Оқулық Алматы, 014 3 Əож кбж ш

182
183
2.  Брызгалова  С.И.  Проблемное  обучение  в  начальной  школе: 
Уч.пос. Изд. 2-е, Электронды оқулық испр. и доп. /Калинингр. ун-т. 
– Калининград, 1998. 
3.  Таубаева  Ш.  Т.,  Барсай  Б.  Т.  Оқытудың  қазіргі  технология-
лары. Алматы, 2005.
4. Əбдіғалиев Қ. Осы заманғы педагогикалық технологиялар. – 
Алматы, 2004.
5. Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту 
құралдары. – Алматы, 2007.
6. Жүнісбек Ə. Қазіргі заманғы педагогикалық технология негізі 
– сапалы білім. – //Қазақстан мектебі, №4, 2008.
7.  Педагогические  технологии:  Методические  рекомендации 
/Сост.  А.  П.  Чернявская. – Ярославль:  изд-во  ЯГПУ  им.  
К.Д.Ушинского, 2002.
8.  Селевко  Г.  К.  Современные  образовательные  технологии. – 
М.: Народное образование, 1998.
9. Монахов В. Проектирование и внедрение новых технологий 
обучения. – М.: Педагогика, 1990 г.
11.3. В.Ф.Шаталовтың тірек сигналдар технологиясы
«Қазіргі  заманғы  жастарға  ақпараттық  технологиямен 
байланысты  əлемдік  стандартқа  сай,  мүдделі  жаңа  білім  беру 
өте  қажет», – деп  Елбасы  атап  көрсеткендей,  қазіргі  заманғы 
педагогикалық технологиялық əдіс-тəсілдерді мектеп өміріне енгізу, 
оны  əр  пəн  мұғалімінің  тиімді  пайдалана  білуі  бүгінгі  таңда  білім 
сапасын арттырудың бірден-бір жолы.
Осындай технологиялардың бірі – Шаталовтың тірек сигналдар 
технологиялары.
«Тірек  сигналдары  арқылы  оқыту»  технологиясының  негізгі 
мақсаты:  оқушыларда  мұғалімнің  қажетті  нұсқаулары  бойынша 
білім,  білік,  дағды  қалыптастыру;  жеке  мəліметтеріне  қарамастан, 
барлық баланы оқыту; жеделдете оқыту.
«Тірек 
сигналдары 
арқылы 
оқыту» 
технологиясының 
принциптері:
-  үздіксіз  қайталау,  міндетті  кезеңдік  бақылау,  ірі  блоктар 
бойынша оқыту, тірек сигналдарын пайдалану;
- жекелей əрекет жасау;
- ізгіліктік (барлық балалар дарынды);
- мəжбүрсіз оқыту;
-  түзетуге,  өсуге,  жетістікке  жетелеу,  жетістігін  жариялау, 
шиелініссіз оқыту;
- тəрбие мен оқытуды байланыстыру.
«Тірек 
сигналдары 
арқылы 
оқыту» 
технологиясының 
мазмұндық ерекшелігі:
- оқу материалы ірілендіріп беріледі;
- блоктық түрде беріледі;
- оқу материалы тірек үлгі-конспекті түрінде беріледі.
Тірек  сигналы  –  мəн,  мағынаны  (белгі,  сөз,  үлгі,  сурет  жəне 
т.б.), білдіретін  құрамды бейне.
Тірек конспекті – қысқа конспект түрінде берілетін тірек сиг-
нал жүйесі (оқу материалы сигнал, көрнекі сұлба ретінде беріледі).
Жаңашыл ұстаз əдістемесінің негізгі элементтерінің бірі – тірек 
сигналдары. Бұл – игерілуге тиіс білімнің мазмұны кодталған көрнекі 
схема.  Көрнекілікке  негізделген  тірек  сигналының  жаңа  сабақты 
тусінуді жəне оны есте сақтауды жеңілдететіні белгілі болды. 
Əдетте  сурет,  сызба,  схемалар  мектепте  игерілетін  білім 
сипатына сəйкес эпизодты қолданылады.
Шаталовтың  көрнекі  схемаларды  қолданудағы  жаңалығы – 
оларға оқу үдерісінде берілетін ерекше рөлінде. 
Тірек  сигналдарын  қолдану  теориялық  білімнің  кең  көлемін 
игеруді,  жаңа  тақырыптың  жекелеген  бөлшектері  жиынтығын 
бірдей қамтуды жеңілдетеді, олардың арасында байланыс орнатуға, 
салыстыруға, материалды логикалық өңдеуге жəне оның ұзақ есте 
сақталуына  көмектеседі,  білім  игеру  сапасын  қүнде  тексеруді, 
бағалау мен өзін-өзі бағалауды қамтамасыз етеді. Тірек сигналдары 
– оқыту үдерісінің тұрақты жəне қажетті компоненті.
  Тірек  сигналдарындағы  таңбалар  саны,  оларды  безендіру 
ерекшелігі (түсті бояуды қолдану, фармалары, сөздік материалдары) 
белгілі  бір  талаптарды  қанағаттандыратандай  болуы  қажет:  игеру 
мүмкіншілігі,  безендіру  мəдениеті,  формалардың  əртүрлілігі, 
сезімдік  кұндылығы  жəне  т.б.  Бұл  шарттар  көрнекі  материалды 
қабылдау талаптарынан туындайды.
Тірек сигналдары оқытуда теориялық білімді іріленген блоктар 
түрінде беру принципін іске асыруды қамтамасыз етеді.
В.  Ф.  Шаталов  теориялық  түсінікті  іріленген  блоктар  түрінде 

184
185
береді,  бұған  программаның  үлкен  тараулары  енуі  мүмкін.  Бұл 
жүйемен білім тек терең түсіну негізінде ғана жемісті болады.
Сонымен қатар тірек сигналдарында түсініктер маңызына қарай 
сыныпификацияланады (қызыл түспен – ең маңыздысы, жасылмен – 
одан төменірегі жəне сол сияқты). 
Көрнекілік  құралдарды  қолданудың  əр  түрлілігі,  тірек  сигнал-
дары  мазмұнының  абстрактылы  жəне  нақтылы  компоненттерінің 
ұштасуы,  оның  маңыздылығы  бойынша  классификациялануы – 
Шаталов ұсынған көрнекі схемаларының ең маңызды ерекшелігі.
В.  Ф.  Шаталов (1929 жылы  туған) – украин  педагогы. 
В.Ф.Шаталов  тəжірибесінің  бірінші  ерекшелігі – оқу  үдерісіндегі 
оқушылардың іс-əрекетін, танымдық жұмыстарын кезеңдерге бөліп, 
мұғалімнің қатаң түрде басқаруы. В. Ф. Шаталов мынадай кезеңдерге 
бөліп көрсетті.
І кезеңде тақырыпты жан-жақты түсіндіріп,
ІІ  кезеңде тірек плакаттарын қолданып, қысқаша түсіндіріп,
ІІІ кезеңде оқушыларға тірек сигналдары (тірек плакаттарының 
кішірейтілген  түрі)  беріліп,  оларды  балалар  өз  альбомдарына 
желімдеп,
IV  кезеңде  оқушылар  оқулықпен  жəне  тірек  сигналдарымен 
үйде жұмыс істейді,
V  кезеңде  сабақ  үстінде  тірек  сигналдарын  естеріне  түсіріп, 
дəптертеріне жазып, 
VI  кезеңде  оқушылар  мұғалімге  тақырып  бойынша  ауызша 
жауаптар береді.
Сонымен  теориялық  материалмен  жұмыс 6 кезеңнен  тұрды. 
Шаталов  тəжірибесінің  екінші  ерекшелігі – бағдарлама  нық  бір-
бірімен байланысты немесе қарама-қарсы тақырыптарын біріктіріп 
оқыту.
Тірек  белгілері  арқылы  оқыту  технологиясының  қалған 
ерекшеліктері:
- үнемі қайталау, міндетті кезеңдік бақылау, жоғары деңгейдегі 
қиыншылық, блокпен оқыту, тіректі қолдану;
- жеке бағдарлы қарым-қатынас, ықпал;
- ізгілендіру, ерікті оқыту;
-  əр  оқушының  жобасының  жариялылығы,  түзетуге,  өсуге, 
табысқа жетуге жағдай жасау;
- оқыту мен тəрбиенің бірлігі.
Қазіргі  заман  талабына  сай  қазіргі  заманғы  педагогикалық 
технологияларды пайдалану оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуін 
ұйымдастыруда тигізер пайдасы зор. Оқушылардың өзіндік жұмысы 
–  мұғалімнің  қажетті  нұсқаулары  бойынша  оқушылардың  оқу 
жұмысының жеке дара жəне ұжымдық түрі. Өзіндік тапсырмаларды 
орындау барысында оқушылардан белсенді ойлау, əр түрлі танымдық 
тапсырмаларды  орындау  талап  етіледі.  Осының  нəтижесінде 
оқушылар өздігінінен бақылауды үйренеді, оларда тапсырылған істі 
орындаудағы  жауапкершілік  сезім,  еңбексүйгіштік,  табандылық, 
ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады. 
Дидактикалық  мақсатына  қарай  өз  бетінше  жұмыстарды  жаңа 
материалдарды  оқып  үйренуге  дайындық,  жаңа  материалды  оқып 
үйрену, бекіту, қайталап пысықтау жəне бақылау деп бөлуге болады.
Білімнің  негізі  бастауышта  қаланатыны  белгілі.  Ендеше  осы 
бастауыш  сыныптардан  бастап,  оқушылардың  өз  бетінше  жұмыс 
істей  білу  іскерліктері  де  қалыптасуы  тиіс.  Атап  айтсақ  жаңа 
ұғымды,  заңдылықты,  ережені  түсініп  тұжырымдау,  есепті  талдап 
шығара  білу,  жаңадан  өтілген  ұғым  бойынша  өздігінен  ой  қорыта 
білу, өзінің іс-əрекетіне бақылау жасай білу, т.б.
Материалды  көрнекі  беру  негізгі  ұғымдарды  дифференциялап 
топтауды, оларды талдаудың жалпы тəсілін бөлуді, олармен жұмыс 
жасауды жеңілдетеді. 
В.  Ф.  Шаталовтың  оқыту  əдістемесі,  негізінен,  жеті 
психологиялық-педагогикалык  принциптерден  тұрады.  Олардың 
əрқайсысының мазмұның ашайық.
I.  Теориялық  білімді  алдын  ала  ірілендірілген  мөлшерде  беру, 
алға жылдам жылжу принципі.
Оқытудың  дəстүрлі  жүйесінде  сабақта  оқушылар  жаңа 
материалдың  микромөлшерін  ғана  оқып,  одан  соң  оны  пысықтау 
жəне есеп шығару жүргізіледі.
Шаталов жүйесі бойынша курстың басында блоктарға топталған 
теориялық  материал  өтіледі.  Блоктар  дегеніміз – құбылыстар, 
үдерістер жəне заңдылықтар бір-бірімен логикалық біте қайнасқан 
жаңа білімнің үлкен көлемді бөлшектері. 
Мұндай байланыстыру – мұғалімге программалық материалды 
блок  құру  үшін  қайтадан  құрастыруға  жəне  тірек  сигналдары 
жүйесін кодтауға мүмкіндік туғызады. 
Теорияның  өзекті  мəселелерінен  басқа  ұсақ  сұрақтар