323
Биіктікке акклиматизацияланған жазық тұрғындарында тау-
ларда болу кезінде перифериялық тамыр кедергісі төмен бола-
ды. Коронарлық тамырлар, ми тамырлары жəне т.б. тамырлардың
кеңеюіне гипоксия стимул жасайды. Мұндай өтемелі тамыр-
лар кеңеюі болмаса, қан көлемінің артуы, оның тұтқырлығының
жоғарылауы жəне оттегімен төмен қанығуы жүрек жұмысына
өте көп жүктеме түсіруші еді. Биік таулы жердің тұрғылықты
тұрғындарында жазық тұрғындарына қарағанда артериялық қан
қысымы біршама төмен болады. 3000 м жоғары биіктікте өмір
сүретін адамдарда өкпе тамырларында кедергінің жоғары болуы-
мен жəне жүректің оң жақ қарыншасының гипертрофиясымен
жүретін кіші (өкпелік) қан айналу шеңберінде қысым жоғарылайды.
Бұл өкпедегі вентиляция мен перфузияның неғұрлым бірқалыпты
қатынасын қамтамасыз етеді. Осының салдарынан альвеолалық ауа
мен артериялық қан арасындағы О
2
қысымы айырмашылығы азая-
ды. Жоғарыда көрсетілген өзгерістер жазыққа оралған кезде тек өте
біртіндеп барып жоғалады.
Ұлпалық бейімделу. Төмен О
2
парциалдық кернеуі жағдайында
жүретін ұлпалардағы негізгі өзгерістер аэробтық жолмен энергия
түзілу үшін оттегіні алу мен утилдеу тиімділігінің жоғарылауына
бағытталған.
Бұл адаптациялық өзгерістер:
– ұлпалардың капиллярлануының күшеюінен (капиллярлар
(қылтамырлар) саны мен тығыздығының артуынан);
– қаңқа бұлшық еттерінде миоглобин концентрациясының
жоғарылауынан;
– митохондрия мөлшерінің ұлғаюынан;
– тотығу ферменттерінің мөлшері мен белсенділігінің артуынан
тұрады.
Сипатталынған бейімделудің физиологиялық механизмдерінен
ерекшелігі бұл өзгерістер ұзақ уақыт барысында жүреді жəне
сондықтан тек жоғары биіктікте ұзақ мекендеген адамдарда ғана
байқалады.
Неғұрлым тауда мекендеуші адамдардың жасы кіші болса,
соғұрлым адаптациялық өзгерістер көп болады. Тауда ұзақ мекен-
деуге акклиматизацияланудың қолайлы уақыты баланың өсу жəне
даму кезеңдері болып табылады.
324
ОМП өзгерістері. Акклиматизация барысында ОМП көбіне,
біртіндеп артады, яғни биіктікте бірнеше апта болған соң ол
алғашқы күндерге қарағанда жоғары болады. Осылай ОМП артуы
жоғары биіктіктерге қарағанда орта биіктіктерде көбірек байқалады.
Орта биіктікте 3-5 апта болған соң ОМП төмендеуі жазықтағы ОМП
қарағанда тек 6-16% құрайды. Гипоксияның бірдей дəрежесі кезінде
ОМП төмендеуі тауда уақытша мекендейтін жазық тұрғындарына
қарағанда тау тұрғындарында азырақ болады. Биіктікте жүргізілген
жаттықтыру биіктікке акклиматизация үдерісіне жағымды ықпал
етеді: тауда жаттыққан адамдарда жаттықпағандарға қарағанда
ОМП өсуі жоғары келеді. Дегенмен, тіпті ұзақ уақыт белсенді ак-
климатизациядан кейін де биіктікте ОМП жазықпен салыстырғанда
төмен болады.
Тіпті, тауды үнемі мекендейтін жаттыққан спортшыларда теңіз
деңгейіне қарағанда өз биіктігінде ОМП көрсеткіші көбірек төмен
болады. Мысалы, 3100 м биіктікте тұрақты мекендейтін спортшы-
ларда теңіз деңгейіне қарағанда ОМП 27%-ға төмен.
Биіктікте ОМП артуына (қалпына келуіне) гипоксиялық
жағдайға компенсаторлық бейімделудің сан алуан механизмдері:
өкпе вентиляциясының күшеюі, өкпенің диффузиялық қабілетінің
жоғарылауы, қанның оттектік сыйымдылығының, жалпы қан
айналымдағы қан көлемінің, жүректің минуттық қан көлемінің ар-
туы, қаңқа бұлшық еті мен миокард капиллярлануының күшеюі,
қаңқа бұлшық еттеріндегі миоглобин мөлшерінің, бұлшық
ет жасушаларындағы митохондрияның жоғарылауы, тотығу
ферменттерінің белсенділігінің артуы жəне т.б. əкеледі.
Орта биіктік жағдайында жəне теңіз деңгейіне оралғаннан
кейінгі спорттық жұмысқа қабілеттілік
Адамның дене жұмыс қабілеттілігі биіктікке көтерілген сай-
ын төмендейді. Бұл ең алдымен жəне бастысы, төмендеуі 1200
м биіктікте-ақ байқалатын аэробтық жұмысқа қабілеттілікке
(төзімділікке) қатысты. Осы тұрғыдан алғанда жаттыққан жəне
жаттықпаған адамдар арасында ешқандай айырмашылық жоқ.
Екеуінде де тауға шығудың бас кезінде жазықтағы деңгейге
қатысты жұмысқа қабілеттілік шамамен, бірдей төмендейді.
325
Айтарлықтай биіктікте спортшыларда биіктік ауруының симптом-
дары соншалықты жиі жəне тіпті, елеулі айқын дəрежеде байқалады.
Жылдамдықты-күштік (анаэробтық) жаттығуларды орын-
дау кезіндегі спорттық жұмысқа қабілеттілік. Қысқа мерзімдік
максималды күш салу кезінде бұлшық ет күші мен қуаттылығы, соны-
мен қатар қозғалыс координациясы (үйлесімділігі) тауға шыққанда
немесе құрамындағы оттегі төмен газ қоспасымен тыныс алғанда
өзгеріссіз қалады. Сондықтан тау жағдайларында орындалатын ұзақ
емес (1 минутқа дейін) жылдамдықты-күштік сипаттағы спорттық
жаттығулар жəне координациялық (үйлесімділік) жаттығулар
кезінде жазықтағы жағдаймен салыстырғанда нəтижелердің
айқын төмендеуі байқалмайды. Мұнымен қатар биіктікте ауа
тығыздығының (орын ауыстыру кедергісінің) төмендеуі салдары-
нан қысқа (спринтерлік) қашықтыққа жүгіру, əсіресе, велобəйге
кезіндегі нəтижелер тіпті, теңіз деңгейінен жоғары болуы да мүмкін.
Дегенмен, организмдегі қалпына келу үдерістерінің биіктік
жағдайында баяу жүретінін ескерген жөн. Сондықтан теңіз деңгейіне
қарағанда осы жағдайларда тіпті, қысқа мерзімдік жаттығулардың
өзін қайталап орындау неғұрлым қажуды (жұмысқа қабілеттіліктің
төмендеуін) тез тудырады.
Биіктікте
жылдамдықты-күштік
жəне
координациялық
жаттығулар бойынша өткізілетін жарыстарға қатысу үшін спортшыға
осы биіктікке арнайы алдын ала акклиматизация қажет емес. Егер
спортшы биіктік ауруымен зардап шекпесе, оның жарысқа келу
мерзімі өз еркімен таңдалуына болады.
Төзімділік жаттығуларын орындау кезіндегі спорттық
жұмысқа қабілеттілік. Биіктікте шекті ұзақтығы 1 минуттан асатын
спорттық жаттығу нəтижелері теңіз деңгейіне қарағанда төмен бо-
лады. Тек бұған нəтижесіне ауа кедергісі (тығыздығы) мөлшері көп
ықпал ететін салыстырмалы ұзақ емес жаттығулар, мысалы, тректегі
велобəйге жатпайды. Бұл жаттығулар барысында спортшының
физиологиялық мүмкіндіктерінің төмендеуі оларды орындау
кезіндегі механикалық жағдайлардың жақсаруымен өтеледі.
Қаншалықты арақашықтық (жаттығудың шекті ұзақтығы) ұзақ
болған сайын соншалықты нəтижелердің төмендеуі айтарлықтай
болады. Неғұрлым биіктік артқан сайын соғұрлым ОМП азаюы-
мен қатар жүретін физикалық аэробтық жұмысқа қабілеттіліктің
төмендеуі күштірек болады. Биіктікке төзімділіктің азаюының басты
Достарыңызбен бөлісу: | 
