§19. Қажеттілік пен еріктік. Жауапкершілік

Еріктік категориясының маңыздылығы - ол адамның тектік қасиетіне жатады, жануарлар әлемінде еріктік жоқ. Яғни ол адамның саналы мақсатқа лайықты іс-әрекетінен туындайды. Алайда адам жалғыздан-жалғыз ғарыштағы кеңістікте өмір сүріп жатқан жоқ, оны айнала коршаған өз мүдделері мен максаттары бар басқа адамдар да бар. Сондықтан еріктік деп адамның айнала қоршаған ортадағы ахуалды ескере отырып, өз мүдделері мен мақсат-мұраттарын іске асыру қабілетін айтамыз.

Философия тарихында көбінесе еріктік мәселесін қарағанда, оны кажеттілікке қарсы коюды байқаймыз. «Еріктік бар жерде қажеттілік жоқ», я болмаса «Ешқандай еріктіктің болуы мүмкін емес, тек кана қажеттілік бар». Ақырында, бірінші көзқарас еріктікті адамның ойына не келсе, соны жасауға теңеп, волюнтаризмге (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше) әкелді (voluntas-латынша ырық). Еріктікті терістеп, тек кана қажеттілікті мойындағандар (Т.Гоббс, П.Лаплас т.б.) фатализм бағытын тудырды (fatum-латынша тағдыр). Егерде адам өмірінде еріктік жоқ болатын болса, онда тағдырдың тәлкегіне толығынан көнуге тура келеді.

Мұндай көзқарастардың біржақтылығын сезініп, жаңа формула әкелген Б.Спиноза болды: «Еріктік — танып-білінген кажеттілік». Негізінен алғанда, маркстік философияда да осы бағыт ұсталған. Бұл формула, қалай айтсақ та, қажеттіліктің басымдығын ертелі-кеш мойындайды. Соның негізінде конформизм (бәрі не істесе, сен де соны істе), я болмаса тоталитаризм (не айтылса, соны істе) пайда болады. Қажеттілікті танып-білу еріктікті-өзінен өзі туғызбайды. Түрмеде отырған адам қаншалықты қажеттікті түсінгенмен, одан ерікті бола ала ма? Осы арада бір анекдотты келтіруге болады: Полицай бір адамды ұстап торға жауып қойып, оқтын-оқтын «Итбаев!» - деп атын атағанда, ол байғұс: «Мен мындамын, полицай мырза», - дегенде, полицай: «Қайда кетерсің», - деп жауап қайтарады екен.

Жоғарыда келтірілген көзқарастар бұл категорияның аса күрделі екендігін көрсетеді. Сондықтан оны жете түсіну үшін басқа «Тәуелсіздік пен тәуелділік», «мүмкіндік пен шындық» т.с.с. категориялармен байланыстырып қана, оның терең мәнін ашуға болатын сияқты.

Біріншіден, адамның еркіндігі ол Дүниенің іргетасын құрайтын әр зат пен қүбылыстың өз тәуелсіздігіне деген «ұмтылысының» саналы көрінісі ретінде каралуы керек. Әрине, адамды зорлап-зомбылауға, аяқ-қолын шынжырлауға т.с.с. болады. Бірак оның ішкі рухани бостандығын, соған жетуге деген ынтасын еш диктатор, патша, жауыз ешқашанда жоя алмайды.

Сонымен қатар бұл Дүниеде өз тәуелсіздігін толығынан іске асырып, өзімен-өзі өмір сүріп жатқан да бір нәрсе жоқ. Олай болса, абсолюттік еріктік те Дүниеде жоқ. Бүл мәселені ерекше талдап, арнайы жазған кітабын Э.Фромм «Еркіндіктен кашу» деп атаған (қараңыз: Бегство от свободы. М., Прогресс, 1991). Расында да, ойлап қарайықшы: абсолютті, шексіз еркіндікке жеткен адам шексіз жалғыздықтың ащы зардабын тартар еді. Өйткені ол барлык тәуелділіктен құтылды, өз «өзіндігімен» ғана қалып қойды.

XX ғ. ғылыми-техникалық революцияның теңдессіз дамуына байланысты адамзат алдында бұрын-соңды болмаған үрейлер пайда болды. Бүгінгі таңда адамзат құпияның-кұпиясы тіршіліктік геномының ішкі сырын ашып, неше түрлі генетикалық инженерия технологияларын жасауда. Адамның өзін клондық, яғни бейжыныстық түрде дүниеге әкелу мүмкіншілігі пайда болды. Мәселенің өршігені соншалықты, Италияның Генуя каласында 2001 ж. шілдесінде өткен дамыған елдердің саммитінде бұл мәселе ерекше сұрақ ретінде күн тәртібіне койылды.