Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

жүктеу 5,05 Mb.

бет	234/298
Дата	07.01.2022
өлшемі	5,05 Mb.
	#37044
түрі	Оқулық

1 ... 230 231 232 233 234 235 236 237 ... 298

философия Серик Мырзалы (1)

§ 10. Қозғалыс пен даму

Жоғарыдағы көрсетілгендей, Дүние өне бойы қозғалыста, барлық заттар мен құбылыстар бір-бірімен шытырман байланыста, бір нәрсе пайда болып, екіншісі кетіп жатыр, зат бір сападан сандық өзгерістердің негізінде екінші сапаға секіріп өтуде, оның бәрінің кайнар көзі ішкі қайшылықтың шешілуі арқылы жүреді екен.

Енді осы арада екінші сұрақ заңды түрде пайда болады: шытырман қозғалыстағы Дүние ешқандай тәртіп жоқ хаос па, әлде ол ретке келтірілген өзгерістер ме? Әрине, оқырман өз тәжірибесінің негізінде-ақ Дүниеде белгілі бір заңдылықтардың барын мойындайды. Оны философияда даму категориясы арқылы көрсетеді.

Даму деп Дүниедегі заттар мен құбылыстардың өз ішкі қайшылығынан туындайтын белгілі бір заңдылықтардьщ негізінде ретке келген, күрделену үстіндегі, қайта оралмайтын, өзіне тән бағыттағы өзгерістерін айтамыз.

Енді жоғарыда көрсетілген анықтамаға түсініктер берейік. Кайсыбір даму үрдісіндегі зат, я болмаса, құбылыс өз ішкі қайшылықтарының шешілуі арқылы дамиды. Сыртқы ықпал дамуды тездетуге, я болмаса баяулатуға әсер етуі мүмкін. Мысалы: қайсыбір тіршілік формасы өз ішіндегі генетикалық (тұқым қуалаушылық) бағдарламаға сәйкес айнала қоршаған ортамен зат, энергия, информация алмасуына түсіп, өсіп-өнеді. Егерде сыртқы ықпал теріс болса (қуаңшылық, қатты аяз т.с.с.), онда даму үрдісі баяулап, я болмаса тіпті сол тіршілікті құртып жіберуі мүмкін. Сонғыны даму деп айтуға, әрине, болмайды.

Адамның білімі мен мәдениетінің дамуы өне бойы ішкі (білген мен білмегеннің арасындағы) қайшылықтарды шешу арқылы іске асады. Егер адамның білімге деген ішкі ынтасы болмаса, онда оны Оксфорд пен Гарвардта оқытсаңыз да, еш нәтиже ала алмайсыз. Сонымен қатар ішкі оты, орасан ынтасы бар адам өз талпынысы мен дайындалуының негізінде білімді азамат болып шығуы мүмкін.

Екіншіден, даму үрдісі белгілі бір заңдылықтардың негізінде іске асады. Заңдылық деп даму барысындағы қажетті, тұрақты, қайталанатын ішкі байланыстарды айтамыз, соның арқасында барлық үрдістер рет-ретімен өзара байланысты түрде шындықта өтіп жатады. Мысалы, И.Ньютонның ашқан Дүниежүзілік тартылас заңына сәйкес күн жүйесі өмір сүреді. Энергияның сақталу заңына сәйкес, ол өзінің бір түрінен екіншісіне ауысқанмен, жоғалмайды. Биологиядағы табиғи іріктелу заңына сәйкес жаңа дүниеге келген организмдегі өзгеріс оның қоршаған ортаға бейімделуіне сәйкес келсе сақталып қалады.

Үшіншіден, қайсыбір даму заттың әрі қарай күрделенуінен байланысты. Ол заттың ішкі құрылымының толығуымен қатар, ұйымдасу деңгейінің өсуіне әкеледі. Мысалы, қазіргі реформа барысында мыңдаған жаңа құрылымдар пайда болып, олардың бір-бірімен байланыс деңгейі күшеюде. Қоғамның инфрақұрылымында компьютерлік технологияларға негізделген оқу жүйесі, статистикалық жүйелер, адам қажеттіліктерін өтейтін салалар т.с.с. тез дамып келеді.

Төртіншіден, даму үрдісі өткен сатыларға ешқашанда қайтып оралмайтынын айту керек. Сәбилік кезеңнен өткен жасөспірім, сол шағына қайта орала алмайды. Жасына келген адам жастық шағын қанша армандаса да, оны қайтара алмайды. Бүгінгі экологиялық Дағдарыстың шешу жолдарын «антитехнократтық» бағыттағы кейбір ғалымдар «ғылыми-техникалық үрдісті тоқтату», «табиғатқа Қайта оралу» керектігінен көреді. Ал ол мүмкін емес.

Бесіншіден, даму үрдісі белгілі бір бағытта іске асады. Ол болмайынша, заттың даму үрдісіндегі өзгерістердің қорлануы іске аспай, ішкі өзара байланысқан бағытынан айырылып қалар еді. Дамудың бағыты уақыттың шеңберінде ғана жүреді, ал ол өзінің бірбағыттығы мен қайталанбайтынымен сипатталады.

Қозғалыс пен дамудың байланысы жөнінде ғылымда, негізінен алғанда, екі қарама-қарсы пікір бар. Бірінші, кеңінен таралған пікір: даму - әрқашанда қозғалыс, ал кейбір қозғалыс даму емес Расында да, біз қолымыздағы сағатты шешіп, столға қойсақ, олқозғалыста болды. Бірақ ол жөнінде «сағат дамыды» деп айту қиынырақ болар.

Екінші пікір дамуды қозғалыска қарағанда іргетасты есептейді «Егер объективті шындықты біртұтас ретінде қарасақ онда оның ішіндегі барлық үрдістердің жиынтығын даму ретінде қарау керек» (қараңыз: Материалистическая диалектика., т. 1., м 1981,231-6.).

Соңғы пікір бүгінгі таңдағы ғылымда бірте-бірте өз өрісін өсіруде. Астрофизикада XX ғ. 20-шы жылдары «кеңею үрдісіндегі ғарыш» болжамы жасалып, 40-шы жылдардағы «алғашқы жарылыс» жөніндегі болжам 70-ші жылдарда «Ұлы жарылыс» (grand expolsion) теориясына ауысты.

Осыдан 13 млрд. жыл бұрын материяның «сингулярлық» ахуалының негізінде (көлемі атомның көлеміндей, кысымы 10-94-ші дәрежедегі грамм 1 кв.см.!!!) осындай, практикалық түрде көзге көрінбейтін нәрседен «Ұлы жарылыс» пайда болып, бүгінгі таңдағы орасанзор Ғарышты тудырды. Бұл ғылымда жасалған «коперникандық төнкеріспен» бірдей, өйткені мыңдаған жылдар бойы ұлы ойшылдар ғарыш мәңгілікті өмір сүріп жатыр деген пікірде болатын. Енді ғарыштың өзі «тарихи оқиға» болып шықты, өйткені оның уақыт шеңберіндегі бастамасы бар. Олай болса, ол өзгерісте, дамуда. Оның болашақта соңы да болады. Осы 13 млрд. жылдың шеңберіндегі ғарыштың өткен сатыларын зерттеп, ой-өрісімізде кайта құруға болады. Сонымен XIX ғ. Ч.Дарвиннің жасаған биология ғылымы саласындағы эволюциялық теориясы XX ғ. физика мен космологияда толықтырылды.

Енді кезек химия пәніне келіп отыр. Бұл уақыттың қойған талабын химия пәні XX ғ. 80-ші жылдарынан бастап, өзінің жана сапасы - «эволюциалық химия» арқылы шешуде. Оның түйіні химия ғылымының болашақтағы негізгі даму бағыты «Ұлы мәртебелі Табиғаттың» 13 млрд. жылдың шеңберінде сан жетпейтіп химиялық қосындылардан қандайын іріктеп алды - соны зерттеп, соның негізінде экологиялық жағынан зиян келтірмейтін жана материалдар мен қосындыларды жасау болмақ. Олай болса, даму идеясы химия ғылымына да кеңінен кіруде.

Сонымен қазіргі жаратылыстану ғылымы «Дүниедегі барлық — даму мен эволюция нәтижесі» деген пікірге келіп отыр.

Бұл арада мынандай өткір сұрақ пайда болады: Егер Дүниедегі барлық даму үрдісінде болса, онда ол қалай қарай бара жатыр? Даму шексіз болуы мүмкін бе? Әрине, оған теріс жауап қайтаруға болады. Тіпті Ғарышта саналы адамнан да жоғары тіршілік болса да, дамуды шексіз соза беруге болмайды. Дүние қаншалықты орасан зор болғанымен шектелген, оның бастауы бар, олай болса, соңы да болады. Біздің ойымызша, әлі де кеңею үстіндегі Ғарыш миллиардтаған жылдардан кейін өзінің кері қарай серпілісін тудырып, тағы да бір нүктеге жиырылуы (коллапс, я сингулярлық нүкте) мүмкін. Келесі сатыдағы жарылыста Ғарыштың бүгінгі моделіне ұқсамайтын жаңа түрі кездейсоқтықтың нәтижесінде Дүниеге келмек.

Бүгінгі ғылымның нәтижелеріне сүйене отырып, Ғарыштағы жүріп жатқан екі үрдісті айтсақ та болғаны.

Біріншіден, термодинамикадағы (әртүрлі энергияның бір-біріне өту заңдылықтарын зерттейтін ғылым) 2-ші бастамаға сәйкес, Дүниеде ыдырау, жылы зат энергиясының айнала қоршаған ортаға тарау үрдістері (энтропия) өтіп жатыр. Ол - біржақты үрдіс. Бұл заңдылықты ашқан Р.Клаузиустың тұжырымы бойынша, «Жылылық өз-өздігінен суық денеден ыстық денеге тарамайды». Керісінше, ыстық денеден суық денеге ғана өтеді. Бұл заңдылық ашылған уақытта неше түрлі пессимистік көзқарастар пайда болды. Мысалы, Ғарыш ең соңғы сатысында толығынан ыдырап, хаосқа айналады деген пікір де айтылды.

Алайда мұндай көзқарас адамдардың санасында келесі сұрақты тудырды: егерде Ғарыш хаосқа қарай өтуге бағытталса, онда бүгінгі таңдағы биік дәрежеде ұйымдасқан Дүние тәртібі қалай пайда болды? Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі өне бойы тарихи созылған күрделенуді, ұйымдасу деңгейінің өсуін, энтропияға қарсы бағытталған күш-қуатты көрсетті.

Философия саласында бұл сұраққа өзінше жауап берген ұлы француз ғалымы Пьер Теяр де Шарден болды. Өзінің «Адам құбылысы» деген еңбегінде ол Дүниенің екі бастамасы бар дейді. Оны бірі - тангенциалдық, яғни физикалық, заттық болар болса, екіншісі - радиалдық, яғни рухани энергия. Дүниені күрделендіріп, оның біртұтастығына жауап беретін соңғы радиалдық күш болмақ. Ал оның қайнар көзі Құдайда деген пікірге келеді. (қараныз: П.Т. де Шарден., Феномен человека. М., Прогресс, 1998, 165-6.)

Ал материалистік бағыттағы философия өзінің басынан-ақ материяның өзіндік дамуға деген қабілетін мойындаған болатын. Бірақ ол жалпы болжам ретінде мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп, нақтылы мазмұнға ие болған жоқ-ты. Тек қана XX ғ. 70-ші жылдарынан бастап, бельгиялық ғалымдар Г.Хакен мен И.Пригожин жаңа ғылым саласын - синергетиканың негіздерін жасап, жоғарыдағы көрсетілген материалистік постулатқа жаңа тыныс береді. Синергетика (сіnеrgіа - грек сөзі, бірігіп іс-әрекет ету деген мағына береді) - өзіндік ұйымдасу теориясы. Оның негізгі идеялары:

А) ғарышта екі бір-бірімен байланысты үрдіс бар. Оның бірі -қирау, құру, ыдырау болса, екіншісі - қайта құрылу, күрделену, ретке келу болмақ.

В) жасампаздық үрдістің (күрделену мен ретке келтірудің өсуі) қандай жүйе болмасын бірегей алгоритмі бар. Ол үшін: дамитын жүйе ашық болуы керек, яғни ол айнала қоршаған ортамен зат, энергия, информация алмасуына түсуі қажет;

жүйе термодинамикалық теңдіктен алшақ болуы қажет. Практикалық тұрде Дүниедегі кездесетін жүйелердің бәрі де осындай. Классикалық физикадағы бөлініп қаралатын жабық жүйелер - жасанды және идеализацияланған.

Оның пікірінше, синергетика ғылымы ашық та тұрақтанбаған жүйелерде даму үрдісі күрделену мен ретке келудің өсуімен танылады. Алғашқы сатысында даму үрдістері бірте-бірте, алдынала болжауға болатын салдарлар әкелуі мүмкін. Бірақ жүре келе, дамитын жүйе өзінің тұрақсыздық, аумалық (бифуркация) жағдайына келіп тіреледі. Міне, осы сәтте секіріс арқылы зат өзінің жаңа бұрыннан да гөрі күрделенген, ретке келу деңгейі өскен сатысына ауысады. Тек бұл арада назар аударатын нәрсе - зат өзінің аумалы, тұрақсыз, бифуркация нуктесіне келген кезде, «ұлы мәр-тебелі кездейсоқтық» арқасында көп мүмкіндіктердің біреуі ғана іске асады. Олай болатын болса, бұл жүйелердің дамуын алдынала болжау мүмкін емес. Әрине, қазіргі компьютерлік есептерге сүйене отырып, әртүрлі варианттардың мүмкіндігін шығаруға болады. Бірақ олардың қайсысы жеңеді, оны тек кездейсоқтық шешеді.

Осындай күрт даму, күрделену сатысындағы жүйе айнала қоршаған ортадан зат, энергия, информацияны пайдаланады да, оның құлдырауын, хаосизациясын өсіреді. Тәртіптің деңгейін көтеру үшін оған «төлем» жасалуы қажет: энергия мен информациянын өсуі осыған байланысты. Мысалы, АҚШ - өте қатты дамыған, әрі қарай күрделену жолындағы ел. Ал оны қамтамасыз ету үшін жыл сайын энергия қажеттіктері өсіп, сонау мыңдаған шақырым алыстағы Парсы шығанағын, соңғы кезде Каспий теңізін олар «ұлттық мүдделілік» аймағы деп отыр.

Белгілі бір биік ұйымдасу дәрежесіне көтерілген зат, я болмаса құбылыс айнала қоршаған ортадағы неше түрлі үрдістердің ыкпалында болып, оған қарсы «шаралар» қолданады. Бірақ оның мүмкіндіктері шектелген, ал айнала коршаған ортадағы үрдістер шексіз. Сондықтан ертелі-кеш қандай биік дәрежеде ұйымдасқан объект болмасын сыртқы ықпалдарға қарсы тұру мүмкіндіктерін сарқыған кезде, құлазып, соңынан хаосқа айналады. Бірақ хаостың шеңберінен тағы да тұрақты, ұйымдасқан, күрделенген заттар мен құбылыстар дүниеге келіп жатады да, соңынан хаосқа кайта өтеді.

Сонымен синергетика ғылымы дамуды тек тіршілік әлеміне ғана жатқызбай, бүкіл Дүниедегі өлі және тірі табиғат, қоғам, рухани өмір — бәрі де өзара даму мен хаосқа айналу үрдісінде деген тұжырымға келеді. Бұл үрдісте «кездейсоқтықтың» мәні күрт өсіп, ешкім, ешқашанда Дұниенің болашағын анықтай алатын болжамдар жасай алмайды. Дүние ешқашанда өзінің кемеліне келмейді, соның арқасында ол өне бойы даму мен ыдырау үрдісінде. Оны қазақ халқы «жалған», «арман» деген сияқты ұғымдармен сезінген.

§ 11. Даму бағыттығы

Даму барысындағы белгілі бір бағыттықтың болуы - табиғат қажеттілігі. Біз оны жоғарыда атап кеткенбіз. Енді осы мәселеге толығырақ тоқталайық. Болмыстағы сан алуан заттар мен құбылыстар даму барысында өзгеріске ұшырап, бір-бірін ауыстыру үстінде, яғни жаңа Дүниеге келген зат өткенді теріске шығарып, соның орнына келеді. Егер де зат өткен сатыны толығынан теріске шығарса, онда ешқандай даму болмай, Дүние толығынан хаосқа айналар еді. Сондықтан философиядағы теріске шығару физикалық затты жоюмен тең емес.

Жалпы алғанда, терістеудің негізгі екі түрін керсетуге болады. Оның бірі - заттың түбірімен жоғалуы, даму барысының күрт тоқтатылуы. Екіншісі — зат, я болмаса құбылыс өзінің өткен сатысын терістеу үрдісінде өміршеңдік жағын сақтап қалып, жаңа сапалық деңгейге көтереді. Біріншіні физикалық терістеу, жою десек, екіншіні философиялық (диалектикалық) терістеуге жатқызамыз.

Мысалы, егер біз жүгері дәнін алып, аяғымыздың астына салып, езіп тастасақ, онда оның ішкі даму мүмкіндіктері толығынан жойылып, құриды. Екінші дәнді алып, мамыр айында өңделген, жылы, дымқыл топыраққа салсақ, ол дән өмірден кеткенмен, жаңа жүгеріні тудырады, оның орнында күзде жаңа жүздеген жүгері дәні пайда болады. Сонымен қатар жаңа дәндердің генетикалық құрылымында өзгерістер пайда болып, ескіні толығынан қайталамайды. Міне, соңғыны диалектикалық конструктивті (жаңа құрылымдарды құру) терістеуге жатқызамыз. Ол заттың ішкі кайшылықтарың шешу барысында пайда болады. Яғни ол - заттың өз-өзін терістеуі. Ал бірінші - деструктивті (қирату, бұзу) терістеуге келсек, ол сыртқы қайшылықтардың нәтижесі екені айтпаса да тусінікті.

Екінші назар аударатын нәрсе, конструктивті және деструктивті терістеулердің бір-бірімен тығыз байланыста болуы. Көп әдебиетте деструктивті терістеуді даму категориясымен байланыстырмайды (қараңыз: Очерки по диалектическому материализму.,М., Наука, 1987, 119-6.). Алайда мұндай көзқарас шындықпен жанаспайды. Өйткені даму барысында зат, я құбылыс сыртқы ортамен зат, энергия, информация алмасуы арқылы ғана өрлей алады. Мысалы, жер бетіндегі тіршіліктің дамуында жануарлар бір-бірін, я болмаса шөпті жеп, өз өмірін жалғастырады. Ол оларды деструктивті терістейді, құртады. Бірақ мәселеге кең түрде қарап,белгілі бір жануардың өмірін сол түрдің жүйесінің элементі ретінде есептесек, онда ол өлгенмен, сол жануардың түрі өмірде қалып, әрі қарай дами береді. Көп жағдайда, ол - пайдалы да. Мысалы, қасқырлар, я болмаса басқа жыртқыштар, табынның ішіндегі ауру, әлсіздерін ұстап алып құртады, ал оның өзі қалған малдың жақсы дамуына жағдай туғызады. Егер мал жайлаудағы шөпті «қырқып» отырмаса, оның қадір-қасиеті жойылар еді. Академик И.Шмаль-гаузеннің айтуына қарағанда, «өлімнің таңдамалы сипаттамасы, яғни әлсіз, өзін қорғай алмайтын тіршіліктердің көбінесе қырылуы, олай болса, өмірге көбірек бейімделгендердің тірі қалуы мен өз жаңа ұрпақ-буындарын тудыруы» жалпы тіршіліктің даму диалектикасына жатады.

Жалпы айтқанда, өмір тарихында өлім дамудың тетігін құрайды. Мысалы, көп төменгі дәрежедегі тіршіліктер жаңа организмді тудырған сәтте өмірден кетеді, яғни өмір мен өлім алғашында бір-біріне тең болған. Жүре келе, көпклеткалық тіршілік формалары Дүниеге келген кезде, олар бір-бірінен бөлініп, қарама-қарсылыққа айналады. Тіршіліктін дамуын ұрпақ-буындардың бір-бірін ауыстыруынсыз қабылдау өте қиын.

Ал егерде өлі табиғатты алсақ, онда да деструктивтік өзгерістердің даму үрдісінде болатынын байқауға болады. Мысалы, «тұрақты емес» Ғарыштағы объектілердің жарылысы, жаңа ғарыш объектілерін тудырып, олардың арасындағы заңды байланыстардын калыптасуына әкеледі екен. Мұндай мысалдарды коғам өмірінде де кездестіруге болады. Әсіресе өтпелі қоғамдағы көп деструктивті терістеулер көп адамдардың жағдайларын құлдыратып, аянышты жағдайларға әкелумен қатар, жаңа мүмкіндіктерге жол ашып, даму барысын тездетуде. Әрине, олардың көбі саясатта жіберілген қателіктермен байланысты. Дегенмен болған іс болды, ащы шындықты мойындауға тура келеді.

Батыс философиясындағы «негативтік диалектиканың» өкілдері (Т.Адорно) бүгінгі әлеуметтік тәртіпті толығынан қиратуға шақырып, бірақ оның орнында қандай коғам болуы керек деген сұраққа жауап бермейді. Бұл, әрине, дамуды толығынан терістеу деген сөз.

Қорыта келе, конструктивті терістеу дамудың негізгі жолын анықтайтын болса, деструктивті терістеу де тәуелді түрде оның элементтерін құрайтынын байқадық. Соңғыны толығынан даму үрдісінен алып тастау мүмкін емес. Деструктивті терістеуді толығынан заттың «жоқтыққа» айналуы деп түсіну қателік болар еді.

Үшіншіден, диалектикалық терістеу бір сатымен аяқталмайды. Бірінші терістеуде зат өзінің бұрынғы болмысынан қарама-қарсы жағына өтеді, мүнда әлі даму бағыттығы жоқ. Ол келесі сатыда екінші терістеуді кажетті түрде талап етеді. Екінші терістеуде зат өзінің бұрынғы сатысына қайтып оралғандай болады. Бірақ оны жабық шеңбер ретінде түсіну дұрыс болмас еді. Зат тек бұрынғы ахуалына қайтып оралғандай ғана болады, ал шынында, ол өткен жолындағы бүкіл жаңа мазмұнды бойына сіңіріп, өткен сатыдан әркашанда биік дәрежеде тұрады. Яғни бастапқы нүктемен қайтып оралған нүкте бір-бірімен қосылмайды, екінші нүкте -биікте. Оны қағаз бетіне түсірсек, кеңейіп жатқан спиральды көреміз. Келесі айналым одан да гөрі кең биіктікке ұмтылған шеңберді кұрайды т.с.с. Мұндай екі сатыдан түратын терістеуді әдебиетте диалектикалық синтез заңы (бұрын терістеуді терістеу заңы деген болатын) дейді.

Алайда философиялық әдебиетте бұл заңның терең мән-мағынасын бұрмалаушылық та кездеседі. «Бұл заңның мәнін тек екі сатылық терістеуге теңеуге болмайды, ол гегельяндық диалектикалық ойын болар еді. Шынында, Табиғаттағы үрдістер 3,4,5,6,7 т.с.с. сатылардан тұруы мүмкін» - деген пікір кең тараған. Оған мысал ретінде көбінесе Д.И.Менделеевтің химиялык элементтердің бір-біріне алмасу заңдылығы келтіріледі.

Бұл пікірді теріске шығару үшін әлгі аталған ұлы Гегельдің «диалектикалық ойынының» мәнін зерттеп қарайық. Гегельдің ойынша, «қайшылық» пен «үштік»(триада) диалектиканың (яғни даму ілімінің) өзегін құрайды. Абсолюттік идея «үштік» арқылы өз-өзін танып, ширатып, абсолюттік рух сатысына көтеріледі. Олар _тезис, антитезис және синтез. Әрбір даму сатысы тезистең басталып, антитезиске айналып, соңында синтез арқылы бірігеді Мысалы, Дүниенің негізіндегі таза «болмыс» терістеу барысында өзінің қарама-қарсысы «жоқтыққа» өтіп олардың өзара диалек-тикасы «қалыптасуды» тудырады, - дейді ұлы ойшыл. Осының арқасында даму бағыттығы анықталады.

Қарапайым мысал келтірейік: «Мен бүгін театрға барамын», -деген тезисті теріске шығарсақ, онда: «Мен бугін театрға бармаймын», - деген антитезис пайда болады. Антитезисті терістеу барысында: «Мен бүгін театрға бармай коймаймын», - деген синтезді келтіреміз. Егер сіз «Мен бүгін театрға барамын» және «Мен бүгін театрға бармай қоймаймын» деген сөйлемдерді салыстырсаңыз, олардың айырмашылығын дереу сезінесіз. Екінші сөйлем біріншіге қарағанда анағұрлым күшті, ол антпен бірдей сияқты, қандай жағдай болмасын, сіз театрға барасыз.

Гегель өзінің триадасын ой өрісінің дамуында қолданғанмен, ол бүкіл Дүниедегі даму үрдістерінде байқаланатын жайт. Бүгінгі таңда дамудың «үштік» ритмі геология, химия, биология, социология т.б. ғылыми салаларда ашылып, дәлелденген. Оның маңыздылығы - дамудың бағыттылығын анықтауда, соның нәтижесінде жаңа мазмұнның даму барысындағы қорлануында (кумуляция).

Сонымен қатар даму барысында «екіаралық» терістеулер де кездесуі мүмкін. Ол заттың кейбір жақтарын терістегенмен, оның ішкі мәнді құрылымдарын өзгерте алмайды, сол зат болып қала береді. Мысалы, судың парға, мұзға айналуы. Екінші мысал: алғашқы қауымдық қоғамдағы меншік жүре келе жекеменшікке өтті. Ал жекеменшіктің шеңберінде құлдық, феодалдық, капиталистік қоғамдар бір-бірін терістегенмен, оның терең мәнін өзгерткен жоқ. Сондықтан олардың бәрін қоса, антитезис ретінде қарауға болады. Болашақ тарихқа келетін синтезде қауымдық пен жеке-меншіктің оң мазмұны бірігіп, жаңа ахуалды тудыруы қажет - ол тіпті, Маркс айтқандай, коммунизм болмауы да мүмкін - оны болашақ көрсетеді. Енді дәл осы арада мәселені нақтылай түссек, онда даму барысындағы бағыттылықтың негізгі түрі - алға өрлеулік -прогреске келіп тоқталамыз. Енді соны талдап көрелік.

§ 12. Дамудағы өрлеу (прогресс) мәселесі

Даму бағыттылығы мен даму бағыты - екі бір-бірімен жақын, сонымен қатар әртүрлі категориялар. Бірінші категория даму

бағытынан гөрі анағұрлым кең ұғым, өйткені өзінің құрамына даму бағытымен қатар, себептілік, қажеттілік, мақсатқа лайықтылық т.с.с. болмыстың әртүрлі қырларын өз мағынасына кіргізеді.

Даму бағытына келер болсақ, оған прогресс, регресс, біртінділік дамуды жатқызуға болады.

Прогресс (рrogressus - латын сөзі, алға өрлеу, күрделену, табыс) деп даму барысындағы қарапайымдықтан күрделілікке, жетілгендікке өтуді, заттың салыстырмалы түрдегі жағалай ортадан тәуелсіздігінің өсуін, ішкі ұйымдасу деңгейінің биіктеуін т.с.с. факторларды айтамыз. Бұл ұғымның қарама-қарсылығы - регресс.

Регресс (rеgressus - латын сөзі, кері қарай) деп дамыған зат, я болмаса құбылыстың ұйымдасу деңгейінің төмендеуін, тоқырауын, ыдырауын айтамыз.

Бір тінді даму деп заттың тұрақты ұйымдасу деңгейінің шеңберіндегі кейбір жақтарының ғана жетілуін айтамыз.

Сонау көне заманда-ақ ойшылдар Дүниедегі өзгерістердің бағыттығы бар екенін байқаған. Мысалы, Гесиодтың «Еңбек пен күндер» атты туындысында ол адамзат темір заманында өмір сүріп жатыр деген пікірге келеді. Ал «алтын ғасыр» болса, ол артта қалып қойды, - деп өкінеді ұлы ойшыл. Яғни тарих кері жылжу үстінде.

Платон мен Аристотельге келсек, олар Дүниенің өзгерісін бірінің артынан бірі келіп, қайталап отыратыы шеңбер сияқты түсінді.

Орта ғасырдағы діни философия адамзат алдын ала болжанған тарихтың соңына бара жатқанын айтады (провиденциализм -Құдай көрегендігі).

Жаңа дәуірде өндіргіш күштердің күрт дамуы мен байлықтың өсуі, ғылымның жетістіктерінің кең көлемде өмірге енуіне байланысты «жарқынды болашақ» идеясы пайда болды. «Алтын ғасыр» артта емес, ол - алда. Егер Ф.Бэкон мен Р. де Карт ғылымның құдіретті күшіне сенсе, Т.Мор, Т. Кампанелла сияқты ойшылдар болашақтағы бақытты коғамды көз алдарына елестетуге тырысты.

XVIII ғасырдағы Еуропа ағартушылары прогресті «парасатқа табынудан» көрді. Болашақта жердің беті өзгеріп, ақыл-ойдың даму негізінде бақытты қоғам орнап, барлық қиын мәселелердің бәрінің де шешілетініне олар еш күмән келтірмеді.

Осы уақытта өмір сүрген біздің бабаларымыз да «бақытты өмірді» аңсап, оны «жерұйықты» іздеуден көрсе (Асан-қайғы), екіншілері «бұл жалғанда» тек рухани жетілу ғана болмақ деген пікірге келді.

Сонымен қатар Дж.Вико Ж-Ж.Руссо сияқты Еуропа ойшылдары біртінді прогреске күмәндік көрсетіп, техникалық прогресс пен адами дамудың арасындағы қайшылықтарды көрсетті.

XIX ғ. маркстік көзқарасқа келер болсақ, олар адамзат прогрессивті жолмен даму барысында болашақ коммунистік қоғам орнатады деген пікірге келіп, оны ғылыми жолмен дәлелдегісі келді. Практикалық түрде алғанда, мұндай көзқарас провиденциализмнің ағарған түріне жатады. Қазіргі ғылыми жетістіктерге жүгінсек, Дүние іргетасты түрде ешқашанда өзінің кемеліне келмейді. Толық жетілу - заттың құлдырауына, жоқ болуына тең. Оны білген дана бабаларымыз «ханның қызында да кемшіліктер болады» деген нақыл сөз қалдырған.

Қайшылыққа толы XX ғасыр, бір жағынан, адамның ақыл-ойының кереметтігін көрсететін ғылыми-техникалық прогрестің ғажап туындыларымен суреттелсе (радио, ТВ, ұялы телефон, компьютер т.с.с.), екінші жағынан, екі дүниежүзілік соғыста миллиондаған жас адамдардың қойша қырылуына әкелді, қоғамның материалдық денесі (цивилизация) сырттай күрделенгенмен, миллиондаған адамдар рухани азғындады. Бұл арада орыстың ұлы ойшылы Н.К.Рерихтің «шың биіктеген сайын шыңырауда да тереңдей түседі» деген ғажап ойын келтірсек те болғаны.

XX ғ. ортасы кезінде Франция мен Совет Одағында өмір сүрген екі ойшыл - П.Т.де Шарден мен В.И.Вернадский уақытында Ж.Леруаның ғылымға енгізген «ноосфера» (nus - грек сөзі, ақыл-ой аймағы деген мағына береді) идеясын әрі қарай дамытып, адамзат болашағы ноосфераны құрумен, яғни жер бетінде ақыл-ой арқылы дамыған қоғам мен гүлденген табиғатқа жету мақсатын қойды. Бірақ бүгінгі таңда 1 млрд. адам аш-жалаңаш жүрсе, жүздеген миллион адамдар өз өмірінің мән-мағынасын таба алмай сандалып,маскүнемдік пен нашақорлық т.с.с. жолына түссе, ал тез қарқынмен дамып келе жатқан техносфера жер бетіндегі тіршілікті жойып жатса «ноосфера» идеясының кезекті миф екенін байқауға болады.
Әрине, бұл пікір қалам иесінің өзіндік дүниесезіміне жатса керек. Оқырманды оны парасатты сараптауға шақырамын.

Енді бүгінгі таңдағы прогресс жөніндегі идеяларға келсек, ол- Дүниенің іргетасты түрде аяқталмай, кемеліне ешқашанда келмейтіндігі.

Екіншіден, бүкіл Дүниеге қатысты - ол прогрессивті даму үстінде ме деген сұрақты қоюдың өзі мүмкін емес. Өйткені онда Оның мақсат-мұраты неде деген екінші, одан да қиын сұрақ пайда болады. Оған жауап беру үшін кемінде Құдайдың деңгейіне жетуіміз керек. Біздер - саналы, өтпелі пенделер, осы Ғарыштың ішінде өмір сүріп жатқаннан кейін, жоғарыдағы сұрақтарға ешкашанда жауап бере алмаймыз.

Сонымен қатар Ғарышты нешетүрлі нақтылы ашық және жабық жүйелерден тұратын объект ретінде қарағанда, әрине, олардың прогрессивтік, я болмаса регрессивтік дамуы жөнінде ауыз толтырып айтуға болады.

Болмыстың пілдей бөлігі - бейорганикалық заттар мен құбылыстардан тұрады, ал онда даму бар ма, егерде болса, оны прогресс ұғымы арқылы бағалауға бола ма деген қиын сұрақ осы арада пайда болады. Өйткені арнаулы әдебиетте ғалымдардың біршамасы оны терістесе, екіншілері қолдайды. Біздің ойымызша, өлі табиғатта да даму үрдісі жүріп жатқанын мойындамай болмайтын сияқты.

Егер өлі табиғатта даму болмаса, онда жер бетінде тіршілік қалай пайда болды деген сұрақ өз-өзінен біздің басымызға келеді. Мұндай тұйықтық бізді ертелі-кеш белгілі бір сырттай ықпал ететін «Құдіретті күшті» мойындауға әкелетін сияқты.

Бүгінгі таңдағы жаратылыстану ғылымдары өлі табиғаттың дамуы жөнінде біршама деректер жинады. Мысалы, элементарлық бөлшектердің атомға өтуі, соңғылардың молекулярлық деңгейге асуы т.с.с. Ал мұның өзі химиялық қозғалыс формасын Дүниеге әкеліп, оның екі - кристалдық және молекулярлық - бағыттағы дамуын тудырды. Ең соңғы химия ғылымының саласы - эволюциалық химия - «Ұлы мәртебелі Табиғатта» өздігінен пайда болып жатқан жаңа химиялық қосындыларды зерттейді. Яғни Табиғаттың өзі, адамның қатысуынсыз, бұрынғыдан да күрделенген химиялық қосындыларды тудырады екен. Ал енді осы Болмысты Дүниеге әкелген «Ұлы Жарылысқа» келсек, алғашында ол тек сутегінен ғана тұрған, содан кейін барып, басқа элементтер рет-ретімен Дүниеге келген (атомдық салмағына байланысты).

Айтылған деректер Болмыстың шеңберіндегі өлі Табиғаттың да миллиардтаған жылдарда дамып, күрделенгенін көрсетеді. Жоғарыдағы көрсеткеніміздей, күрделену прогрестің негізгі көрсеткіштерінің бірі. Олай болса, өлі Табиғат та прогрессивтік даму үрдісінде!

Сонымен қатар Табиғатта ыдырау, регрессивтік үрдістер де Қатарынан жүреді. Оның негізгі факторы - термодинамиканың екінші бастамасы, ол жөнінде біз жоғарғы тарауларда айтқан болатынбыз (қараңыз: осы кітап, 42-43 б.б.).

Енді кезек Дүниенің ең ғажабы - тірі Табиғатты талдауға келді. Әрбір адам ештеңені оқымай-ақ, өлі мен тіріні айыра алады. Бірақ тіріге анықтама беру - өте қиын шаруа. Кейбір студенттер: «Тірщілікдегеніміз - тірі организмдер, өлі дегеніміз - ол тас», - деген «терең» анықтама береді. Ол «май дегеніміз - май» деумен бірдей. Бірақ май - сары, жұмсақ, қаймақтан корытылған т.с.с. емес пе?

Уақытында Ф.Энгельс: «Тіршілік - белоктың жағалай ортамен зат алмасуына түсіп өмір сүру тәсілі», - деген анықтама берген болатын. Онда келесі сұрақ пайда болады: Дүниедегі қай зат, я болмаса кұбылыс зат алмасуына түспейді? Физика-химиялық тұрғыдан келгенде, адам да, пешке жағылған ағаш та, оттегін айнала қоршаған ортадан қабылдап, сыртқа көмір кышқылын шығарады. Ал осы екеуінің арасындағы айырмашылық шексіз емес пе?!

Екіншіден, тіршіліктің Дүниеге келуі зат және энергиямен қатар, информацияның рөлін анағұрлым арттырады. Қазіргі деректерге сүйенсек, тірі организмнің күрделілігі соншалықты, оның әр клеткасының өзегінде 10/32-ші дәрежедегі бит генетикалық мәлімет сақталады екен!! Егер әр адамның бойында 1 млрд. жуық клеткалар болатын болса, онда, көркемдеп айтсақ, адам организм ретінде 1 млрд. табиғи компьютерден тұрады екен. Бұл не деген табиғаттың ойға сыймас ғажаптығы!! Сондықтан американ ғалымы Ф.Типлер: «Өмір дегеніміз - белгілі бір табиғи таңдаудың нәтижесінде құрылған кодтық дәрежедегі информация», - дейді. Алайда, мұндай анықтаманың танымдық құндылығы өте төмен екендігін айтсақ та болады.

Жоғарғы айтылған қасиеттерден басқа өмір айнала коршаған ортамен белсенді байланысқа түседі, егер тасты итерсеңіз, ол жылжиды, ал жыланды қозғасаңыз, ол сізден қашады, я болмаса шағып алады.

Барлық тіршілік өсіп-өніп, жаңа буындарды Дүниеге әкеледі, бірақ олар өткен ұрпақтармен ұқсастығы, сонымен қатар айырмашылығымен сипатталады. Жаңа қасиеттердің организмде жиылуының арқасында мыңдаған жылдар өте, тіршіліктің жаңа түрі Дүниеге келеді т.с.с. Яғни тіршілікте прогрессивтік даму үрдісі бар және ол өлі табиғатқа қарағанда анағұрлым тез қарқынмен жүруде. Бұл арада оның тарихи күрделену деңгейін қысқаша былай көрсетсе де болады: молекулярлық, клеткалық, организмдік, популяциялык, биоценоздык, биосфералық денгейлер.

Тіршілікті прогрестік тұрғыдан бағалау — оның күрделі жүйе ретіндегі өмірге бейімделу денгейі, сонымен қатар айнала коршаған ортадан тәуелсіздігінің өсуі, ақпараттық байланыстардың көбею т.с.с. жатқызуға болады

Енді кезек коғам өміріндегі прогресті анықтауға келген сияқты.

Биологиялық қозғалыс формасы миллиардтаған жылдардағы даму үрдісінде белгілі бір сәтте өз мүмкіндігін толығынан іске асырып, шегіне жетті («ақылды» жануарлар Дүниеге келді). Әрі қарай даму биологиялық даму шеңберінде мүмкін емес еді: ол үшін әлеуметтік қозғалыс формасына секіріс қажет болды және ол жер бетінде іске асты да. Оны тудырған адамдардың арғы тегі архантроп деген атақ алған адамға ұқсас маймылдар болды.

Биологиялық шеңберді бұзып-жарып Дұниеге келген қоғамның негізгі ерекшелігі — онда рух бар, ал оның иесі — саналы адам. Онымен бірге шығармашылық іс-әрекет, соның нәтижесінде айнала қоршаған ортаны саналы түрде өзгерту үрдісі келеді. Адам өз санасы арқылы табиғаттың сикырлы күштерін игеріп, ез күш-қуатына айналдырады.

Бүгінгі таңдағы біз білетін Әлемде қоғамнан күрделі жүйе жоқ сияқты. Мүмкін, Ғарыштың бір бұрышында адамзаттан да биік дәрежеде ұйымдасқан рух болуы ғажап емес, бірақ ол бізге беймәлім. Екінші ескеретін нәрсе - қоғам дамуы қарқынының ғасырдан-ғасырға тездей түсуі. Термодинамиканың бірінші бастамасына сәйкес, ол үрдіс энергия мен мәліметтің соған сәйкес жылдамдықпен өсуін талап етеді. Осы себепті соңғы кезде адамзатқа энергияның, қанша көп өндірсе де, жетіспеуі айғақ.

Әрине, коғамның прогрессивті дамуы ешкімнің қарсылығын туғызбайтын жайт. Алғашқы тобырдағы жабайы адам мен казіргі «цивилизацияланған» адамның екі арасы шексіз деп айтуға болады. Бірақ оның анықтамалары кандай деген сұрақ біздің ойымызға келеді. Егер өндіргіш күштердің дамуын анықтама ретінде алсақ, онда АҚШ-тан артық ел жок сияқты. Ал онда кейбір араб елдерінде оны неге «шайтан қоғамы» дейді? Материалдық байлығымен масаттанатын бұл елдін рухани озықтығы қандай? Американдықтар өз адами қасиеттерімен бізді озып кетті ме т.с.с. сұрақтарды қойсақ, онда прогрессивтік дамудың қайшылықты екенін, оны анықтау үшін бірнеше факторларды ескеруіміз керек екенін байкаймыз. Бұл арада, әрине, адам табиғатын терең сараптаған жөн сияқты.

Адам - бұл Дүниенің дамуының ен биік шыңы, ол Қайшылықты пенде. Бір жағынан - ол дене, сонымен бірге оның неше түрлі материалдық кажеттіліктері келеді, олар өтелмейінше, өмір жоқ. Екінші жағынан алғанда, ол - рух, ерікті, саналы. Әрине, соңғысы - басыңқы болуы керек, өйткені дене қажеттігі - барлық тіршілікке тән нәрсе, ал адам болса жануар емес. Сонау Кон-Фу-Цзы мен Сократтан бастап, Жаңа дәуірдегі ойшылдарға «адами ахуалды рухани ахуалмен» теңейді. И.Кант айтып кеткендей «Бұл Дүниеде таңғалатын екі-ақ нәрсе бар: ол - аспанға толы жымыңдаған жұлдыздар, екіншісі - адам ішіндегі адамгерщікікзаңы», яғни В.Франкл айтқандай, «ар-ұжданы - ішкі Құдайы» XVIII ғ. өмір сүрген неміс ағартушысы Г.Гердер: «Адамгершілік -адам табиғатының мақсат-мұраты», - деген еді. Орыс ойшьілы Н.А.Бердяев қоғамдық прогрестің негізгі анықтамасы ретінде ізгілік, жақсылықтың өсуі мен зұлымдықтың азаюын келтірген болатын. Американ ойшылы П.Сорокин: «Прогрестің анықтамасы -адамның өзін бақытты сезінуінде», - деген ой тастайды. Ал оның өзі адамның жан-жақты үйлесімді дамуынан, өз дарындарын сыртқа шығарып гүлдетуінен шықпай ма? Ал бұл айтылған терең ойлардың бәрін қорытсақ, онда қоғамның прогрессивті дамуының негізгі анықтамасы - адамгершіліктің өсуіне (гуманитарлық критерий) келіп тіреледі.

Өкінішке қарай, бүгінгі таңдағы адамзат бұл анықтамаға сай дамып келе жатыр деп айта алмаймыз. Дүниені өте нәзік те терең сезінетін қазақ халқының алға ұстар ақыны М.Шаханов мұны «цивилизацияның адасуы» дейді. Осы ақынның кітабын Біріккен Ұлттар Ұйымы ағылшын тіліне аударып, бүкіл дүние жүзіндегі мемлекет басшыларына таратқан болатын. Бұл да қазақ халқының мықты руханиятын, оның дүниежүзілік қауымға берерінің мол екенін көрсетсе керек.

Расында да, капитализмнің бетке ұстар бағыты - капиталдың, байлықтың өсуін басты мақсат етіп қоюуы, бүкіл ақпарат құралдарын соны насихаттауға бағыттауы - соңғы ғасырларда адамдардың негізгі өмір мақсаты ретінде материалдық-сезімдік құндылықтарға бағытталуына әкелді. Осыған орай, ағылшын ойшылы Б.Рассел: «Қазіргі адамдар рухани жағынан көне замандағы «үңгір тұрғынының» деңгейінде», - десе, американ философы Э.Фромм: «Техникалық жағынан казіргі адамдар атом дәуірінде болса, эмо-ционалдық жағынан көпшілік тас дәуірінде, соның ішіне биліктегілерді де қосуға болады», - дейді. Осы ойларға косылып, біз де: «Егер адамзат осы даму бағытын әрі қарай ұстаса, онда жер бетіндегі «қатерлі ісікке» айналып, ақырында сонында тағдырын кешеді», - дер едік. Онда осы «табиғаттың патшасы» аталған пенде, шынына келгенде, «табиғаттың қателігі» болмас па екен?! Өткен тарих көрсеткендей, бірде-бір таза байлықты қуған қоғам адамдарға зардаптан басқа бақыт әкелген жоқ (Нерон мен Калигулла заманын, Кир патшанын тағдырын еске алыңыз). Ал біздің ұлы ойшылымыз Әл-Фараби «динар (арабтың алтын ақшасы) қуған коғамды «надан қала» деп айтып кеткен болатын.

Тәуелсіздікті қолымызға алып, қоғамды жаңартып жатқан кезде «Ұлы мәртебелі тарих» бізге басқаша дамуға мүмкіндік береді өйткені қазақ халқының мыңдаған жылдардағы жинаған руханияты өмірдің мәнін басқаша түсінеді (ол жөнінде: Мырзалы С.Қ., Есбол Ғ.Ш. Философия әлеміне саяхат (Отандық философия), Қостанай, 2001, 3-10 б.б.). Ол үшін біз жалан еліктеушіліктен бас тартып, руханияты биік, әлсіздерге қол ұшын беретін, дүниеде алудан гөрі болуды басымдылық ететін қоғам орнатуымыз керек.

Қазіргі таңда Батыс қоғамдарында да бұл мәселе қызу талданып, «өмір сапасына» көп көңіл бөлінуде. Өмір сапасы жалғыз материалдық байлыққа келіп тірелмейді: оған таза ауа, ішетін су, ақысыз білім мен денсаулық қажеттіктерін өтеу, жастарға арналған арнаулы әлеуметтік бағдарламалар болуы т.с.с. көп нәрселер кіреді. Яғни коғам өміріне жаңа «өмір сапасын» енгізу дегеніміз — жеке мүддеден гөрі қауымдық мүддені жоғары ұстау. Ол үшін, негізінен алғанда, саясатта әлеуметтік демократиялық жолға түсу керек. Ол біздің дініміз бен ділімізге сай келер еді.

жүктеу 5,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 230 231 232 233 234 235 236 237 ... 298