Оқулық Алматы 2005 ббк 28. 04 М 87 Оцуыцты жогары оцу орындары студенттеріне

Н.И.Вавилов Абиссинаға барған сапарында қатты бидайдың 
сондай түрлерін тапты, ал белгілі селекционер А.П.Шехурдин қатты 
бидайдың қылтанақты сортын қылтанақсыз жұмсақ бидаймен 
будандастыру жолымен қатты жаздық бидайдың қылтанақсыз сортын 
шығарды.
Тұқым қуалайтын өзгергіштіктің гомологиялық қатарлары 
жануарларда да кездеседі. Мысалы, альбиностар (түстің ақ болуы) 
теңіз шошқасында, қоянда т.б. кемірушілердің барлығында да 
болады. Әртүрлі мироорганизмдерден де үқсас, тұқым қуалайтын 
биохимиялық өзгерістер байқалған.
Гомологиялық қатарлар заңы түрлердің пайда болуында 
мутациялық процестің ролі жалпыға бірдей екендігін көрсетеді. Ол 
белгілі 
бір мақсат қойып, 
қажетті деген түқым 
қуалайтын 
өзгергіштікті алу эдістерін ойластырудың биологиялық негізі болып 
есептеледі.
165

МОДИФИКАЦИЯЛЫҚ ӨЗГЕРГІШТІК
Қандай болмасын генотипі жағынан бірдей, бірақ әртүрлі 
сыртқы 
орта 
жағдайларында 
өсіп-дамыған 
организмдердің 
фенотиптері түрліше болады. Особьтардың осылайша фенотипі 
жағынан эртүрлі болып өзгеруін модификациялық өзгергіштік деп 
атайды. Модификациялық өзгергіштіктің өзі белгілі бір реакция 
нормасымен шектеледі. Реакция нормасы дегеніміз организмнің 
түрліше белгілері мен қасиеттерінің сыртқы орта жағдайларына 
байланысты белгілі бір шамада өзгере алу қабілеті. Мұндай қабілет 
генотип арқылы анықталады. Реакция нормасын зерттеу үшін 
генетикалық жағынан біртекті материал алып, оны әртүрлі ортада 
өсіру керек. Бұл мақсатқа өздігінен тозаңданатын өсімдіктің таза 
сорты немесе адам мен жануарда болатын бір жұмыртқадан дамыған 
егіздер алынады. Модификациялық өзгергіштікке мысал ретінде жебе 
жапырақты келтіруте болады. Оның судың бетіндегі жапырақтары 
жебе тәрізді, суда қалқып жүретіндері жүрек тәрізді, ал судың түбінде 
болатын жарырақтары таспа тәрізді. 
Жебе жапырақтың генотипі 
сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты белгілі бір 
мөлшерде жапырақ пішінін өзгерте алады.
Модификациялық өзгергіштіктің адаптивтік мәні бар. Бұған 
мысал ретінде дрожжа (ашытқы) клеткаларының әдеттегіден өзгеше 
субстрат-галактозаны ашыту қабілетіне ие болатындығын алуға 
болады. Әдетте ашытқылар глюкозаны ашытады. Егер оларды тек 
галактоза гана бар ортаға апарса, оны да ашыта бастайды. Бұл жерде 
басқа ортада, ягни галактоза жағдайында ашытқы клеткалары осы
166

аталған субстратты ашытуға қатысатын арнаулы фермент синтездейді 
деп тұжырымдауға болады.
Егер осы жаңа ортаға адаптацияланған клеткаларды қайтадан 
глюкозаға апарса, оны ашыту қабілеті қайтадан қалпына келеді.
Сонымен организм белгі мен қасиетті дамыту қабілетін де 
тұқым қуалап алады, ал оның қалыптасуы генотип пен сыртқы 
ортаның өзара әрекеттесуіне байланысты. Мысалы, бір тұқымға 
жататын, бірақ әртүрлі шаруашылықта өсірілген сиырлардың 
сүттілігі түрліше болуы мүмкін. Біреуінен жылына 2105 килограмнан 
3203 килограмға дейін сүт сауылса, екіншісінен 3003-5000 кг сүт 
сауылады. Бұл олардың генотипіне және сыртқы орта жағдайларына, 
яғни азығына, күтіміне байланысты. Ал сол бір тұқымға жататын 
сиырлардан 
әртүрлі 
орта 
жағдайларында 
сауылған 
сүтінің 
мөлшеріндегі айырмашылық (2105-5000 кг) олардың ата - енесінен 
тұқым 
қуалап 
алған 
реакция 
нормасын 
көрсетеді. 
Әртүрлі 
белгілердегі реакция нормасының мөлшері де түрліше болады. 
Мысалы, адамның кейбір белгілерінің, атап айтқанда, қан тобының, 
шаш түсінің реакция нормасы томен де, бойы мен салмағының т.б. 
белгілерінің реакция нормасы жоғары болып келеді.

жүктеу 8,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: