Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

15 
 
 
Геоақпараттық  жүйелер  спутниктік  бейнелерден  ақпаратты 
жинайды  және  өңдейді,  сондай-ақ  оны  қашықтан  зондтаудан,  
ландшафттық  параметрлерді  мен  нақты  объектілерді  жинаудың 
басқа  да  операцияларынан  алады.  Осындай  жүйелерде  алынған 
ақпарат,  әдетте  әрқайсысы  географиялық  объектінің  нақты  түрін 
білдіретін  топтар  жиынына  ұқсайды.  Бұл  жүйелер  көбінесе 
геодемографиялық, компьютерлік картаға, жергілікті карталарының 
әртүрлі 
типтеріне, 
коммуналдық 
қызметтерге, 
ауа-райы 
болжамдарына  және  т.б.  автоматтандырылған  үлгілерді  әзірлеу 
үшін қолданылады.
 
Ақпараттық  технологияларды  қолданудың  басқа  да  бағыттары 
бар. 
Өңделетін  ақпарат  түріне  қарай  кез  келген  ақпараттық 
технологиялар өңдеуге бағытталуы мүмкін:
 
■ 
деректер  (дерекқорды  басқару  жүйелері,  электрондық  кестелер, 
алгоритмдік тілдер, бағдарламалау жүйелері және т.б.);
 
■ 
мәтіндік  ақпарат  (сөздік  процессорлар,  гипермәтіндік  жүйелер 
және т.б.);
 
■ 
графика  (растр  және  векторлық  графикамен  жұмыс  істеу 
құралдары);
 
■ 
анимация, бейне сурет, дыбыс (мультимедиалық қосымшаларды 
жасау құралдары);
 
■ 
білім (сараптамалық жүйелер) және т.б.   
 
 
Заманауи  ақпараттық  технологиялар  түрлі  ақпарат  түрлерін 
өңдейтін интеграциялық жүйелерді құра алады. 
 
 
АҚПАРАТТЫҚ ҮРДІСТЕР
 
Ақпараттық үрдіс - ақпарат алу, құру, жинау, өңдеу, жинақтау, 
сақтау, іздеу, тарату және пайдалану үрдісі [36].
 
 Адамдар  қандай  да  бір  ақпараттық  іс-әрекеттермен  айналысса 
да,  бәрі  ақпаратты  сақтау,  беру,  өңдеу  және  іздеу  процестерін 
жүзеге асырады. 
Ақпаратты  сақтау.  Адамдар  ақпаратты  өздерінің  жадында 
(кейде 
олар 
«ақылда» 
дейді) 
немесе 
кейбір 
сыртқы 
тасымалдағыштарда, көбінесе қағазда сақтайды.
 
Біз еске алатын ақпарат әрдайым қол жетімді. Мысалы көбейту 
кестесін есте сақтасаңыз, сұраққа жауап беру үшін кез келген жерге 
келудің  қажеті  жоқ,  қанша  адам  бес-бес  болады.  Әр  адам  өз 
1.3. 

 
16 
мекенжайын,  телефон  нөмірін,  сондай-ақ  жақын  адамдарының 
мекенжайлары  мен  телефон  нөмірлерін  есіне  алады.  Бізге  есімізде 
жоқ  мекенжай  немесе  телефон  қажет  болса,  біз  телефон 
кітапшасына немесе телефон анықтамасына хабарласамыз. 
Адамдық  жады  шартты  түрде  жұмыс  істей  алады.  Мұнда 
«жедел»  сөзі  «жылдам»  сөзімен  синоним  болып  табылады.  Адам 
жадында  сақталған  білімді  тез  ойнатады.  Біз  әлі  күнге  дейін 
жадымызды  ішкі  жадыға  шақыра  аламыз.  Сыртқы  таратқышта 
сақталған  ақпаратты  (ноутбук,  анықтамалық,  энциклопедия, 
магниттік жазбаларда) сыртқы жады деп атауға болады. 
Адамдар  көп  нәрсені  ұмытып  қалады.  Сыртқы  бұқаралық 
ақпарат  құралдары  туралы  ақпарат  ұзақ,  сенімдірек  сақталады. 
Сыртқы  тасымалдаушылардың  көмегі  арқылы  өз  білімдерін 
ұрпақтан-ұрпаққа беріп отырады. 
Ақпаратты  жіберу.  Адамдар  арасында  ақпарат  тарату  оны 
өткізу  үрдісінде  жүреді.  Жіберу  байланыс  техникасының 
құралдарының көмегімен, атап айтқанда телефон, радио, теледидар, 
компьютерлік  желісі  арқылы  адамдар  арасында  тікелей  сөйлесу 
кезінде туындауы мүмкін. 
Ақпаратты  беру  кезінде  әрдайым  екі  тарап  қатысады:  ақпарат 
көзі  және  қабылдаушы.  Дерек  көзі  ақпаратты  жібереді  (жібереді) 
және қабылдағыш оны қабылдайды (қабылдайды). Кітап оқу немесе 
мұғалімді  тыңдау  -  сіз  ақпарат  алушы,  әдебиетте  жазу  немесе 
сабаққа  жауап  ретінде  ақпарат  көзі  ретінде  жұмыс  жасайсыз.  Әр 
адам  үнемі  ақпарат  көзінің  рөлінен  ақпарат  алушының  рөліне 
ауысуы керек. 
Дереккөзден қабылдағышқа ақпарат беру әрдайым бірнеше арна 
арқылы  жүзеге  асырылады.  Тікелей  әңгіме  барысында  бұл 
дыбыстық  толқындар,  сырттай  -  пошта  байланысы,  телефонмен 
сөйлесу  -  телефон  байланысының  жүйесі.  Жіберу  кезінде 
ақпараттық  каналдардың  сапасы  нашар  болса  немесе  байланыс 
желісінде  кедергі  (шуылдар)  болса,  ақпарат  бұрмалануы  немесе 
жоғалуы  мүмкін.  Көптеген  адамдар  телефон  байланысы  нашар 
болған  кезде,  қарым-қатынас  жасаудың  қаншалықты  қиын  екенін 
біледі. 
Ақпаратты  өңдеу.  Ақпаратты  өңдеу  –  ақпараттық  үрдістердің 
үшінші түрі. Міне, сізге белгілі үлгі - математикалық тапсырманың 
шешімі:  оң  жақ  үшбұрыштың  екі  катеттер  ұзындығының  мәндері 
берілсе,  оның  үшінші  тарапын  -  гипотензияны  анықтау  керек. 
Мәселені  шешу  үшін  студент  математикалық  ережені  білуі  керек, 

17 
 
 
оның  көмегімен  бастапқы  мәліметтерді  қоспағанда  шешім  табу 
мүмкін 
болады. 
Бұл 
жағдайда 
Пифагордың 
теоремасы: 
«гипотензонның  квадраты  аяқтардың  квадраттарының  сомасына 
тең».  Осы  теореманы  қолдану  арқылы  қажетті  мөлшерді  аламыз. 
Мұнда  тұжырымдама  жаңа  мәліметтерді  бастапқы  деректердің 
үстінен деректерді есептеу арқылы алынады. 
Есептеу  ақпаратты  өңдеуге  арналған  нұсқалардың  бірі  ғана. 
Жаңа  ақпарат  тек  математикалық  есептеулер  арқылы  ғана  мүмкін 
болады.  Артур  Конан  Дойлдың  кітаптарының  кейіпкері  Шерлок 
Холмстың  оқиғаларын  есіңізге  алыңыз  Ақпарат  көзі  ретінде  жиі 
куәгерлердің 
айғақтарын 
және 
айғақтардың 
дәлелдерін 
шатастырып,  Холмс  логикалық  негіздемесі  арқылы  оқиғалардың 
толық  көрінісін  анықтап,  қылмысты  ашты.  Логикалық  ойлар  - 
ақпаратты өңдеудің тағы бір тәсілі. 
Ақпаратты  өңдеу  үрдісінде  кез  келген  жаңа  ақпаратты  алуға 
байланысты емес. Мысалы мәтінді бір тілді басқа тілге аударғанда, 
ақпарат  өңделеді,  оның  пішінін  өзгертеді,  бірақ  мазмұны  сол 
қалпында қалады. 
Қайта өңдеудің бір түрі - ақпаратты кодтау. Кодтау - ақпаратты 
сақтау,  беру  немесе  өңдеу  үшін  қолайлы,  бір  таңба  түрінен 
екіншісіне ақпарат ұсыну. 
Әсіресе  кодтау  тұжырымдамасы  ақпаратты  сақтау,  беру  және 
өңдеудің техникалық құралдарын (телеграф, радио, компьютерлер) 
әзірлеу кезінде кеңінен қолданыла бастады. Мысалы, ХХ ғасырдың 
басында,  телеграфтық  хабарлар  Морзе  кодының  көмегімен 
кодталады және жіберіледі. Кейде кодтау мәтіннің мазмұнын жіктеу 
үшін жасалады. Бұл жағдайда ол шифрлау деп аталады. 
Ақпаратты өңдеудің тағы бір түрі - сұрыптау (кейде «тапсырыс 
беру»).  Мысалы  барлық  сыныптастарыңыздың  мекенжайлары  мен 
телефон нөмірлерін жеке карталарға жазуға шешім қабылдадыңыз. 
Қандай  тәртіпте  осы  карталарды  қосу  керек,  сонда  олардың 
арасында  қажетті  ақпаратты  таба  аласыз  ба?  Сіз  оларды  әліпбилік 
ретпен тегі бойынша қоясыз.
  
Информатикада оны тұтас біріктіретін ереже туралы деректерді 
ұйымдастыру құрылымдау деп аталады. 
 
 
 
Ақпаратты  іздеу.
 
Біз  жиі  ақпаратты  іздейміз:  сөздікте  шетел 
сөздерін  іздеуді,  телефон  анықтамасында  -  телефон  нөмірін, 
теміржол кестесінде - поездың кету уақытын, математика курсында 
-  қалаған  формуланы,  метро  схемасында  -  қозғалыс  бағытын, 
кітапхана  каталогында  -  қажетті  кітап  туралы  ақпаратты,  т.с.с.