Оюлар мазмұны жағынан геометриялық, өсімдік тектес, жануар тектес,
космагониялық болып бөлінеді. Əрбір ою заттың қолдану қызметіне
сəйкес бейнеленеді. Безендірілетін бұйымдар өзінің флормалары да əр
түрлі болып келеді. Осыған байланысты оюларды жіктеуге болады: тұйық,
жолақты, торлы. Тұйық ою - өрнектер топтастырылып тұйық қозғалыстар
кескінделеген түрі. Тұйық ою симметрия осіне байланысты əралуан болып
бірнеше жазықтық бетінде қайталанып келуі де мүмкін. Жолақты ою
өрнектердің қайталанып жазық жолақ беттерде екі жақты қайталанып
отыратын өрнектер. Яғни, бұйым бетінде жолақ бойынша бір жаққа
немесе екі бағытта өрнектеліну. Торлы ою бұйым бетте өрнектердің
барлық бағытында орналасқан декоративті элементер. Беттің кеңістігінде
бұл өю тұйықталынады. Мысалы, кілемнің бетіндегі ою композициясы
үлгі бола алады. Торла оюда параллелограм жүйесімен декоративті
элементтер орналасады. Ол жүйенің бес түрі бар: квадратты, тік төрт
бұрышты, көлбеу параллелограмды, ромбы тектес, үш бұрышты.
Оюды тұрғызу процессі. Бұйымның формасы, материалдары,
аспаптары декоративті əрлеу кезінде, оның шынайы бейнесін беру мүмкін
бола бермейді. Осыған байланысты кейде оюды өзгерту қажет етіді.
Мұндай декоративті элементтер формасының өзгеру түрін стилизация
дейді. Яғни, оюдың артық элементтерінен арылу үшін ықшамдаулар
орындалады.
Оюды бейнелеуде декоративті элементтердің келісімділігіне көңіл
аудару керек. Ою композициясында негізі болып табылатын шамалар:
өлшем, түстер, орталық бөліктер болып табылады. Оюды орындау
барысында бір ізділікте жүруін сақтау қажет. Сондай –ақ, қандай
аспаптармен орындалады.
Қазақ оюы бұйымды əшекейледе негізгі мотив болып табылады.
Бұйымның бетіндегі оюларды қарастырғанда, қазақ шеберлері
шеберлікпен
декоративті
мотивтерді
бұйым
бетіне
дұрыс
орналастырғанын, барлық копмозициялық заңдылықтарды нақты, соларды
сақтай отырып жасағаны байқалады. Көне дəуірден бері сақталған бұйым
бетіндегі декоративті мотивтер реалды өмірдің бейнесін кескіндеуге
ұмтылған. Кілем сияқты бұйымдар бетіндегі көріністі бейнелер түріндегі
орындалған техника қазіргі кездегі палас бұйымдарында орындалып
жатқаны белгілі. Қазақ оюларында таңбалар, символдар, өрнек мотивтері,
өмірдің , табиғаттың реалды құбылыстарын сипаттауға бағытталған. Қазақ
оюларында нақты төрт түрі жиі кездесетіні байқалады: геометриялық,
өсімдік тектес, жануар тектес, космогониялық. Жануар тектес оюларда
қойдың мүйізі, екі мүйізі, қисық мүйізі, сынық мүйізі, жəне жануарлар
мен құстардың жеке бөліктері де стилизацияланып бейнеленген. Бұл
оюлар бұйымның бетінде жеке түрінде немесе бір-бірімен ұштасып
орындалған. Ағаш, тас, металлдан жасалған бұйымдарда доғалданып
орыдалған сызықты бейнелер, олардың қайталанып отыруы өсімдік тектес
оюларды сипаттайды. Спираль тəрізді ою бітпес, қозғалыс өмірді
сипаттайтын символ болса, қалған декоративті элементтердің де өздеріне
тəн мəндері бар. Гілді өсімдіктердің өзара араласып кескінделуі мəңгі
өмір мен бірлікті көрсетеді. өсімдік тектес мотивтерде жапырақ, гүлдер
кездеседі. Олар кілем, палас бұйымдарында əр түрлі стилде бейнеленген.
Халық шеберлерінің айтуы бойынша аспан мен күнді дөңгелек формада,
дүниенің төрт жағын төрт құлақпен, күн сəулесін – шұғыла тəріздес
бейнемен. Геометриялық фигуралар ромб, зигзаг, көпжақты бұрышты,
меанда жəне торлы сызықтар да бар. Барлық декоративті мотивтер қазақ
оюында өзара үйлесімді ұштаса береді. Қазақ оюының мазмұнын
анықтауға, оларды бірінен бір түрге өзгертуге қолайлы. Қазақ оюындағы
түстерге келетін болсақ, олардың да мəндері белгілі. Қара түс – ұлылықты,
қызыл – күнді, жасыл – жастықты, қоңыр түс жерді, көк аспанды, ақ түс
бақыт жəне байлықты білдіреді. Қазақ оюының ерекшелігі тұйықтылығы,
дөрекілігі, үлкен өлшемде, түстер контрасты жағдайда орындалуымен
айқындалады.
Көркем еңбек бөлімінде сəндік қолөнеріне əдейі көңіл бөлінеді. Оқушылар
қағаздан, картоннан, матадан т.б. материалдардан қазақ халқының үлттық
бүйымдарын
жасауға үйренеді (киіз, тұскиіз, ұлттық киімдер, киіз үйдің, саз
аспаптарының т.б. модель, макеттерін жасауға үйренеді).
Жергілікті жағдайды, жанүя, ұлттық салт-дəстүрді ескере отырьп, мүғалім
"Көркем еңбек" тарауының мазмүнын өзгерте алады.
Оқушылар төрт жыл ішінде архитектура (сөулет өнері), мүсін, графика,
техника, сөндік қолданбалы қолөнер шығармаларымен танысады. Бастауш
класта оқушылар дизайн туралы білім алады. Сабақта мынадай
тақырыптармен танысады: дизайн – іс əрекетінің түрі; табиғат –
құрастырушы жəне сүретші; қолданбалы өнердегі дизайнның орыны.
Бақылау сұрақтары:
- қолөнер деген не?
- Қолөнер түрлері;
- Безендіру техникалары.
Əдебиет:
1. Цейтлин Е.Н.Справочник по тру-довому обучению. - Москва
«Просвещение», 1983г.
2. Кузнецов Н.П. Методика трудового обучения с практикумом в учебных
мастерских» Москва 1981г.
3. Давлетова К.Ш.Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулудың əдістемесі мен
практикумы» РИО ЗКГУ, 2005ж.
Лекция 11. Тақырыбы: Тұрмыстық еңбек іс-əрекеті.
Мақсаты: тұрмыстық еңбектің мазмұны туралы мəліметтер беру.
Лекция мазмұны.
Пəнді оқытудың негізгі мазмұны Қазақстан Республикасының
мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартында анықталады. Қазіргі
еңбекке баулудың Мемлекеттік стандартыңда техникалық, көркем,
тұрмыстық еңбек жəне дизайндық білім тақырыптары мен олардың
мазмұны көрсетілген.
Достарыңызбен бөлісу: |
