40
Торапты жобалау процестері үшін
практикалық ұсыныстар-
мен бірге, техникалық жобаларды өңдеу негізінде жалпы си пат-
тағы мынадай ережелер жасалды:
- əрбір станцияда жоғары дəлдікті қамтамасыз етуге жеткі -
лікті ұзақ бақылау кезеңі қарастырылуы тиіс. Оның нақты
ұзақтығы, пункттер мен өлшеу дəлдігі талаптарының өзара
алшақтығына тəуелді;
- үнемділікті жоғарылату мақсатында қайталау сеанс тары ның
саны мен пункттер арасындағы орын ауысу уақытын азайтқан
жөн;
- сенімділікті жоғарылату үшін əрбір пункт əртүрлі
өзара бай-
ланысқан референттік пункттерге қосымшаларды пайдаланып,
екі толық тəуелсіз өлшеулер негізінде анықталуы тиіс.
2.2. Ғарыштық геодезияның динамикалық есептері
2.2.1. Динамикалық есептер туралы мəлімет
Геодинамика – Жер планетасында жүріп жатқан геодинамика-
лық процестер туралы, сол процестерді тудырып жатқан күштер
туралы ғылыми пəн. Геодинамиканың негізгі мақсаты - Жердің
денесінде, литосферада атмосферадағы күштердің əсерінен
туындаған динамикалы күштердің параметрлерін анықтау. Жер
динамикасын зерттеу арқылы кері есепті де шешуге, яғни күштер
алаңының сипаты мен параметрлерін жəне
олардың уақытқа бай-
ланысты өзгеруін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Жер динамикасын зерттеудегі негізгі нысандарға Жердің
пішіні, ішкі құрлысы, литосферасы, Жер атмосфрасы, күш
тер
алаңы: Күннің əсері, Айдың əсері, геогравитациялық, гео
маг-
ниттік, геотермикалық Жердің тəулікті жəне жылдық қозға-
лыстары жатады.
Геодинамиканың есептерін шешу үшін
геодезиялық коорди-
наталар жүйесі мен уақыт есебінен тұратын бірыңғай есеп алу
жүйесі қолданылады. Жалпы алғанда, Жер планетасының беде-
рін Дүниежүзілік мұхиттардың планетарлық бедері анықтайды.
Сөйтіп, Жердің физикалық пішіні материктер, мұхиттар мен
теңіздерден тұрады. Сол себептен зерттелетін нысандар қатары-
на
Жердің қатты беті, теңіздер мен Дүниежүзілік мұхиттардың
41
түптері жатады. Жердің физикалық пішіні өте күрделі. Оны толық
жəне дəл сипаттау үшін жердің бетін көптеген элементарлық
аудандарға бөліп, оларға өздеріне тəн бедер биіктіктері мен
кеңістіктік
X
i
, Y
i
, Z
i
координаталары беріледі.
Ғылым мен техниканың жедел дамуы нəтижесінде Жер
бедерінің цифрлы моделін планеталық масштабта алуды қам-
тамасыз ететін, оптикалық-электрондық сканерлермен жаб-
дықталған Жерді алыстан зондирлеудің ғарыштық жүйесі дүниеге
келді.
Ғарыштық геодезияның динамикалық
есептері ЖЖС-нің бір
қалыпты жылжуынан ауытқуына байланысты шешіледі. Жалпы
динамикалық есептерге мыналар жатады:
- пункт координаталарын Жердің массасына байланысты
анықтап отыру;
- ЖЖС-нің айналуының ауытқуына байланысты Жердің гео-
потенциалдық сыртқы
параметрлерін анықтап отыру;
- Жер пішіні параметрлерін анықтап отыру.
Ғарыштық геодезияның динамикалық есептері ЖЖС-нің бір-
қалыпты жылжуынан ауытқуына байланысты шешілетін есептер.
Жалпы динамикалық есептерге мыналар жатады:
- пункт координаталарын Жердің массасына байланысты
анық тап отыру;
- ЖЖС-нің айналуының ауытқуына байланысты Жердің гео-
потенциалдық сыртқы параметрлерін анықтап отыру;
- Жер пішіні параметрлерін анықтап отыру.
Ғарыштық геодезияның осы есептерін шешудегі динамика-
лық əдістердің мақсаты – ҒГ-ның негізгі теңдеуіндегі вектор-
ларды бір түрге айналдыру, яғни ғарыштық геодезияның негізгі
теңдеуінен (2.1) мынаны аламыз
r′ = ρ - R. (2.14)
мұндағы,
r′ - ЖЖС-нің бақылау арқылы
алынған топоцентрлік векторы;
ρ - ЖЖС-нің геоцентрлік радиус-векторы;
R – жер бетіндегі пункттің геоцентрлік векторы.
ЖЖС-нің геоцентрлік радиус-векторы - ρ орбита эле
мент-
терінен – Е
1
, гравитациялық өрістің параметрлерінен - Ψ
гр
жəне
42
уақыт – t-дан тұратын күрделі функция; яғни мына төмендегі
формулаға тең
)
,
,
(
t
k
i
E
ψ
ρ
ρ
=
.
(2.15)
Сонда (55) теңдеу мына түрге келеді:
r
( E ,
,t )
R
i
k
ρ
ψ
=
−
′
. (2.16)
Заманауи аспаптар жер бетіндегі нүктелерден бақылап, ЖЖС-
нің мынандай топоцентрлік векторларын өлшеуге мүмкіндік
береді:
- топоцентрлік тура көтерілі бұрышы - α′;
- топоцентрлік ауытқу бұрышы - δ′;
- топоцентрлік арақашықтық - r′;
- радиалды жылдамжық -
r′
.
Сызықтық түрде (57) формуланы былайша жазуға болады:
0
(
)
изм
r
i
k
k
r
r
r
E
R
r
r
V
E
R
ρ
ρ
ρ
ρ
∂ ∂
∂ ∂
∂
′
′
′
Δ +
ΔΨ −
Δ +
−
=
′ ′
∂ ∂
∂ ∂Ψ
∂
, (2.17)
мұндағы, ∆Ε
i
- орбита элементтеріне енгізілетін түзетпелер;
∆ψ
к
– гравитациялық
өріс параметрлеріне
енгізілетін
түзетпелер;
∆R – пункттер координаталарына енгізілетін
түзетпелер;
r′
0
– топоцентрлік радиус-вектордың уықтатылған
шамасы;
V
r
– өлшенген шамаларға енгізілетін ықтимал
түзетпелер.
Сөйтіп, ізделініп отырған - ∆Ε
i
(dE
i
), ∆Ψ
k
(dΨ
k
), ∆R(dR)
түзетпелерді ең кіші квадраттар тəсілімен шешуге тура келеді.
Ал ол түзетпелер өз кезегінде орбитаның бастапқы элементтерін,
Жердің гравитациялық өрісінің параметрлерін (геопотенциа-
лын), ғарыштық триангуляция пункттерінің координаталарын
анықтауға мүмкіндік береді.
