Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

265

келесідей  орындалады:  Зерттелуші  кушеткада 5 мин.  бойы  жата-

ды,  жатысымен 15 сек-та  ЖЖЖ  саналады,  зерттелуші  тұрған  соң 

ЖЖЖ  тағы  да  есептеледі.  Вертикалды  қалыпқа  ауысқаннан  кейін 

пульстің  жиілеуі  нормада  орта  есеппен, 1 минутта 6-18 екпінге 

дейін  болатындығы  белгілі. (Кейбір  əдістемелерде  норма  бойын-

ша  ЖЖЖ-нің 1 минутта 10-12 екпінге  жиілеуі  тəн). 1 минутта 

пульстің 18 екпінге    дейін  жиілеуі – қанағаттанарлық  реакция,  ал 

оның 1 минутта 20 екпіннен  асып  кетуі – қанағаттанарлықсыз  ре-

акция  болып  табылады.  Пульстің  мұндай  жиілеуі  жүрек-тамыр 

жүйесі қызметінің жүйкелік реттелуінің жеткіліксіздігін көрсетеді. 

Сонымен,  егер  спортшының  жаттықтырылу  дəрежесі  жоғары  бол-

са,  ортостатикалық  əсерлер  пульстің  айтарлықтай  өзгерістерін  ту-

дырмайды.  Сонымен  қатар  оның  көп  мəнге  артуы  организмдегі 

функциялық  ауытқулардың  болуын  дəлелдейді.  Пульстің 24 екп/

мин.-тан  аса  жиілеуі  симпатикалық  жүйке  жүйесі  тонусының,  ал 

оның 6 екп/мин.-тан  төмен  болуы  парасимпатикалық  тонустың 

басымдығын дəлелдейді. 

Клиностатикалық  сынама  (Даниелопол  клиностатикалық 

рефлексі) тұрған күйден жатқан күйге ауысқан кезде ЖЖЖ анықтау 

арқылы жүргізіледі. Қалыпты жағдайда пульстің 1 минутта 4-12 (20-

ға дейінгі) екпінге баяулауы байқалады. Пульстің баяулауының айқын 

байқалуы (6 екп/мин.-тан  көп  болуы)  вегетативтік  жүйке  жүйесі 

парасимпатикалық тонусының жоғарылауын, ал мүлдем реакцияның 

болмауы  немесе  керісінше  пульстің  жиілеуі  симпатикалық  жүйке 

жүйесі  тонусының  басымдығын  көрсетеді  (вегетативтік  тонусты 

Кердо  индексі  арқылы  анықтау  7-тарауда  көрсетілген).  Неғұрлым 

спортшының  жаттықтырылу  дəрежесі  жоғары  болса,  соғұрлым 

ортоклиностатикалық сынама кезінде ЖЖЖ айырмашылығы аз бо-

лады.  Пульстің  көп  мəнге  баяулауы  шынығудың  төмен  дəрежесін 

көрсетеді.  Бұл  екі  сынаманы  таңертең  ояна  салысымен  жүргізу 

ұсынылады. 

Ашнердің көз-жүрек сынамасы. Зерттеуді арқамен жатқан күйде 

жүргізеді. Зерттелушіден көзін жұму сұралады, содан соң бас бармақ 

пен сұқ саусақ арқылы екі көз алмасын қатар 20-30 сек. бойы жайлап 

басқаннан кейін дереу пульс жиілігін санайды. Қалыпты жағдайда 

ол минутына 10 екпіннен жоғары баяуламайды. 

Кеудені еңкейту арқылы сынама жүргізу зерттелуші тік тұрған 

кезде  жүргізіледі.  Зерттелушіден  алға  басын  түсіріп, 5 сек.  еңкею 

266

сұралады.  Одан  соң  бет  жүзінің  түсі  (вазомоторлық  реакция) 

бақыланып,  пульс  жиілігі  саналады.  Қалыпты  жағдайда  бет  түсі 

айтарлықтай  өзгермейді,  ал  пульс  минутына 20 екпіннен  жоғары 

жиілемейді. 

Тынысты  кідірту  арқылы  сынама.  Зерттелуші  терең  емес  ты-

ныс алады да, 20 сек. тыныс алуды кідіре тұрады. Содан соң дереу 

пульс жиілігі мен артериялық қан қысымы өлшенеді. Қалыпта (нор-

мада)  пульс  минутына 20 екпіннен  асып  жиілемейді,  систолалық 

қан  қысымы 20 мм  сынап  бағанасынан  жоғары  көтерілмейді,  ал 

диастолалық  қан  қысымы  не  жоғарылауы,  не  төмендеуі  ықтимал. 

Алайда, оның өзгерісі 10 мм сынап бағанасынан аспайды. 

Тыныс  алу  мен  жүрек-тамыр  жүйесі  мүшелерінің  қызметтік 

күйін тыныс алғанда (Штанге сынамасы) жəне тыныс шығарғанда 

(Генч  сынамасы)  демді  кідірту  арқылы  орындалатын  гипоксиялық 

сынамалар көмегімен де анықтауға болады. 

Штанге  сынамасы  зерттелуші  отырған  қалыпта  жүргізіледі. 

Қалыпты  тыныстағаннан  соң  терең  (максималдыдан 85-95%) дем  

алу  кезінде  ауызды  жабу,  мұрынды  саусақтармен  қысу  арқылы 

дем  алу  тоқтатылады.  Тынысты  тоқтатқан  уақытты  секундомер-

мен  өлшейді.  Нормада  дем  алғанда  тынысты  кідіру  əйел  адамдар-

да 35-45 сек. (спортшы əйелдерде 45-55 сек. жəне одан көп), ерлер-

де 50-60 сек. (спортшы ер адамдарда 65-75 сек. жəне одан жоғары), 

Жаттыққан  спортшылар  демін  бірнеше  минутқа  дейін  ұстап  тұра 

алады. Жүрек-тамыр жүйесінде ауытқулар болған жағдайларда ты-

нысты тоқтату ұзақтығы 50%-ға төмендейді. Штанге сынамасы бой-

ынша тынысты кідіру уақыты жасқа байланысты əртүрлі мəнге ие: 

6-7 жаста – 16-26, 8-9 жаста – 32-34, 10-10 жаста – 37-39, 12-13 жаста 

42-45 сек. 

Генч  сынамасы  максималды  дем  шығарғаннан  кейін  тынысты 

кідіру уақыты тіркеу арқылы іске асырылады. Зерттелуші терең дем 

алып, одан соң максималды дем шығарады. Ауыз, мұрын жабылып, 

тынысты  тоқтатады.  Тыныс  алу  мен  тыныс  шығару  арасындағы 

демді кідіру уақыты тіркеледі. Қалыпта Генч сынамасы мəні дені сау 

ерлер мен əйелдерде 20-40 сек., ал спортшыларда 40-60 сек.-қа тең.

Динамикалық  спирометрия – дене  жүктемелері  ықпалынан 

өкпенің  тіршілік  сыйымдылығы  (ӨТС)  өзгерістерін  анықтау. 

Зерттелушінің тыныштық күйде ӨТС өлшенген соң, оған орнында 

тұрып санды 70-80°-қа көтере, минутына 180 адым қарқынмен 2 ми-

нут бойы жүгіру ұсынылады. Жүгіргеннен кейін ӨТС тағы өлшенеді. 

267

Сыртқы  тыныс  алу  мен  қан  айналым  жүйесінің  функциялық  күйі 

мен олардың жүктемеге бейімделуіне байланысты ӨТС төмендеуі, 

ұлғаюы немесе өзгеріссіз қалуы мүмкін. Егер жүктемеге дейінгі мен 

кейінгі  арасындағы  мəннің  айырмашылығы 200 мл-ден  көп  болса 

ғана, ӨТС-ның нақтылы өзгерістері туралы сөз қозғауға болады. 

Розенталь сынамасы ӨТС-н 15 секундтық интервал арқылы бес 

рет өлшей отыра жүргізіледі. Сынама нəтижелері тыныс алу бұлшық 

еттерінде қажу жүретін немесе жүрмейтіндігін анықтауға жəне егер 

ол орын ала қалған жағдайда, оның дəрежесін бағалауға мүмкіндік 

береді. Ал бұл басқа да қаңқа бұлшық еттері қажуын дəлелдейді. Ро-

зенталь сынамасы нəтижелері:

– 1-ден 5-өлшегенге дейін ӨТС жоғарылауы – «өте жақсы»;

– ӨТС-ның өзгеріссіз қалуы – «жақсы»;

– ӨТС мəні 300 мл-ге дейін төмендеуі – «қанағаттанарлық»;

ӨТС-ның төмендеуі 300 мл-ден асып кетуі – «қанағаттанарлық-

сыз» деп бағаланады.  

Рюффье  индексін  анықтау  кезінде 30 секундта  ерлер 30 

отырып-тұру,  ал  əйел  адамдар 24 рет  орындайды.  Сынама       

ИР=(Р

1

+Р

2

+Р

3

-200)/10  формуласы  бойынша  бағаланады. (Пульс 

30  секунд  ішінде  саналып,  екіге  көбейту  арқылы  анықталады). 

Мұндағы,  Р

1

–  тыныштық  күйдегі,  Р

2

 – жүктемеден  соң  бірден 

өлшенген,  Р

3

 – жүктемеден 1 мин.  кейінгі  жүректің  жиырылу 

жиілігі. Егер мəн теріс болса (нөлден төмен) қан айналу жүйесінің 

қызметі «өте жақсы», 0-ден 5-ке дейін – «жақсы», 6-дан 10-ға дейін 

«қанағаттанарлық», 11-ден 15-ке  дейін  «əлсіз»,  ал 15-тен  жоғары 

болса «қанағаттанарлықсыз» деп бағаланады. 

Суықтық  сынама  жүргізгенде  зерттелушінің  қолын  (құбыр 

астына)  суық  суға  салады.  Сол  мезгілде  екінші  қолда  артериялық 

қан  қысымы  өлшенеді.  Қан  қысымы  одан  соң 1, 2, 3, 5-минуттар-

да анықталады. Нормада систолалық қан қысымы 15-25 мм сынап 

бағанасына  жоғарылауы  тиіс.  Ал  симпатикотония  кезінде  артерия-

лық қан қысымы 25 мм сынап бағанасынан көп болады.

Қарашық  рефлексі  оның  жарыққа,  конвергенция,  аккомода-

ция,  ауырсынуға  реакциясына  жүргізілетін  тестілер  көмегімен 

зерттеледі.  Дені  сау  адамның  қарашығы  диаметрі 3-3,5 мм,  дұрыс 

домалақ  пішінді.  Қалыпта  қарашықтардың  диаметрлері  бірдей  бо-

лады.  Зерттеу  жүргізуші  зерттелушілерде  «көзді  жұму»  дыбыстық 

сигналына  қарашықтың  ешқандай  кеңеюі  болмайтынын  анықтап