Оқулық Алматы, 013 1-8683 Әож 005 (075. 8) Кбж 65. 290-2 я 73 м 45

38
лар тізіліп баяндалып болғаннан кейін әртүрлі альтернативалардың 
ықтималдығын және әртүрлі стратегиялардың орташа шығындарын 
бөледі. Ең жақсы стратегияны таңдағаннан кейін минимакс әдісін 
тікелей қолдануға болады. Кездейсоқтыққа негізделген стратегияны 
алуға да болады. 
Пайдалылық әдісі
Пайдалылық идеясы – пайдалылық функциясы бойынша ортақ 
шкала тұрғызылатындығында. Бұл шкаладан белгілі бір оқиғаға не-
месе бастамаға жауап беруші нүктені табуға болады. Пайдалылық 
әдісі кез келген мүмкін оқиғаға сәйкес сан болып, ол сан оның 
пайдалылығын көрсете алады деген идеядан туындайды. Пайдалылық 
шкаласы жеке артықшылықтарға негізделеді. Осы әдісті қолдану шешім 
қабылдаудың әртүрлі мағыналық мәндерімен және оның орындалуы-
мен күрделенеді. 
Пайдалану функциясының интенсивтілігінің өзгерісін кәсіпорынды 
басқарудың экономикалық тиімділігінің критерийі ретінде қабыл-
дайды.
Басқарудағы ойындар теориясының әдісі
Шешім қабылдау теориясы мен ойындар теориясы бір-бірімен 
тығыз байланысқан, алайда олардың арасыныда үлкен айырмашылық 
бар. Шешім қабылдау теориясында сыртқы жағдайлар есепке алы-
нады, оларды білу міндетті түрде толық әрі өзгеріссіз болуы шарт 
емес. Шешім қабылдауға байланысты жағдайда шешім қабылдаушы 
басшылық қандай да біртұтас стратегияны ұстанады, сонымен қатар 
стратегияны таңдау бұл жағдайларға ешқандай да әсер етпейді. Ойын-
дар теориясында қандай да бір өзге стратегияны қолдайтын саналы 
қарсылас қарастырылады.
Ойындар теориясы бұл – математика бөлімі. Ойындар теориясын 
басқарудың тәжірибелік тапсырмалар класы негізінен нөлдік сумма-
дағы екі тұлға арасында ойыннан тұрады. Өзіндік ойлары бар және осы 
ойларына сәйкес іс-әрекеттер таңдау мүмкіндігі бар бірнеше жақтар 
арасында боуы мүмкін дауда оңтайлы шешім қабылдаудың формалды 
моделін қарастырады. 
Дау жағдайында қарсыластың өз әрекетін жасыруға тыры-
суы анықталмағандықты тудырады. Шешім қабылдау кезінде 
анықталмағандықты 
шешім 
қабылдаушы 
субъектінің 
дауы 
ретінде түсіндіруге болады. Сол себептен де ойындар теориясы 
анықталмағандық жағдайындағы оңтайлы шешім қабылдау теория-
сы ретінде қарастырылады. Ол басаруда, жобалауда және болжаудағы 
шешім қабылдаудың кейбір маңызды аспектілерін математикаланды-
руға мүмкіндік береді. 

39
Ойындар теориясының математикалық негізінің бастысы дау жа-
йында формалданған көрнекілік ретінде ойынды түсіну жатады. Дау 
ойын ретінде сипаттауда бұл дауға кім және қалай қатысады, қандай 
қызығушылықтар бар екендігі жайлы нақты сипатталады. Дауға 
қатысушы жақтар 
әрекеттер одағы 
деп аталады; оларға қолжетімді 
әрекет 
– стратегия; 
даудың мүмкін нәтижесі – 
оқиға; 
даудың 
нәтижесімен қызығатын жақтар – 
қызығушықлық одақ; 
олардың қызы-
ғушылықтары осы немесе өзге оқиғаның артықшылықтарымен си-
патталады. Тізбектелінген объектілердің нақтылануы және олардың 
арасындағы байланыстан әртүрлі жеке ойын кластары пайда болады. 
Егер ойында жалғыз ғана әрекеттер одағы бар болатын болса, онда 
бұл одақ стратегиясын оқиғалармен жауып тастап, стратегия туралы 
еске алмай-ақ қойса да болады. Бұндай ойындарды 
стратегиялық емес 
деп атайды. Стратегиялық ойындардың маңызды класын әрекеттер 
одағы қызығушылықтар одағымен сәйкес келетін, ал ойыншылар үшін 
артықшылық ұтыс функциясымен сипатталатын одақсыз ойындар 
құрайды.
Егер одақсыз ойында екі ойыншы қатысса, онда олардың ұту 
функцияларының мәні кез келген жағдайда тек белгілермен ғана 
ерекшеленеді, ал ойын 
антагонистикалық 
деп аталады; бұл жерде бір 
ойыншының ұтысы екінші ойыншының жеңілісіне тең болады. 
Егер антогонистік ойында екі ойыншының да стратегиялары көп 
болса, онда ойын қалыптамалық деп аталады. 
Ойын теориясы нормативті болып табылады, яғни зерттеу объектісі 
тек қана дау модельдері ғана емес, ойында қабылданатын оңтайлылық 
принципінің мазмұны, осы принциптер жүзеге асатын оқиғалардың 
болуы, және ақырында осындай жағдайларды табу тәсілдері болады. 
Ойындар теориясында қарастырылатын объектілері – ойындары әртүрлі, 
осыған дейін кластарға ортақ оңтайлылық принципін ойлап тапқан 
жоқ. Тәжірибелік түрде бұл барлық ойындар класы үшін оңтайлылық 
түсінігі әлі таңдалынбағандығын білдіреді. Одақсыз ойындарда 
оңтайлылықтың негізгі принципі болып, тепе-теңдік жағдайына алып 
келтіретін мақсаттың іске асырылу принципі саналады. Бұл жағдай келесі 
қасиеттермен сипатталады: тепе-теңдік жағдайынан шығып кеткен кез 
келген ойыншы осы қылығымен өз ұтысын көбейте алмайтындығын 
білдіреді. Антогонистік ойындардың жеке жағдайларында мақсаттың 
іске асырылуы минимакс принципіне айналады. 
Антогонистикалық ойындардың кейбір кластарының фактілік 
шешімдері дифференциалдық және интегралдық теңдеулердің шешімін 
табуға алып келеді, ал матрицалық ойындарда – сызықтық бағдарлаудың 
стандартты тапсырмаларына айналады. Ойын шешімінің сандық және 
жуықталынған шешім шығару әдістері жобаланады. Көптеген ойын-

40
дар үшін аралас стратегялар оңтайлы болып табылады, яғни кездейсоқ 
таңдалынатын стратегиялар. 
Экономикалық, кибернетикалық, техникалық және ұйымдастыру 
шараларын математикалық шешу үшін арналған ойындар теориясы 
математикалық пәндер теориясының классикалық математикалық тео-
рияларына келтірулері мүмкін. Онда жүйелік түрде ықтималдылық тео-
риясы, математикалық статистика, зерттеу аппаратының математикалық 
операциялары қолданылады. Ойындар теориясы экономикада кибер-
нетикада әскери істе қолданылады. Тәжірибелік қолданыстың негізгі 
қиындықтары ол арқылы модельденетін іс-әрекеттердің әлеуметтік 
және экономикалық табиғатымен және осындай модельдерді сандық 
деңгейде көрсетудің толық меңгерілмегендігіне байланысты. 
Желілік жобалау және басқару әдісі
Соңғы кездерде кәсіпорынның жергілікті және ғаламдық бизнес 
үдерістерін басқаруды жеңілдететін екі әдіс дайындалған. Екі әдісте 
шешім қабылдаудағы көмек болып саналады және басқаруды жүзеге 
асырудың күнтізбелік графигін орындауға қажетті уақыт пен ресурсты 
анықтауға мүмкіндік береді. 
Локальді бизнес-үдерістерді басқару әдісі сүйенетін көптеген 
түсініктер ғаламдық әдісте қолданылатын түсініктермен сәйкес келеді. 
Екі әдістің де негізінде қандай да бір операцияның басталуы мен аяқталу 
моменті жайлы түсінік бар. Жалпы жағдайдың өзіне уақыт та, ресурста 
жұмсалмайтындығын ескере кетуіміз керек.
Қысқартылған жол әдісін іске асырудың басты кезеңі басқаруды 
жүзеге асырғаннан кейін болатын іс-әрекеттер тізбегі құру және оларды 
логикалық тізбек бойынша реттеу. 
Ғаламдық бизнес үдерісті басқару әдісі қысқартылған жол әдісінің 
кеңейтілген нұсқасы болып саналынады. Онда операцияның созылу 
ұзақтығын бағалау кезінде ықтималдылықтар қолданылады; әрбір опе-
рация үшін оның ұзақтығының үш бағасы беріледі:

жүктеу 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: