Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

57
Д. Макгрегордың  пікірі  бойынша, үйымның .Үтеориясынан У теориясына
өту  шамасына  қарай  үйымның  кұрылымы  катаң  иерар-хиялық  құрылымнан
қашықтап, күрделі өзгеріске ұшырамақ.
Жалпы  корытындысында «адамдык  қарым-қатынастар» мектебі  адам
факторының есебіне жэне үжымда тиісті психология-лык климат тудыруға баса
назар аударады.
«Эмпирикалық» басқару мектебі
Бүл  мектеп  өкілдерінің  мэлімдеуінше, басқару  саласындағы  ғалымдардың
негізгі міндеті - тэжірибе материалдарын жинап алу, қорытындылау эрі осының
негізінде басқарушының үсы-ныстарын эзірлеу болып табылады.
Бүл  мектеп  басқаруды  үйымдастырудың  мэселелерін  нақты  психикалық-
үйымдастырушылық  жэне  экономикалық  түргыдан  зерттеулер  жүргізу
бағытында дамыды.
«Эмпирикалык  мектептегі» негізгі  зерттеу  бағыттарының  біріне
басшылардың  функцияларын  жəне  еңбектің  мазмұнын  зерделеуді  жатқызуға
болады. Бүл  багыт  біршама  деңгейде  мы-надай  жагдайға  себепкер  болады:
басқару  кэсібиленеді, яғни  баскару  ісі  бойынша  еңбекті  дербес, өзіндік
ерекшелігі бар еңбек түріне ерекше кэсіпке айналдырады.
«Эмпирикалык  мектеп» өкілдерінің  пікіріне  сүйенсек, баскару  шының
еңбегі  кэсіпорынның  басқа  қызметкерлерінде  бол-майтын  екі  ерекшелікпен
сипатталады.
Бірінші ерекшелік - басқарушы қолдагы бар ресурстардан түтас бір бүтін
жасауы керек.
Екінші  - ол  əрбір  шешімі  мен  эрекетінде  болашаща, яғни  үйымды
дамытудың келешегіне бағдарлануы қажет.
Бұл  мектеп  өкілдерінің  пікіріне  ден  қоятын  болсак, басқарушы  техникалық
немесе гуманитарлық бейіндегі бір жақты маман иесі болмауы керек, яғни тар
аяда  шектеліп  калуына  болмайды  екен. Ол  басқарудың  іс  жүзінде  жалпы
ғылыми  негізделіп, сынактан (тексеруден) өткен  эдістері  мен  тэсілдерін
меңгеруі қажет.
Олар  басқарушыға  нақты  үсыныстар  беруге  талпынады. Осы  мектептің
өкілдері 
басқарудагы 
орталықтандыру 
жэне 
орталықсыздандыру,
жауапкершілік  жүктеу  жэне  т.б. мəселе-лерге  көп  көңіл  бөледі. Олардың  бір
үсынысы - мақсатты  баскару - кеңінен  таралған. Мақсатты  басқару - басқару
жүйесін-дегі  ірі  қызметкердің  накты  мақсаттарын  анықтап  беретін  үдайы
эрекет үстінде болатын жүйені білдіреді.
Друкер Питер (менеджмент мəселелері жөніндегі кітаптың əйгілі авторы), Р.
Дэвис, Д. Миллер  жэне  т.б. «Эмпирикалык» мектептің  əлдеқайда  белгілі
өкілдері.
Қорытындысы. Басқарушылар  басқарудың  эр  түрлі  міндетті  істерін  жүзеге
асыруы  үшін  оларға  нақты  ұсыныстарды  əзірлеу  іс-тэжірибесін  талдауда
«Эмпирикалык» мектеп  қажет, деп  са-налады. Оларды  басқаруды  кəсіби
деңгейге  көтерудің  қажетті-лігін  дэлелдеді. Сонымен  қатар, «Эмпирикалык»

58
мектептің  өкілдері  осы  заманғы  қүрылыстың  жаңа  түжырымдамаларын  эзір-
леуге жете көңіл бөледі.
«Əлеуметтік жүйелер» мектебі
«Əлеуметтік жүйелер» мектебі ұйымның орта жагдайына əсерін тигізетін, əр
қилы  қажеттіліктері (талап-тілектері), белгілі  бір  багыты  бар, үйымда
əлеуметтік 
багдарланған «адамдық 
қарым-қатынастар» мектебінің
түжырымдарын  пайдаланады. Сонымен  бірге, қажеттіліктерді  калыптастыруға
өз ықпалын тигізеді.
Бүл  мектеп  адамдардын  ұйымдасуын  өзара  байланысты  жəне  өзара
ықпалдасатын  факторлардың  күрделі  кешені  ретінде, ал  үйымдағы  адамды -
оның бір факторы ретінде қарастырады.
Ұйымдағы  адамды  басты  объекті  ретінде (отправным  пунктом) қарастыру
адамның  қажеттілігі  мен  ұйымның  қа-жеттілігі бір-бірімен  сэйкес келмейтінін
анықтап береді.
«Əлеуметтік  жүйелер» мектебі  үйымдастырудың  элдеқайда  жалпы
формаларын  зерттеуге  талпынады. ¥йымдағы  жүйенің  негізгі  бөліктеріне, осы
мектеп  өкілдерінің  пікірі  бойынша, индивид (жеке  адам), формалды  жəне
бейформалды  факторлар, топтар, топтың  қарым-қатынас, мэртебелердің
(статус) түрпат-тары (типтері) жэне  топтағы  рөлдер  жатады. Жүйе  бөліктері
формалды  жəне  бейформалды  қүрылымдарға, коммуникация  арналарына,
шешім  кабылдау  процестеріне  қатысты  белгілі  бір  үйымдастырудың
формаларымен байланысқан.
Бүл мектептің ең көрнекті өкілдері - Д. Марч, Г. Саймон жэне т.б.
Қорытынды. «Əлеуметтік 
жүйелер» мектебі 
кэсіпорынды 
өзара
ыкпалдасатын  факторлардан  түратын  күрделі  кешенді  жүйе  ретінде, ал
үйымдағы  адамды - факторлардың  бірі  ретінде  қарастырады. Алайда  ол
əлеуметтік  өндірістік  қатынасты  өн-дірістік  процесті  үйымдастырумен  бірдей
қойып теңестіреді.
«Жаңа» мектеп
«Жаңа» деп  аталатын  мектеп  ғылымға  басқару  əдістері  мен  дəл
гылымдардың аппаратын енгізуге үмтылуымен сипатталады.
Жаңа  мектептің  көрнекті  өкілдері - Р. Акофф, Л. Берталанфи, С. Бир, Л.
Клейн  т.б. Бүл  мектептің  қалыптасуы  кибернети-каның  пайда  болуымен  жəне
операцияларды  зерттеумен  бай-ланысты. Бастапқыда  операцияларды  зерітеу
сандык талдаудың тэсілдерін эзірлеу ісіне тура келді.
Операцияларды  зерттеу  одан  əрі  дербес  ғылым  саласына  айналды. Ол (осы
сала) екі негізгі бағытта дамыды. Оның біріншісі басқару ісінде жиі кездесетін
құбылыстардың мате-матикалык үлгілерін жасаумен байланысты болды. Оның
ішін  де, қорларды  басқару, ресурстарды  бөлу, жаппай  қызмет  корсету
міндеттері, болжауға  келмейтін  белгісіз  жағдайда  тэртіп  стратегиясын  тандау
сияқты қүбылыстарды қамтиды.
Екінші  бағыт  жүйені  зерделеуге  көңіл  бөлді. Бүл - «жүйе  техникасын»
қүруға алып келді.

59
Одан  ары «жаңа» мектепке  дербес  ғылыми  пэн  басқару  шешімдерінің
теориясы калыптасты.
Қорьггындысы. Басқару теориясының «жаңа» мектебі ғылымға басқарудың
əдістері мен дəл ғылым аппараттарын енгізуге ұмтылуымен сипатталады. Оны
басқару  міндетін  шешуде  мате-матикалык  аппараттың  пайдаланылатынынан
байқауға болады.
Шетелдердегі  басқару  теориясының  негізгі  даму  бағыттарын  қысқаша
айтып  отсек, ол  жакта  басқаруды  оңтайландырудың  жаңа  формалары  мен
эдістері үдайы іздестірілетінін байқауға болады.
Бүгінгі  таңда  ұйымды  қайта  қүрудың  жэне  болжам  жа-саудың  эр  түрлі
эдістерімен, нарықтағы  фирманың  стратегияла-рымен  байланысты  салаларда
ізденіс жүмыстары кеңінен жүзеге асырылады.
Кəсіпорынды басқару негіздері
Басқаруды  интеграциялық  үрдіс  ретінде  анықтауға  болады, оның
көмегімен  кəсіби  шеберлігі  жоғары  мамандар  уйымдарды  құрастырады  да
оларды  басқарады, мақсат қою  жəне соған  жету  тəсілдерің қарастыру  арқылы.
Менеджмент  ақпараттық  көзқарас  жағынан  алсақ  ол  дүние  жүзінің  ең  жақсы
кəсіпорының  тəжірибесі  жинақтап  қорытындырыланған, жүйеге  кельтірілген
теориялық  жəне  тəжірибелік  жиынтығы, онда  əлеуметтік  ғылымдардан
(мысалы, ұйымдар  социология, психология, микроэкономика, информатика ,
кибернетика)   алынған əдістер мен нəтижелері пайдаланылады.
Менеджмент (басқару) — нарық  жагдайында  қандай  да  бір  пайдалы
үрдісті  ұйымдастыруға  көмектесетін  ережелер  мен  тəсілдер  жиынтығы .
Менеджментті  тəуелсіз  бөлімдерғе  бөлуге  болмайды, өйткені, олардың
əрбіреуінен қалғандары енеді, соның өзінде пəн ретінде менеджмент мағынасы
элементтер, классификациялар мен проблемалар, бір-бірімен байланысты жəне
бір-біріне өтіп кетыу.
3.4 Басқару мен менеджмент
«Басқару» жəне «менеджмент» казіргі  кезде  жиі  бірдей, бір  бірімен
ауыстыруға  əбден  болатын  ұғымдар. Бірдей  маңызды  категориясы  қазақ  сөзі
«басқару» жəне  ағылшын  сөзі «менеджмент» болып  саналады. Əр  түрлі
мағынасы  əр  түрлы  жағдайда  осы  терминға  салынады. Ол  көрсетуы  мүмкін:
жасаған  жұмысының  өнерің (тəжірибесің); ғылымды  адам  білімінің  облысы
ретінде; əрекет  түрің (функция); əрекетті  процесс  ретінде; ұйымды  басқарып
отырған адамдарды; басқару аппаратпен пен органдарды.
Басқару (менеджмент) тұсінігі көп мəнділігі 1-суретте көрсетілген.