланыстардың шартты белгілері 
 
 
 
 
 
 
 
 
Осындай  атрибут  тәуелді  мәннің  сыртқы  кілті  деп  аталады  жəне  оның 
белгісіне  FK  (Foreign  Кеу)  шартты  белгі  қосылады.  Сəйкестендіруші 
байланыс  жағдайында  «Біреу»  тарапындағы  кілт  «Көп»  тарапындағы 
кілтке қосылады.   
«Біреу» тарапындағы мəн ата-аналық деп, ал «Көп» тарапындағы мəн 
– тəуелді (еншілес) деп аталады.   
IDEFX1 
 
 
нотациясында  байланыс  қуатымен  (дəрежесімен) 
сипатталады.      2.15-суретінде  қуаты  ескерілген  байланыстардың  шартты 
белгілері көрсетілген. 
Байланыстардың мынадай ерекшеліктері белгіленеді: 
а)  əр ата-аналық мəннің онымен байланыстырылған нөл, бір жəне одан 
көп еншілес мəндері болуы мүмкін; 
б)  əр  ата-аналық  мəннің  онымен  байланыстырылған  кемінде  бір 
еншілес мəні  болуы тиіс; 
в) 
əр  ата-аналық мəннің бірден көп емес онымен  байланыстырылған 
еншілес мəні болуы тиіс.   
  2.16  суретінде  ER-моделей  екі  нұсқасы  келтірілген—  сəйкестендіруші 
(2.16, а-сурет.) сəйкестендірмейтін (2.16, б-сурет) байланыстармен. 
Мəндік  саланы  талдау  үдерісінде  супертип-  кіші  тип  арнайы  қатынастар 
типін белгілеуге болады. Супертип ретінде   мəндік саланың белгілі бір тектес 
мəндер  жинағы  үшін  арғы  атасы  болып  табылатын  қайсыбір  абстрактылы 
сынып  (мəн)  қарастырылады.          IDEFX1 
нотациясында  супертип  
пен  оның  кіші  типтері  арасындағы 
байланыс      арнайы 
символ  арқылы  бейнеленеді.      Супертипті 
пайдалану  үлгісі      2.17 
суретінде  көрсетілген,  онда  «Адам»  абстрактылы        типі  жəне  оның  кіші 
типтері көрсетілген. 
 
 
 
 
2.15-сурет. Байланыс қуаттарының