Оқулық Алматы 2005 ббк 28. 04 М 87 Оцуыцты жогары оцу орындары студенттеріне

генетикалық зат ретінде әртүрлі организмдерден бөлініп алынады. 
Сөйтіп, эксперименттік әдіспен табиғи эволюциялық жолмен пайда 
бола алмайтын жаңа генетикалық жүйе жасалады.
Генетикалық инженерия денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, 
биотехнология және микробиологиялық өндіріс салаларында аса зор 
практикалық мәні бар проблемаларды шеиіуде маңызды роль 
атқарады. Генетикалық инженерия әдістерін жетілдіру денсаулық 
сақтау мен ауыл шаруаніылығы үшін қажетті гормондар, ферменттер 
және 
антибиотиктерді синтездейтін микроорганизмдердің жаңа 
нггаммдарын алуға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар жануарлар 
гендерін бактерияларға жіберудің де үлкен практикалық мәні бар. 
Өсімдік және жануар белоктарын бактерия клеткаларында синтездеу 
экономикалық түрғыда тиімді болып есептеледі.
Ауыл шаруашылығында, оның ішінде егіншілікте өсімдіктердің 
атмосфералық азотты өздері жинақтап алуы басты бір проблема 
болып есептеледі. Ал азот болса, белокты заттың құрамына енетін 
негізгі компонент. Сол азотты кейбір өсімдіктер, мысалы, бүршақ 
тұқымдастар топырақ бактерияларымен селбесіп, өздері жинақтайды. 
Көпшілік өсімдіктерде, соның ішінде, әсіресе, астық тұқымдастарда 
ондай қасиет жоқ, сондьгқтан олар үшін миллиондаған тонна азотты 
тыңайтқьпптар жұмсалады. Олардың топыраққа 40 пайыздайы ғана 
сіңіп, 
қалғаны сумен шайылып кетеді. 
Екінші жағынан 
ол 
экологиялық 
түрғыда 
тиімсіз 
болып 
есептеледі, 
себебі 
көп 
мөлшердегі нитратты қосылыстар тірі организмдерге зиян келтіреді. 
Соңғы кезде бұл мөселені шешуде ген инженериясы көмекке келді. 
1972 жылы У.Постгейт пен Р. Диксон азот фиксациялауға қабілеті 
жоқ пішен таяқпгасына азот жинақтай алатын басқа бір бактерияның 
генін апарып салған, сонда ол азот фиксациялау (бекіту) қасиетіне ие
21 7

болған. Осындай зерттеулердің негізінде аталмыш қасиетті астық 
тұқымдас өсімдіктерге беру мүмкіндігі бар екендігі анықталды.
Денсаулық сақтау саласында тұқым қуалайтын ауруларды емдеу 
үшін ген инженериясының үлкен маңызы бар. Қазірі кезде ауру 
адмдардан зат алмасудың 1000-нан аса түрлі түқым қуалайтын 
өзгерістері табылған. Соның салдарынан белгілі бір гендердің 
мутацияға ұшырауына байланысты ферменттердің, гармондардың 
немесе 
белоктардың 
өзгеретіндігі 
анықталды. 
Сонда 
ондай 
аурулардан мүлдем айығу үшін сол мутантты гендерді жөндеу керек 
немесе өзгерген генді сау генмен алмастыру қажет. Мысалы, 
галактоземия ауруында ген өзгеруіне байланысты клеткада галактоза 
1-фосфат 
уридилтрансфераза 
ферменті 
синтезделмейді. 
Соған 
байланысты адам 
организмі сүт қантының қүрамына енетін 
галактозаны сіңіре алмайды. Содан келіп галактоза бауыр мен мидың 
т.б. органдардың клеткаларына жинақталады. Соның салдарынан көз 
көрмей қалады, бауырдың қызметі бұзылады,ақыл кемиді, т.б. 
күрделі өзгерістер пайда болады.
Жалпы генотерапия адамның денсаулығын түзеуге көмектеседі. 
Бұл жағдайда адам клеткасына ондағы 
жетіспейтін функцияны 
қалпына келтіретін қалыпты ген жіберу керек. 1971 жылы Меррил 
мен оның қызметтестері 
галактоземия ауруы бойынша адам 
клеткасында 
жүргізілген 
генотерапияның 
сэтті 
аяқталғанын 
хабарлады. 
Олар 
галактоземиямен 
ауыратын 
адамның 
фибробластарын алды. Мұндай клеткалардың галактозаны сіңіруге 
қажетті ферментті синтездеуге қабілеті болмаған. Оны қалыпқа 
келтіру үшін құ.рамында галактоза гені бар Е.СоІі бактериясының
2 1 8

фагы алынған. Сондай бактерия генін адам клекасына жібергенде ол 
галактоза ферментін синтездеуге кіріскен. Австралия оқымыстысы 
Дой 1973 жылы Меррил тәжірибесін өсімдік клеткаларына қайталап 
жүргізді. Бұл ретте объект ретінде томат өсімдігінің гаплоидты 
клеткалары алынды. Өсімдік клеткалары лактоза мен галактозада 
өсуге қабілетсіз. Ал егер ондай ортаға ДНК-сының құрамында 
лактоза мен галактозаны ашыту қабілетін анықтайтын гені бар фагты 
апарып қосқанда клеткалардың өсе бастайтындығы байқалған. Осы 
зерттеулердің негізінде ген инженериясының әдістерін пайдалана 
отырып, 
эукариоттардың 
клеткаларына 
тікелей 
араласуға 
болатындығы аньщталды.
Эукариоттардың 
гендерін 
бактерия 
плазмидтері 
мен 
вирустардың ДНК-сына жіберу - жоғары сатыдагы организмдердің 
генетикалық материалының молекулалық құрылымын зерттеудің 
жаңа бір тэсілі болып есептеледі. Ген инженериясының эдістері 
гендердің қызметі мен құрылымдық ерекшеліктеріне тереңірек 
үңілуге мүмкіндік береді. Ген проблемасын зерттеудің мұндай 
деңгейі канцерогенездің иммунологиялық қасиетін, аллергияның, 
практикалық медицинада маңызы бар басқа да құбылыстардың мәнін 
ашуда ерекше маңызы бар.
Ген инженериясы бойынша жүргізілген жүмыстардың негізінде 
биологиялық қауіп тудыратын проблемалардың бар екенін де ескерте 
кеткен жөн. ДНК молекулаларын оңды-солды қолдану биологиялық 
тұргыда өте қауіпті гибрид молекулалардың жасалуына әкеп соғуы 
мүмкін.
219

Өйткені соның салдарынан биосфераға жаңа патогенді немесе 
мутантты гендері бар бактериялар мен вирустар қаптап кетуі 
ықтимал. Кейбір рекомбинантты молекулалар қатерлі ісік (рак) 
тудыруы да мүмкін. Генетикалық инженерияның әдістері жаңа 
биологиялық қарулар жасау мақсатында да қолданылуы кэдік. Егер 
бұл айтылғандар жүзеге асатын болса, жалпы жер бетіндегі тіршілік 
атаулыға, соның ішінде, ең алдымен, адам баласына қауіп төнеді.
Г енетикалық 
инженерияның 
қол 
жеткен 
табыстарының 
арқасында 
ауыл 
шаруашылығының, 
биотехнологияның 
жэне 
медицинаның 
іргелі 
мэселелері 
шешілетіні 
сөзсіз. 
Осыған 
байланысты өсімдіктер, жануарлар мен мироорганизмдер селекциясы 
жаңа сипат алмақ. Бұл ғылымның адамда болатын түқым қуалайтын 
аурулармен және басқа да биологиялық кемістіктермен күресте 
алатын орны ерекше. Генетикалық инженерияның, сонымен қатар, 
әлеуметтік жэне психологиялық проблемаларды зерттеуге де қатысы 
бар. Осы аталған проблемалар шешілетін болса, адамзаттың бүкіл 
органикалық дүниеге үстемдігі артады, сөйтіп ол тірі табиғаттың 
нағыз иесіне айналады.

жүктеу 8,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: