Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

Адам, ерік және сезім қысымы ( аффект ) мәселелері

жүктеу 5,05 Mb.

бет	122/298
Дата	07.01.2022
өлшемі	5,05 Mb.
	#37044
түрі	Оқулық

1 ... 118 119 120 121 122 123 124 125 ... 298

философия Серик Мырзалы (1)

Әлеуметтік, мораль мәселелері

Адам, ерік және сезім қ ысымы ( аффект ) мәселелері

Б.Спинозаның ойынша, адам табиғаттың ажырамас бір бөлігі, олай болса, ол толығынан табиғат заңдылықтарына тәуелді. Егер Дүниеде механикалық заңдылыктар үстем болатын болса, адам арқылы табиғаттың екінші ойлау қасиеті өзінің көрінісін табады. Бірақ адамның дене кұрылысы толығынан табиғатқа бағынады. Сезімдік идеяларда да адамның денелік, табиғи жақтары басым болады. Ал адамның жан дүниесінің өзінен шығатын идеялар, егер олар сезімдік танымнан анағұрлым алшақ болса, соншалықты айқын, таза, ақикатты. Оның ойынша, «дене жан-дүниені ойлауға итере алмайды, ал жан да денені қозғалтып, иә болмаса тұрақтата алмайды». Яғни субстанцияның бұл екі қасиеті бір-бірімен қатар өмір сүріп отырады.

Адамның жан дүниесінде бір-бірінен бөлек неше түрлі идеялар болғаннан кейін, онда сүю, керек қылу, еріктікті аңсау сияқты күрделі кұбылыстар болуы мүмкін емес дейді Б.Спиноза. Табиғаттың ажырамас бөлігі ретінде адам бүкіл дүниелік шытырман қарым-қатынастарға кіреді. Соның ішінде ол ең алдымен өзін сақтап қалуға тырысады. Ал мұның өзі оның неше түрлі сезімдері мен іңкәрларын тудырады. Оны философ аффектілер (сезім қысымы) дейді. Олардың ішіндегі ең негіздігісі - құштарлық (appetitus), ол денені сақтап қалу жолында пайда болады. Жан-дүние саласына кіріп, құштарлық іңкәрлікке (cupiditas) айналады. Тағы екі күшті сезім - ол қуаныш пен қайғы (laetitia & tristitia).

Б.Спиноза көне замандағы Платон мен Сократқа ұқсап, барлық дұрыс емес іс-әрекеттер танымдағы қателіктермен байланысты деп есептеген. Адам өзін қоршаған жағдайларды дұрыс түсінсе, онда ол өзінің іс-әрекетінде қателеспейді, өзін бақытты сезінеді, бірақ ол басқаларға бақытсыздық болып көрінуі де мүмкін. Ойшыл Дүниедегі ең жоғарғы игілік - ол Құдайды танып-біліп, оған деген зерделік (интеллектуалдық) махаббат деңгейіне көтерілу дейді. Ал Құдайдың субстанция мен табиғатқа тең екенін есімізде сақтасақ, ал адамзаттың рухының сол табиғаттың модусы (көрінісі) болса, онда адамның ғылымның қиын да ауыр жолына түсіп дүниетануы оның жүрегінде бақыт сезімін тудырып, оны лэззатқа жетелейді.

Әлеуметтік, мораль мәселелері

Ізгілік пен залымдық, жақсылық пен жамандык, Б.Спинозаның ойынша, нақтылы қалыптаскан әлеуметтік ахуалдан шығатын нәрселер. Оған Құдайдың ешқандай қатысы жок. Ізгілік, жақсылык дегеніміз - ол адамға пайда әкелетін, ләззатқа жетелейтін нәрселер, ал залымдық, жамандық дегеніміз - ол адамға, оның өміріне, алдына қойған мақсат-мұраттарға нұқсан келтіретін, зардаптык сезім тудыратынның бәрі.

Моральдық саланың ең терең себептері адамның «өзін-өзі сактау» заңында жатыр. Әрбір адамның өз мүдделері бар, сол үшін олар бір-бірімен күреседі.

Б.Спинозаның ойынша, адамның өмірі тек коғамның шеңберінде ғана болмақ. Әр адамның өз өмірін сактап қалуға деген талпынысы олардың бәрін қоғамға біріктіреді. «Ал мемлекеттік дәрежеге өту, негізінен, Т.Гоббстың «шарт жасау» мәселесінде емес, еңбектің бөлінуімен, адамдардың сан алуан кажеттіктерін өтеу керектігінен туады», - дейді ұлы ойшыл.

Қоғамның рухани өміріне тоқтала келіп, Б.Спиноза бұл саладағы Библияның құндылығын өте төмен бағалайды. Діни құжаттардың қайсысы болмасын өте көп қайшылықтардан тұрады. Олардың тек қана қарапайым халықтың моральдық қасиеттерін тәрбиелеуге деген маңызы бар. Ал дүниетанымға келер болсақ, оған тек ақыл-ой, зерде арқылы жетуге болады. Діни соқыр сенімді алатын болсақ, оның дүниеге келуінің негізгі себебі - қарапайым надан халықтың табиғаттың қаһарлы, түсініксіз күштерінен қорқуында жатыр. Мысалы, өлім мәселесін алайық. Адам қандай амал қолданса да, одан құтыла алмайды, сондықтан өлімнен үрейленіп қайғыру - босқа уакыт өткізгенмен тең. Өлімнен қорқу -құлдықтың бір түрі. Оны ойлағаннан гөрі, адам өзінің күш-қуатын өмірлік мәселелерге арнағаны жөн. Адамның қуаныш пен зардапқа, қайғыға толы өмірі - ол тек бүкіл Дүниенің шексіз кішкентай өмірінің бөлігі ғана. «Мұндай ой адамға жұбаныш әкеледі», - деп қорытады ұлы ойшыл.

жүктеу 5,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 118 119 120 121 122 123 124 125 ... 298