Оқулық Алматы, 013 1-8683 Әож 005 (075. 8) Кбж 65. 290-2 я 73 м 45

174
1. Өнім өңделуі. Техникалық деңгей бағасы;
2. Өнім дайындалуы. Өнім дайындалуының сапа деңгейі бағасы.
3. Өнім пайдаланылымы немесе тұтынылуы. Пайдаланылым неме-
се тұтынуда өнім сапа деңгейін бағалау;
Өнім сапа деңгейін анықтайтын негізгі құжаттардың бірі болып 
«Техникалық деңгей және өнім сапасы картасы» табылады.
Өнім сапа көрсеткішінің салыстыру үшін алынған нағыз қол жетімді 
мағыналар жиынтығын базалық үлгі деп атайды. Көрсеткіштердің 
базалық мағыналар жиынтығы өнім сапасының қайсыбір берілген 
уақыт аралығында оптималды деңгейін сипаттауы қажет. Өнім сапа 
көрсеткішінің оптималды мағыналарын анықтауда оптимизацияның 
сандық әдістерін қолданады.
Қазіргі уақытта өнім сапа деңгейін бағалауда сандық және 
эксперттік әдістерді қолданады. Сандық әдістер біршама обьективтілеу 
болады және оларға диффференциалдық, кешенді және аралас әдістерді 
жатқызады.
Дифференциалдық әдіс аналогтық базалық көрсеткіштерімен 
қарастырылатын бұйымның сапасының бірлік көрсеткіштерін бөлек 
салыстыруда қолданылады. Бұл үшін сапаның қатыстылық көрсеткішін 
анықтайды:
b = P
i
/ P
ib
. (5.45)
P
i
– қарастырылатын бұйымның бірлік көрсеткіші;
P
ib 
–
бірлік базалық көрсеткіш.
Егер көрсетілген формуламен анықталған қатыстылық көрсеткіштер 
бірден артық не тең болса, онда қарастырылатын бұйымның сапа деңгейі 
эталон сапасы деңгейінен асады немесе сәйкес екендігін білдіреді. 
Егер олардың бөлігі бірден аз болса, онда кешенді әдісті қол-
данады.
Сапа деңгейін кешенді әдіспен бағалау сапаның жалпыланған 
кешенді көрсеткіштерін бірден тұтынушылық және негізгі қасиеттердің 
бірнеше бірлік көрсеткіштеріне қолдануды қарастырады. Жалпылау-
ды қатысты шамаларда құндық және техникалық білдіруде келтіреді. 
Жалпылауды құндық білдіруді интегралдық, алмаспайтын көрсеткіші 
бойынша келтіреді. Техникалық білдіру белгісіз экономикалық 
көрсеткіштерде жақын функционалдық параметрлерімен бірыңғай 
өнімнің бір типі үшін келтіріледі.
Жалпыланған көрсеткіштер бірліктермен екі жағдайда байланысты 
болуы мүмкін:
1. Табиғаттың обьективтік заңдарын айқындайтын функционалдық 
тәуелділіктер арқылы;
2. Білікті эксперттердің компетенциясымен байланысқан сараланған 
принцип арқылы жүретін субьективтік әдіс.

175
Бірінші жағдайды мысалмен түсіндірейік. Кешенді көрсеткіштерді: 
орман кесілген ағаш дайындамаларының тасымалға жарамдылығы 
(партиядағы мөлшері, м
3
, масса ,кг); автотранспорттың жылдық 
шығарылуын есептеу міндетті түрде қажет.
Орман кесілген ағаш дайындамаларының партияда массасы:
m = r n
2
Ldh (5.46)
мұнда, r – құрғақ ағаш (тығыздық) сапасының бірлік көрсеткіші; r = 
7*10
2
кг/м
3
; n
2
l dh – партиядағы орман кесілген ағаш дайындамалар 
саны; l, d,h – сәйкес ұзындық, ені және қалыңдығы стандартты өлшемді 
тақтайдың; n – тақтай саны.
Транспорттың жылдық шығарылымы:
W = 365 αβγ wυt, (5.47)
мұнда α, β, γ – машина тұрақтандырудың сәйкес коэффициенттерін пай-
далану, машинаның қашықтылығы, сиымдылығы;
W – номиналды сиымдылық; адам; v – пайдаланылымдық жыл-
дамдық, км/сағ; t – жасақтағы уақыттың орташа ұзақтығы,сағат.
Екінші жағдайда, сапаның кешенді көрсеткішін обьективті функ-
ционалды тәуелділік көмегімен бірліктер арқылы көрсетуге болмай-
тын жағдайда, орташалық принципі бойынша кешенді көрсеткіштер 
туындаудың субьективті тәсілін қолданады, қарастырылатын 
орташалықтың бес түрі: орташа арифметикалық салмақтылық, орташа 
гармониялық салмақтылық, орташа квадраттық салмақтылық, орта-
ша геометриялық салмақтылық, энтропиялық функцияның орташа 
мағынасы.
Салмақтылық коэффициенттер q көмегімен әр түрде, әр сапаның 
бірлік (дифференциалдық) көрсеткіштерінің маңыздылығы немесе 
құндылығы ескеріледі. Физикалық шамаларды өлшеу нәтижелерінің 
құндылығы көбірек болған сайын, олардың шашырауы аз болады. 
Сондықтан өлшеудің бірнеше сериясы нәтижелерін өңдеуде, сызықты 
теңдеулер жүйесін аз квадратты әдіспен шешуде салмақтылық коэффи-
циенттер дисперсияға қайта пропорционалды таңдалады.
Квалиметрияда сапа көрсеткіш салмағы өзге ұғыныспен 
анықталады. Тағайындау көрсеткіштері маңыздырақ болып табылады. 
Алайда, бір көрсеткіш екіншісінен қаншалықты маңызды екендігін 
айту қиын. Бұл сапа көрсеткішінің салмағын анықтаудың қиын есебі 
жиі экспертті әдіспен шешіледі. Осы шартты ұстанғанда, орташалық 
орташа арифметикалыққа өтеді, ал орташа гармониялық салмақтылық 
үшін білдіру заттай жайдақталады.
Сапа бірлік көрсеткіштерінің бағалануы, олардың таразысының 
есебімен өлшемділік теориясы ережесіне сәйкес шығарылуы қажет. 

176
Сондықтан сапаның бірлік көрсеткіштерінен өте жиі шамалап 
қатыстылыққа өтеді. Кешенді көрсеткіштің абсолютті мағынасы бұл 
жағдайда өлшемсіз, қатысты болып шығады.
Орташа арифметикалық тартылу сапаның кешенді көрсеткішіне 
бірыңғай бірлік көрсеткіштер біріккенде, ал қосылғыштар арасындағы 
көп емес жағдайда қолданылады.
Техникалық деңгейді бағалауда орташа арифметикалық салмақ-
тылықты (кешенді көрсеткішке қатысты) есептеп шығару мынадай рет-
пен жүргізіледі.
Сапаның әр дифференцалды (бірлік) көрсеткіші үшін сапаның 
өсу нышаны – оң (G
+
) немесе теріс (G
-
) анықталады. Оң нышанды 
көрсеткіштерге өсуі бұйымның тұтынушылық және пайдаланылымдық 
қасиеті үшін оң эффектті білдіретіндер жатады. Теріс нышанды 
көрсеткіштерге оң эффекті дифференциалды көрсеткіш мағынасы 
кемуімен қолжетімділер жатады.
Әр қатарда сапаның өсу нышанына тәуелді көбірек КП
i
max 
және 
азырақ КП
i
min 
көрсеткіш мағыналары анықталады.
Дифференциалды көрсеткіштердің қатысты мағыналары беріл-
ген қатарда максималды (G
+
үшін) немесе минималды (G
–
үшін) 
көрсеткіш мағыналарымен салыстыру бойынша мына формулалармен 
анықталады.
КП
ij
= КП
ij
/ КП
i
max
; КП
ij
= КП
i
min
/ КП
ij.
(5.48)
Бұйымды толық бағалауда сапаның әр көрсеткішіне оның 
маңыздылығы немесе артықшылығына тәуелді салмақ тағайындалады. 
Есептеу үшін салмақтар нормаланған болу керектігін ескерейік. Бұл 
байланыста белгілейміз:
W
s
=∑ w
i
(5.49)
Сапаның қатысты көрсеткіштері кестесі формаланады. Қатысты 
кешенді көрсеткіш есебі мына формуламен жүргізіледі:
=
∑ ∑

жүктеу 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: