Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы 2011 2

229
(ғылыми-техникалық прогресс) нәтижесі.
Функцияның  мәнін  бейнелейтін  көптеген  анықтамалар  бар. 
Олардың бірі: «Функция – объективті қажетті, тұрақты қайталанатын 
іс-әрекеттер, мағынасының біртектілігі мен мақсатты бағыттылығы 
біріктірілген жиынтық ретінде түсіндіріледі».
Басқаруды  жиынтық  ретінде  түсіндіру  көп  мәселелерді 
табысты  шешуге  мүмкіндік  берді.  Бастапқыда  басқаруды  бөлікке 
бөлген  А.  Файоль,  мұнда  функцияларды  уақыт  ішінде  өрістету 
үрдісінің дәйектілігі тұрғысынан: алдын ала болжау, ұйымдастыру, 
басқарушылық, келісу, яғни басқару кезеңдері бойынша бөлді.
Функционалды тәсіл басқару қызметінің кейбір учаскелерінің, 
көбінесе,  мотивация  функцияларының  мазмұнын  тереңдетіп 
жасауға мүмкіндік берді.
Дегенмен  басқарудың  ең  басты  функционалды  түсіндірмесі  – 
бұл тұтас алғанда да, әрбірін жекелей алғанда да өндірісті басқару 
органдарын құру үшін объективті негіздеме.
Басқарудың функциялары жұмыстың дербес түрлері болуымен 
және  белгілеуге  сәйкес  біртекті  және  қайталануымен  өндірістің 
(өндірушілердің  өздерінің)  субъективті  факторы  мен  объективті 
факторларының  (оның  материалдық-заттық  элементтері)  өзара 
әрекетінің ерекше типі болып табылады.
Бұл өзара іс-әрекетте субъективті фактор анықтаушы болады. К. 
Маркс буржуазиялық идеологтарды «Өндірістің заттық элементтерін 
алға шығарады және олардың мәнін субъективті элементпен, жанды, 
тікелей еңбекпен салыстырғанда асыра бағалағаны» үшін сынайды.
Басқару  функцияларының  орны  басқару  ғылымының  негізгі 
категорияларымен қатар мынадай жүйемен анықталады:
Қоғамдық өндіріс заңдары – базистік қондырмалық қатынастар 
– басқару қатынастары – басқару функциялары – басқару құрылымы 
– басқару әдістері – басқару үрдісі – басқару объектісі.
Өндірісті  басқарудың  функциялары  басқару  ғылымының 
басқару қатынастарын жүзеге асыратын формаларының бірі болып 
табылады.
Дәл сол басқарудың функциялары басқару жүйесінде – кім не 
істеп жатыр немесе кім не істеу керек деген сұрақтарға жауап береді.
Функцияларды жіктеу
Функцияларды жіктеуге қызмет тұрғысынан келуге болады:

230
–  кәсіпорын  өзінің  радиаторларын  сатумен  шұғылданады:  бұл 
оның баға белгілейтінін (немесе сол үшін күреседі), тұтынушылар 
табатынын,  тапсырыстар  қабылдайтынын  және  т.б.  білдіреді.  Бұл 
коммерциялық функциялардың рөлі;
–  тапсырыстар  қабылдаған  соң  өнімді  дайындаумен  (зерттеу 
және өңдеу) және оның өндірісін ұйымдастырумен айналысу керек. 
Бұл техникалық функция;
–  алайда,  өндіріс  капиталды  шашыратуға  байланысты  талап 
етілетін  қаражаттың  жинақталуына  мұқтаж.  Дайындалған 
бұйым  сатылғанша  және  төленгенше  мұндай  қаражатқа  ие  болу 
мүмкіндігіне деген берік сенім болуы керек. Бұл қаржылық функция;
–  осы  құралдар  арасында  оның  қажеттіліктеріне  (жабдықтау) 
сәйкес  келетін  өндіріс  үрдісінде  тұтынылатын  шикізат  пен 
материалдар  көрінеді.  Бұл  сатып  алу  қызметі  және  логистика 
функциясы;
– алайда қойылған мақсатқа жету үшін осы барлық құралдарды 
дұрыс  қолдану  мақсатымен  олардың  үйлесімін,  нәтижелерін 
бақылауды қамтамасыз ету керек. Бұл әкімшілік функция.
А.  Файоль  кәсіпорында  жүзеге  асатын  алты  функцияларды 
немесе операциялар сериясының арасын ажыратады:
- техникалық (өндіріс);
- коммерциялық (сатып алу мен сату);
- есептің міндетті қызметі (есеп);
- қаржылық (қаржыландыру);
- қауіпсіздікті қамтамасыз ету функциясы (материалдық игілік 
пен қызметкер құрамын сақтау);
- әкімшілік.
Дәл сол әкімшілік функцияны А. Файоль басқаларынан басым 
ерекше бөліп көрсетті, оның рөлін былайша анықтады:
- алдын ала болжай білу;
- ұйымдастыру;
- басқару;
- үйлестіру;
- бақылау.
Кәсіпорынның  өз  рөлін  атқара  алуы  немесе  жай  әншейін  бар 
болуы үшін кез келген жағдайда жүзеге асуы тиіс функциялардың 
белгілі  бір  мөлшері  болатынын  мойындаған  жөн.  Басқа  функция 
оның табысты әрекеті үшін жай әншейін пайдалы болып табылады.

231
Функцияларды  екінші  жіктеу.  Жалпыдан  басқа  функцияларды 
классикалық жіктеу деп аталатын іскерлік басқарудың функциялары 
бар.  Іскерлік  басқару  кәсіпкерлік  циклдің  барлық  фазаларын 
бейнелейтін төрт негізгі функцияларын орындауға жұмылдырылған. 
Бұларға мыналар жатады:
- даму;
- маркетинг;
- өндіріс;
- басқару.
Бұл негізгі функциялар кез келген кәсіпорынға және кез келген 
шаруашылық бөлімшесіне тән.
Даму  өнімнің  жаңа  түрлерін  жасап,  жаңа  нарықтарды  игеруді 
көздейді. Ол қажеттіліктерге бейімделу үрдісін білдіреді және кез 
келген іскерлік қызметтің шешуші сәті болып табылады.
Маркетинг – сұраныс жасауды көздеген қызмет. Қажеттіліктер 
негізінде  қалыптасатын  сұраныссыз  бизнестің  болуы  мүмкін 
емес.  Маркетинг  ұғымына  сатуды  қамтамасыз  ету,  яғни  кепілді 
тапсырыстар кіреді.
Өндіріс тұтыну сұранысына сәйкес барлық тауарлар дайындау 
мен қызмет көрсету үрдісі, сонымен қатар тұтынушыларға жеткізу 
болып табылады.
Басқару объектілері тұрғысынан мыналар атап көрсетіледі:
- халық шаруашылығының құрылымын бейнелейтін функциялар 
(өнеркәсіп пен оның салалары, ауыл шаруашылығы, құрылыс және 
т.с.с),  және  соған  сәйкес  өнеркәсіп  пен  оның  салаларын,  ауыл 
шаруашылығын,  құрылысты,  транспортты  және  т.б.  басқарудың 
функцияларын;
-  өндірісті  (тұтастай  халық  шаруашылығын,  облысты  және 
т.с.с.) басқару деңгейін және соған сәйкес халық шаруашылығының 
әр түрлі деңгейіндегі басқару міндеттерін бейнелейтін функциялар;
-  ұдайы  өндіріс  (өндіріс,  жабдықтау,  өткізу,  қаржы)  үрдісі 
сатыларын бейнелейтін функциялар;
-  өндіріс  үрдісінің  құрамдас  элементтері  мен  параметрлерін 
көрсететін  функциялар  –  адамдар,  өндіріс  құралдары  (шикізат, 
техника  және  т.с.с.).  Өндіріс  элементтері  өз  кезегінде  бірқатар 
параметрмен сипатталады: өнім – сапамен, технологиялық үрдістер 
– бір ізге салынуымен және т.с.с.
Басқару субъектісі жағынан басқару қызметінің мынадай түрлері