320
бөлінудің күшеюі нəтижесінде жалпы дегидратация салдарынан бо-
лады. Тауларда болғандағы алғашқы күндері суды жеткіліксіз пайда-
лану дегидратацияны күшейтуі мүмкін. Бұл кезеңдерде қатты шөлдеу
сезімі болмайтындықтан тіпті, сұйықтыққа субъективті қажеттілік
туындамаса да оны қабылдау керек. Биіктікте əрі қарай болу
үдерісінде қан айналымдағы плазма көлемі бастапқы («жазықтағы»)
деңгейге дейін қалпына келеді. Орта биіктік жағдайында бұл үшін
бірнеше ай қажет болады.
Қандағы эритроциттер мен гемоглобин мөлшері биіктікте
болудың алғашқы күндері гемоконцентрациямен байланысты
жоғарылайды. Гемоконцентрация артериялық қандағы оттегінің
қалыпты мөлшерін ұстап тұруды қамтамасыз етеді жəне осыған
орай организмнің гипоксиялық жағдайға тез бейімделуінде маңызды
рөл атқарады.
Тауда алғашқы күндері болғанда қандағы эритроциттер санының
шынайы артуына əкелетін эритропоэз күшейеді. Ол 3000 м-ден
жоғары биіктікте 3-4 күн болғанда-ақ байқалады. Қан айналымдағы
үлкен өлшемдегі эритроциттер мен ретикулоциттер саны арта-
ды. 4800 м-ге дейінгі биіктікте эритроциттердің жалпы саны мен
сəйкесінше концентрациясының артуы дəрежесі таулардың биіктігі
жəне онда болу ұзақтығымен сызықтық тəуелділікте болады. 6000
м-ге дейінгі биіктіктің артуы кезінде эритропоэз төмендейді. Шыңға
өрмелеушілерде (альпинистерде) 7000 м-ден асатын биіктікте
бірнеше күн болған соң эритроциттер мөлшері 8,5 млн/мм³-ге жетеді.
15-кестеде көрсетілгендей таудың тұрғылықты тұрғындарында
неғұрлым мекен орнының биіктігі артқан сайын соғұрлым эритро-
циттер мөлшері көбірек болады.
15-кесте
Биіктікке байланысты қандағы эритроциттер мөлшері
Биіктік (м)
0
1000 1500
2500
3500
4500
5500
6500
Эритроциттер
мөлшері (млн/
мм
3
)
5,3
5,4
5,5
5,8
6,2
6,6
7,3
8,2
Эритроциттердің жалпы саны (массасы) артуы есебінен биіктікке
акклиматизацияланған адамдарда қан айналымдағы қан көлемі
жоғары болады.
321
Биіктікке акклиматизацияның бастапқы кезінде жүретін гемо-
концентрация жəне одан кешірек байқалатын қан айналымдағы
эритроциттер санының шынайы артуы гематокрит пен қан
тұтқырлығының жоғарылауына əкеледі. Ал бұл өз кезегінде
перифериялық тамыр кедергісінің жоғарылауына əкеле отырып,
осылайша гемодинамикаға ықпал етеді. Эритроциттер мөлшерінің
(гематокрит) біраз өзгерістері қан тұтқырлығына елеулі ықпал жа-
самайды. Тек олардың концентрациясының (мысалы, биік таулы
аудандардағы тұрғындарда байқалатын) айтарлықтай артуы қан ай-
налымына белгілі теріс ықпал ете алады.
16-кесте
Əртүрлі биіктіктерде тыныштық күйде
акклиматизацияланған адамдардың қан жүйесі көрсеткіштері
Биіктік,
м
Қан
айналымдағы
қан көлемі
(ҚАҚК),
мл/кг дене
салмағына
Гемоглобин
концент-
рациясы,
г %
Қанның
оттектік
сыйымды-
лығы,
%
О
2
қанығу
пайызы,
%
Артерия-
лық
қандағы О
2
мөлшері, %
0 (теңіз
деңгейі)
79,6
15,3
20,0
97
20,0
3100
83,0
16,8
22,5
91
20,5
3600
96,0
18,8
25,2
87
21,9
4600
104,0
20,7
27,8
81
22,4
6500
-
24,8
33,3
65
21,7
Гемоглобиннің қосымша мөлшерінің түзілуі басында эритроцит-
тер санының өсуімен салыстырғанда біршама кідіреді. Бірақ аккли-
матизация үдерісінде біртіндеп күшейеді, қандағы гемоглобин кон-
центрациясы артады, осылайша қанның оттектік сыйымдылығы
жоғарылайды (16-кесте).
Мұнда эритроциттердегі гемоглобиннің орташа концентрация-
сы өзгеріссіз қалады. Гемоглобин концентрациясының жоғарылауы
оның оттегімен қанығу пайызының төмендігіне қарамастан
артериялық қандағы оттегінің қалыпты немесе тіпті, біршама
жоғары мөлшерін ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Орта биіктік жағдайында эритроциттер саны мен гемоглобин
концентрациясының артуы өте баяу жүреді. Ол неғұрлым биіктік
322
жоғары жəне онда ұзақ уақыт болған сайын соғұрлым көбірек бо-
лады. Өте үлкен биіктіктерде қандағы гемоглобин концентрациясы
жылдам жəне айтарлықтай мөлшерде өседі. Ол таудың тұрғылықты
тұрғындарында 20 г %-дан асады. Əр 300 м биіктік артқан сайын
қандағы гемоглобин концентрациясы ер адамдарда орта есеппен
2,1%-ға жəне əйел адамдарда 1,8%-ға артады.
Оксигемоглобин диссоциациясы қисық сызығы биіктікке аккли-
матизация үдерісінде оңға жылжиды, бұл ұлпалардың оттегімен
жабдықталуын жеңілдетеді. Бұл əсіресе, жұмыс атқарушы бұлшық
еттер үшін маңызды. Мұндай ығысу механизмдерінің бірі тауда
үнемі мекендейтін адамдарда байқалатын эритроциттердегі 2,3-
ДФГ концентрациясының жоғарылауы болуы мүмкін. Бірақ тіпті,
биіктікке толық акклиматизациядан кейін де əсіресе, бұлшық ет
жұмысы кезінде артериялық қандағы О
2
парциалдық кернеуінің
төмендеуінен ұлпалардың оттегімен жабдықталуы қиындайды.
Қан айналу жүйесіндегі өзгерістер. Биіктікте болудың алғашқы
күндері жүректің минуттық қан көлемі субмаксималды аэробтық
жүктемені орындау кезінде теңіз деңгейіне қарағанда көбірек бола-
ды. Одан соң ол біртіндеп төмендейді жəне бірнеше апта барысында
жазық жағдайына тəн мөлшерге жетеді. Оның градуалды төмендеуі
қанның оттектік сыйымдылығының (гемоглобин концентрациясы)
жоғарылауы бойынша жүреді.
ЖЖЖ салыстырмалы аз жүктеменің əсер етуі кезінде
биіктікте болудың алғашқы кезеңінде жоғарылайды, бірақ
акклиматизацияның соңғы сатыларында теңіз деңгейіндегідей бо-
лады. Бұл көрсеткіш қуаттылығы өте үлкен жұмыстарды орындау
кезінде акклиматизацияланған адамдарда жазықтағы мөлшерге
қарағанда тіпті, төменірек болады.
Максималды жүректің минуттық қан көлемі орта биіктік
жағдайының бастапқы кезеңдерінде өзгермегенмен, алайда биіктікте
болу барысында біршама төмендейді. Бұл систолалық көлемнің аза-
юы нəтижесі болып табылады, өйткені максималды ЖЖЖ көбіне,
өзгеріссіз қалады. Осымен қатар үлкен биіктікте систолалық
көлемнің азаюымен қатар ЖЖЖ төмендеуі есебінен максималды
жүректің минуттық қан көлемі айтарлықтай төмендейді. Биіктік
гипоксия жағдайында максималды ЖЖЖ төмендеуі биіктікке
бейімделу механизмдерінің бірі – парасимпатикалық белсенділіктің
күшеюімен байланысты.
