353
ХІ ТАРАУ
ƏЙЕЛДЕРДІҢ СПОРТТЫҚ ШЫНЫҒУЫНЫҢ
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Өндіріс саласында, спортта жəне қоғамдық өмірде болсын əйел
адамның рөлі артып келеді, ал олардың денсаулығының нығаюымен
болашақ ұрпақтың дамуы байланысты. Сондықтан да əйелдердің
дене тəрбиесі мен спорттық жаттығуын жан-жақты ғылыми негіздеу
қажеттілігі туындайды. Дене жүктемесінің əсеріне физиологиялық
реакциялармен қатар организмнің қызметтік мүмкіндіктерін
анықтайтын механизмдер мен олардағы спорттық жаттығулар
ықпалынан орын алатын өзгерістердің ерлер мен əйел адамдарда аса
айырмашылықтары жоқ. Алайда, олардың арасындағы кейбір сан-
дық айырмашылықтар əлемдік спорттық рекордтарды саралағанда
көрініс береді. Мəселен, қашықтықтыққа жүгіруде рекордтық
нəтижелер əйел адамдарда ерлерге қарағанда 8-13%-ға төмен. Ал
жүзу бойынша əйелдердің көрсеткен рекордтары жүгіруге қарағанда
ер адамдардың көрсеткіштерімен шамалас, айырмашылығы тек
6-10% құрайды.
Организмнің қызметтік мүмкіндіктерінің дене мөлшеріне
тəуелділігі
Жалпы биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, ер адамдар-
мен салыстырғанда əйел адамдар сыртқы ортаның өзгерістеріне
(температураның ауысуына, аштық, қан жоғалту, кейбір ауруларға)
тез бейімделеді, олардың орташа өмір сүру ұзақтықтары да ба-
сым келеді. Əйелдер мен ер адамдар арасындағы физиологиялық
көрсеткіштерді салыстырғанда ең алдымен, дене мөлшері
арасындағы айырмашылықты ескерген жөн. Орта есеппен алғанда
əйелдердің бойы ер адамдарға қарағанда аласалау келеді. Тіпті, тек
осы айырмашылықтың өзінен басқа барлық бірдей жағдайларда
əйел адамдардың көптеген функциялық көрсеткіштері, соның
ішінде жұмысқа қабілеттіліктері ерлердің сол көрсеткіштерінен
ерекшеленеді.
354
Бойлары 160 см əйел мен 176 см болатын ер адамның барлық
қатарлық (сызықтық) мөлшерлерін дене ұзындығына пропорциялы
(L) деп жобалап, олардың функциялық мүмкіндіктеріне салысты-
ру жүргізетін болсақ, ер адам əйел адамнан 1,1 есеге (176:160) биік.
Бұл жағдайда барлық қатарлық мөлшерлер, яғни дененінің барлық
бөлімдері мен аяқ-қол ұзындықтары, рычаг ұзындығы (буынның ай-
налмалы осінен бұлшық ет бекіген жерге дейін қашықтық), қозғалыс
амплитудасы жəне т.б. əйелдерге қарағанда ер адамдарда 1,1 есеге
көбірек болып келеді.
Беткейлік мөлшерлер қатарлық мөлшерлердің шаршысына (L
2
)
пропорциялы. Сондықтан аталмыш мысалда өкпенің альвеолалық
беткейі, дене беткейі, қолқаның, бұлшық еттің көлденең кесіндісінің
ауданы ер адамдарда əйелдерге қарағанда 1,21 есеге (1,1
2
) көбірек
болып келеді.
Көлемдік мөлшерлер қатарлық мөлщерлердің кубына (L
3
) про-
порциялы. Сəйкесінше, ерлерде қан шайналымдағы қан көлемі не-
месе жүрек көлемі, өкпе көлемі əйелдерге қарағанда 1,33 есе (1,1
3
)
көбірек болуы тиіс.
Дене массасы (салмағы) (М) да L
3
пропорциялы, сондықтан
да басқа түрлі жағдайларда ер адамның салмағы əйел адамның
салмағына қарағанда 1,33 есе көп болуы қажет.
Бұлшық еттерді дамытуға қабілетті максималды күш (Ғ) олардың
көлденең кесіндісінің ауданына, яғни L
2
пропорциялы. Біздің мы-
салымызда ерлердегі бұлшық еттердің максималды жиырылу күші
əйел адамдарға қарағанда 1,21 есе көбірек.
Механикалық жұмыс (W) бұлшық еттің күші (F) жəне осы күш
жұмсалынған қашықтықпен (дистанция) (S) анықталады: W=F*S.
Бұлшық ет күші (Ғ) L
2
пропорциялы, ал қашықтық (S) L пропор-
циялы. Сəйкесінше жұмыс дене массасының (салмағының) неме-
се дененің сызықтық мөлшерінің кубына (L
3
) пропорциялы. Əйел
адамға қарағанда неғұрлым бойы биік болып келетін ер адам көп
жұмыс атқаруға қабілетті, біздің мысалымызда ол 1,33 есе артық
жұмыс орындай алады.
Сыртқы орындалатын жүктеме қуаттылығы (N) дегеніміз
– жұмыс санының (W) уақыт бірлігіне (t) қатынасы: N = W/t.
Жүктеменің максималды мүмкін болатын қуаттылығы дененің
сызықтық мөлшерлерінің шаршысына (L
2
) немесе дене салмағының
2/3 дəрежесіне (М
2/3
) пропорциялы.
355
Сонымен, дене мөлшеріндегі айырмашылықтың өзі əйелдер
мен ерлер организмдерінің қандай да бір ерекше функциялық
ерекшелігімен байланыссыз жұмысқа қабілеттіліктерінің жыныстық
өзгешеліктерін анықтай алады.
Белгілі қуаттылықты орындалатын жұмыс химиялық энергия-
мен (оттегімен) жұмыс атқаратын бұлшық еттердің эквивалентті
қамтылуымен қамтамасыз етілуі керек. Сəйкесінше, энергия шығыны
(О
2
пайдалану жылдамдығы) жұмыс атқаратын бұлшық еттер мас-
сасымен жəне дене салмағымен байланысты болуы тиіс. Теориялық
алғышарттардан О
2
-ні максималды пайдалану L
2
немесе М
2/3
про-
порциялы деп күтуге болады. Атап айтқанда, дене мөлшеріндегі
(дене салмағы мен бұлшық ет массасындағы) айырмашылық ең ал-
дымен, əйелдермен салыстырғанда ер адамдардың ОМП неғұрлым
жоғары мəнге ие болуының себебін түсіндіреді. Көбіне əртүрлі
адамдардағы ОМП салыстыру үшін салыстырмалы көрсеткіш – дене
салмағына қатысты (мл/кг * мин) ОМП қолданылады. Алайда түрлі
дене салмақты адамдардағы ОМП салыстыруда ОМП мл/кг/
2/3
*мин-
пен көрсету неғұрлым дұрысырақ əрі нақтырақ болады.
Жүректің қан айдауы (Q) (жүректің минуттық қан көлемі) уақыт
бірлігіндегі жүректің айдаған қан көлемімен анықталады. Тиісінше,
максималды жүректің қан айдауы L
2
немесе М
2/3
пропорциялы болуы
керек.
Өкпелік желдену (вентиляция) (Vе) тыныс көлемінің тыныс
жиілігіне көбейтіндісі ретінде дене мөлшерінің сызықтық шаршы-
сына (L
2
) пропорциялы болып келеді.
Түрлі жастағы əйелдер мен ерлердегі өкпелік көлем дене
мөлшеріне сəйкес келеді (L
3
пропорциялы). Өкпелік мөлшердегі
айырмашылықтар негізінен дененің сызықтық мөлшерлеріндегі
жыныстық ерекшеліктермен анықталады.
Əйелдер мен ерлер арасында дене құрамында айтарлықтай
айырмашылықтар орын алған. Ересек ер адамның бұлшық ет масса-
сы дене салмағының 40%-ын (орта есеппен, 30 кг-ға жуық) құраса,
ал əйелдерде 30%-ын (орта есеппен 18 кг) құрайды. Сонымен,
əйелдерде ерлерге қарағанда бұлшық ет массасы абсолюттік жəне
салыстырмалы көрсеткіштер бойынша да неғұрлым азырақ болып
келеді.
Əйел адамдарда май ұлпалары жалпы саны орта есеппен
дене салмағының 25%-ын, ал ерлерде 15%-ын құрайды. Майдың
Достарыңызбен бөлісу: | 
