43
алғышарттары мен кеңістіктегі орналасқан орнына, тарихи-географиялық фак-
торларына, өндірістік элеуетіне қарай болатын ерекшеліктер тэн. Аймақтардың
басты
қүрастырушыларына
аймақтардың
ара-сындағы
экономикалык
байланыстар, аймақтық жүйелер, онді-рістік күштердің орналасуы жатады.
Аймақты басқару объектісі ретінде мемлекет пен үлттық экономиканың (аймақ
мемлекет сыңайлы болады), аймақ-нарық, аймақ-əлеумет ретіндегі оқшау-
ланған косымша жүйені білдіреді.
Əлдеқайда ғаламдық сипаттағы басқару объектісіне
макродеңгей —
экономикалык саясаттың күллі объектісі жатады. Макроэкономика - бүл
экономикалық теорияның бөлімі. Онда экономика түтас жүйе ретінде
зерттеліп, экономикалық саясаттың мақсаттары калыптастырылып, оларды
жүзеге
асыруға
қажетті
экономикалық
қүралдар
анықталады.
Макроэкономикалық тэсілдеме үлттық деңгейде немесе үлкен секторлар
деңгейінде экономиканың жағдайы мен қозғалысын зертгеу үшін пайда-
ланылады.
Макроэкономика
үлттық
ауқымдағы
экономикамен
айналысатындықтан біріктірілген экономикалық көрсеткіштерімен (жалпы
үлтгық өнім, жалпы ішкі өнім, сүраныс жиынтығы жəне т.б.) айналысады.
Экономиканың бүл аспектісі басқару теориясына апаратын басты аспекті
болып табылады, өйткені оны халық шаруашы-лығының ауқымында алып
қарастырғанда ғана зерттеудің бас-тапкы сəтін анықгауға болады. Бүны
кэсіпорынның (бастапқы буын) барлық халық шаруашылық жүйелерінің
ажырамас бөлігін қүрайтынымен байланыстырып түсіндіруге болады.
Қоғамдық ауқымдағы басқарудың өзіндік ерекшелігі бар объектілерге
барлық элеуметтік салалар, қызмет салалары кіреді. Мүнда басқару ісі негізінен
адамдардың қажеттіліктерін қанағаггандыруға бағытталған қызметгермен
айналысады. Бүл салада адамдардың көптеген талап-тілектері жүзеге
асырылады. Ол қоғамның бүкіл жағдайына, оның ішінде əлеуметтік ақыл-
ойының қалыптасуына себепші болатын барлық əлеуметтік инфрақүрылымдар
мен қызмет түрлерін қамтиды.
Қоғамды рухани түрғыдан дамытуды басқару барлық бас-қару жүйелерінің
ажырамас бөлігі болып табылады. Бүл тура-сында жалпы үғымға айналып
кеткен К. Маркстің «...мэдениет -саналы түрде бағыт алмай, стихиялы дамитын
болса... ол бос кеңістік қана болып қалады... » деген сөзі шындыққа келеді.
Басқару ғылымының объектілері туралы жалпы сөз еткенде, ендірісті
басқару кез келген элеуметтік-экономикалық жагдай-ларда еңбек процестері
жиынтығының ажырамас бөлігін қү-райтынын түйіндеп айтуға болады. Оның
көп қырлы сипаты болады, эрі «басқару ісі барлық өндіріс тэсілдерінің қажетті
сэтіне жатады».
44
3.2 Басқару ғылымының мəні
Басқару ісі карым-қатынастың көптеген жағын (саяси, элеуметтік,
экономикалық, этикалық жэне т.б.) қамтиды.
Егер өндірістік процестер мен қатынастардың мазмүны өндірісте
материалдық игіліктерді тікелей өндірудің ецбегін ұйымдастыруды
бейнелейтін байланыстарды қүрайтын болса, онда басқарушылық процестер
мен қатынастардың мазмұны -бүл өндірісті басқару ісіне қатысуіиылардың
ортақ еңбегін көрсететін байланыс.
Басқару бойынша қызмет нэтижесіне шешім жатады.
Қорытындысында адамдардың бір бөлігі материалдық игіліктерді өндіру
бойынша тікелей еңбекпен айналысатын болса, басқа біреулері - басқару ісімен
шүғылданады. Өндірісте осы екі топтағы адамдардың арасында өндірісті
басцару қа-тынасы ретінде сипатталуы мүмкін белгілі бір қарым-қатынас
орнайды. Бүл қарым-қатынас, яғни қоғамдык байланыстар мен олардың өзара
ыкпалдасуының жиынтығы басқару субъектілері мен объектілері арасында,
сондай-ақ басцару субъектісінің ішінде пайда болады.
Басқару қатынасы қандай түрге немесе түрпатқа (типке) жататынына
қарамастан, ол ең алдымен басқарудың объектілері мен субъектілері
арасындағы қатынас ретінде болады.
Барлық экономикалық жүйе екі қосалқы жүйенің - басқарушы мен
басқарылушының бірлігі ретінде қарастырылады. Оның алғашқысы басқару
аппаратының қызметкерлерін, басқару органдарын - мемлекетті, үкіметті,
министрліктерді жэне т.б. қамтитын басқару субъектілерін білдіреді. Ал
екіншісі жалпы түрдегі халық шаруашылығындағы салаларды, аймақтарды,
кэсіпорынды жэне т.б. білдіреді.
Жүмыс орнына келетін болсақ, мүнда басқарудың басқа түрі - Ф. Энгельс
заттарды басқару деп аныктаған еңбек қүралдарын басқару жүзеге асырылады.
Осылайша, өндірісті басқарудың екі түрі бөліп көрсетіледі: а) адамдарды
(қызметкерлерді) басқару; э) еңбек құралдарын (затты) басқару.
Еңбек күралдарын жүмыскерлердің басқаруы қосалқы жүйемен
басқарылатын тікелей өндіріс процесін білдіреді. Басқарудың қосалқы жүйесі
тек адамдарды басқару ісіне ғана катысты. Басқаша айтқанда, өндірісті
басқару - бұл өз кезегінде еңбек қүралдарын бақаратын жүмыскерлерді
басқару.
Басқару объект ретінде технологиялық процессыне қосылады:
1 өзгерту бойында алмастырылынбайтың бірақ біртіндеп тозатың
элементтер (мысалы, жабдықтар);
2. əрекет программысы, инструкциясы əр технологиялық процесс цыклінде
қайта пайдаланатың;
3. кіру элементтері (мысалы, ресурстар өндіру процесс арқылы қосым
құніңа ие болу);
Кəсіпорында бір неше əрекеттерды басқару объект ретінде белгілеу болады:
45
- Тапсырманы орындау;
- Жұмыс сапасың қамтамасыздандыру;
- оңтайлы,ресурстарды пайдалану процесстеры;
- өндіріс процесстерың дамыту;
- қөршаған өртаны қорғау;
- социальное əлеуметті коллективты дамыту.
Басқару принциптеры
Басқару принциптер ретінде түсіну болады басқару органдар
пайдаланатын ережелер, тəртіп нормаларды.
Негізгі жалпы басқару принциптерине жататыңдары: басқару ғылымдық,
жауапкершілік, үнемшіл жəне тиімділіқ, сала жəне аймақ басқару,
шаруашылық шешімдердің сабақтастық, иерархиалық, керекті əр
түрлілік, қайтар байланыс, т.б.
Басқару мақсаты
Кəсіпорын əрекет алдына қойылған мақсатына жету үшін əлеумет пен
уйымдастыру, экономикалық, техникалық мүмкіншіліктерді тиімді жəне
жоспарлы пайдалану кəсіпорыннің басқару мақсаты болып есептелінеді.
Кəсіпорынның миссиясын анықтаунаң мақсатты зерттеу басталады.
Кəсіпорын миссия- тұтынушыларға өте сирек екенің корсету жəне
кəсіпорыннің тіршілік мəзмүнің ашу үшің қалыптастырылған беку.
Мақсат «ағаш» құрұ үшің екі шешім қабылдау қажет; 1)специализация
түралі, жəне 2) нарық позиция түралі.
Басқару критериялар
Критериялар тиісті:
- кəсіпорын əрекетің жоспар көрсеткіш негіздерің бағалау арқылы
құрастырылуы қажет;
- шығарылатың өнім түрі, онің специализация жəне масштабі есепке
алынуы;
- ресурс пен коллектив əлеумет мүмкіншілік шектеулер есепке алынуы;
- есептеме мерзімдеғі кəсіпорын əлеумет жəне өндіріс əрекеттің сонғы
нəтижесің көрсету;
- максимал резерв потенциалің табу үшің бөлім коллективтер мен басқару
органдарді бағдарлау.
Басқару функциясы
Басқару функциясы- өзіндік пен ерекшелену жұмыс учаскесі енбек бөлініу,
специализация мен кооперация нəтежесынің басқару əрекетінің ерекше бір
түрі.
Жалпы басқару функциялары: жоспарлау, ұйымдастыру, жұмысын
басқарушы, уəждеме, бақлау.
Басқару ұйымдастыру құрамы
Ұйымдастыру құрамы түрлері (сүр. 4):
1. Иерархиялық (механистикалық, бюрократиялық)
2. Органикалық (адаптивалық(.
Индивидуал
əрекет
нəтижесі
индивидуал
жауапкершілігімен
Достарыңызбен бөлісу: |
