296
Жылуға бейімделу үдерісінде белок молекуларын тері капил-
лярларына шығуын азайтатын осы тамырлардың өткізгіштігі
төмендейді. Терінің ұлпалық сұйықтығында белок мөлшері ар-
тады. Жылылық əсер кезінде ол терінің лимфа торлары арқылы
қан айналымдағы қанға қарқынды орын ауыстырады. Мұның
барлығы бірге оның жоғары онкотикалық қысымын жəне жеткілікті
көлемін сақтауға мүмкіндік береді. Тұтасымен жылуға бейімделу
нəтижесінде (тыныштық күйде) қан айналымдағы қан көлемі ар-
тады, ал қан тұтқырлығы мен гематокрит көрсеткішінің біршама
төмендеу тенденциясы байқалады.
Жылуға бейімделу жүрек-тамыр жүйесіне күш түсудің
төмендеуімен қатар жүреді. Тіпті, ыстыққа толық бейімделген
адам организмінің бейтарап жағдайға қарағанда ыстық жағдайда
жұмыс кезінде тері қан айналысы көбірек болса да, жүктеме кезінде
біртіндеп тері қан айналысы азая түседі. Сонымен бірге неғұрлым
тері тамырлары жүйесіне қанның тез орын ауыстыруынан, беткейлік
қан айналысының жақындауынан (беткей тамырлары торының жа-
зылуы есебінен) тері қан айналысының тиімді күшеюі жəне оның
неғұрлым тиімді таратылу мүмкіндіктері өседі.
Жылуға бейімделу барысында ыстық жағдайларда жұмыс кезін-
де құрсақ қуысы мүшелерінің қанмен жабдықталуын жақсартатын
жатыр жəне бүйрек бөлімдерінде жұмыс вазоконстрикциясы
(тамырлардың тарылуы) дəрежесі төмендейді.
Жылуға
бейімделудің
барынша
елеулі
физиологиялық
белгілерінің біріне тыныштық күйде жəне бұлшық ет əрекеті кезінде
ЖЖЖ төмендеуі жатады. Біртіндеп систолалық көлем артады,
сондықтан ыстық жағдайда болудың барлық кезеңдері барысын-
да жүректің минуттық қан көлемі өзгермейді. Жылуға бейімделу
үдерісінде систолалық көлемнің өсуі қан айналымдағы қан көлемінің
жоғарылауы жəне əсіресе, тері қан айналысының біртіндеп азаюы
есебінен оның неғұрлым тиімді қайта таратылуы арқасында жүретін
веналық қан қайтарылудың (қанның орталық көлемінің) артуына
негізделген.
Жылуға бейімделу барысында ыстық жағдайда дене жұмысын
орындаудың механикалық тиімділігі жоғарылайды. Оны стандартты
(жеңіл) жұмысты орындау кезінде оттегі пайдаланудың прогрессивті
төмендеуі көрсетеді.
297
Жылуға бейімделу үдерісінде симпатикалық жүйке жүйесінің
тонустық белсенділігі төмендейді. Оны атап айтқанда, зəрмен
норадреналиннің бөліну мөлшерінің ілгеріле азаюынан көруге бо-
лады. Жылылық акклиматизация үдерісінде маңызды рөлді ішкі се-
креция бездері атқарады. Мысалы, Д-альдостеронды енгізу ыстық
жағдайларда, тіпті, бұл осы ортаға бейімделген адамдардың өзінде
дене температурасының төмендеуін жəне жұмыс ұзақтығының ар-
туын тудыратыны белгілі. Бұл əсер тер мөлшерімен байланысты
емес.
Жылылық акклиматизациямен байланысты көпшілік өзгерістер
ыстық жағдайда болудың əсіресе, алғашқы 4-7 күндері барысын-
да тез жүреді. Жылылық акклиматизация үдерісі толығымен 12-
14 күндері аяқталады. Дегенмен, жоғары ауа температурасы мен
ылғалдылығына максималды бейімделу тек осы жағдайлардағы
аймақтың тұрақты тұрғындарында ғана байқалады.
Жылуға бейімделу ыстық жағдайда тек үзіліссіз бірнеше тəулік
бойы мекендеп тұрғанда ғана емес, сонымен бірге онда қайталап
қысқа мерзімдік (тəулігіне бірнеше сағат) болу (термокамерада, жы-
лытатын немесе жылуды оқшаулайтын қасиеті бар арнайы киімдер
киген) кезінде де дамиды. Егер ыстық жағдайда болғанда адам дене
жүктемесін орындамаса, жылуға бейімделу дəрежесі көп болмайды.
Жылуға бейімделу əсері арнайы болады. Құрғақ ыстық жағдайға
организмнің бейімделуі ыстық жəне ылғалды жағдайларға жеткілікті
бейімделуіне міндетті түрде кепілдік бермейді. Осымен қатар ыстық
жағдайларда жеңіл (ОМП 25%-ға жуық) жұмыстарға бейімделу осы
жағдайларда бірқалыпты (ОМП 50%) немесе ауыр (ОМП 75% жəне
жоғары) жұмыстарды орындауға бейімделуді білдірмейді.
Жылуға бейімделу əсері адам жоғары температура жағдайында
болғаннан кейін бірнеше апта барысында сақталады.
Ортаның жоғары температурасына үйрену жас өсе нашарлайды.
Егде жастағы жəне кəрі адамдарда жастарға қарағанда неғұрлым
дененің жоғары температурасы кезінде тер бөліну кешірек бастала-
ды. Жылылық жүктемесіне жауап ретінде егде жастағы адамдарда
тері қан айналысы айтарлықтай артады, бірақ жастарға қарағанда,
мұндай күшеюдің максималды мүмкіндіктері оларда азырақ болады.
Ыстық жағдайларда болғаннан кейін егде жастағы жəне кəрі адам-
дарда дене температурасы қалыпқа неғұрлым баяу оралады.
298
Спортшылардың жылуға бейімделуі. Төзімділіктің көрінуімен
жүретін спорт түрлерінде жаттықтыру жəне жарыс жүктемелері тіпті,
ортаның бейтарап жағдайында да дене ядросы температурасының
40°С-қа дейін айтарлықтай жоғарылауын тудырады. Бұл үлкен «ішкі»
жылу жүктемесіне бейімделу реакцияларының дамуы үшін стимул
болады. Жүрек-тамыр жүйесі, тер бездері жəне басқа мүшелер мен
жүйелердегі мұндай реакциялар үлкен «сыртқы» жылу жүктемесіне
(жоғары ауа температурасы мен ылғалдылығы) акклиматизациядан
өткен адамдар реакцияларымен көптеген жағынан ұқсас келеді.
Төзімділікті жаттықтыратын спортшыларда жүйелі жаттығу
нəтижесінде
жылу
реттелуі
жетілдіріледі:
жылу
өндіру
төмендейді, тер түзілудің жоғарылауы есебінен жылу жоғалту
қабілеттілігі жақсарады. Осылай жаттыққан спортшыларға жылу
тітіркендіргіштеріне тер бөліну реакциясының жоғары сезімтал-
дығы, дене беткейімен тер бөлінудің бірқалыпты таратылуы тəн
келеді. Сəйкесінше, спортшылардың ауаның кəдімгі немесе жоғары
температурасы кезіндегі жұмыс уақытында сондай абсолютті
жүктемені орындайтын жаттықпаған адамдарға қарағанда, ішкі
жəне тері температурасы төмен болады. Спортшыларда тердегі
тұздар мөлшері де аз болып келеді.
Төзімділікке жаттықтыру үдерісінде бейтарап жағдайларда қан
айналымдағы қан көлемі ұлғаяды, қан айналысын оның тері тор-
лары арқылы төмендеуімен жүретін қайта тарату реакциялары
жетілдіріледі. Бұл тері температурасын төмендетеді жəне дене ядро-
сынан оның беткейіне жылудың өтуін жоғарылатады.
14-кесте
Қоршаған ортаның жоғары температурасы жағдайында
жүретін адаптациялық физиологиялық механизмдер
Механизмдер
Адаптациялық өзгерістер
Тер бөліну
Жұмыс кезінде неғұрлым жылдам бастапқы тер бөліну,
яғни тер бөлінудің температуралық табалдырығының
төмендеуі.
Тер бөліну жылдамдығының жоғарылауы.
Дене беткейімен тердің неғұрлым бірқалыпты
таратылуы.
Тердегі тұздар мөлшерінің төмендеуі.
Достарыңызбен бөлісу: | 
