Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

46 
 
Кӛп 
балалы 
отбасыларына 
берілетін 
жәрдемақы. 
«Қазақстан 
Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы» ҚР 1999 жылғы 
5 сәуірдегі № 365 Заңына сәйкес бірге тҧратын тӛрт және одан кӛп кәмелетке 
толмаған балалары, оның ішінде орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен 
кейінгі  білім  беретін  ҧйымдарда,  жоғары  оқу  орындарында  кҥндізгі  оқу 
нысанында оқитын балалары бар кӛп балалы отбасыларға балалары кәмелеттік 
жасқа  толғаннан  кейін  олар  оқу  орнын  бітіретін  уақытқа  дейін  (бірақ  әрі 
дегенде  жиырма  ҥш  жасқа  толғанға  дейін)  -  3,9  айлық  есептік  кӛрсеткіш 
мӛлшерінде жәрдемақы тӛленеді
.
 
 
«Алтын алқамен», «Кҥмiс алқамен» марапатталған немесе бҧрын «Батыр ана» 
атағын алған, I және II дәрежелi «Ана даңқы» ордендерiмен марапатталған кӛп 
балалы аналарға 6 айлық есептiк кӛрсеткiш мӛлшерінде жәрдемақы тӛленеді
.
 
 
2010 жылғы  1 қаңтардан бастап «Алтын алқа» белгісімен жеті бала туған және 
тәрбиелеген,  «Кҥміс  алқа»  белгісімен  алты  бала  туып,  тәрбиелеген  аналар 
марапатталады. 
 
АӘК.  «Мемлекеттік  атаулы  әлеуметтік  кӛмек  туралы»  ҚР  Заңына  сәйкес  жан 
басына  шаққандағы  орташа  табысы  кедейлік  шегінен  аспайтын  Қазақстан 
Республикасы азаматтарының, оралмандардың, босқындардың, шетелдіктердің 
және  Қазақстан  Республикасында  тҧрақты  тҧратын,  азаматтығы  жоқ 
адамдардың  атаулы  әлеуметтік  кӛмек  алуға  қҧқығы  бар.  Атаулы  әлеуметтік 
кӛмек  тағайындалуы  ҥшін  аумақтық  жҧмыспен  қамту  және  әлеуметтік 
бағдарламалар бӛліміне, ал олар болмаған кезде ауыл әкіміне жҥгіну қажет.  
 
АӘК  ағымдағы  тоқсанға  тағайындалады  және  ай  сайын  тӛленеді.  АӘК  алуға 
қҧқық табысы туралы қҧжаттарды ҧсынумен тоқсан сайын расталады. 
 
АӘК  мӛлшері  тиісті  облыста  белгіленген  жан  басына  шаққандағы  табыс  пен 
кедейлік деңгейінің (кҥнкӛріс деңгейінен 40%) айырмасы тҥрінде есептеледі. 
 
Халықтың  жҧмысбастылығын  және  әлеуметтік  бағдарламаларды  ҥйлестіру 
ӛңірлік  органдарының  мәліметтері  бойынша
31
  2012  жылғы  1  қарашадағы 
жағдай бойынша мемлекеттік адрестік кӛмек (АСП)  кедейлік сызығынан тӛмен 
                                                           
31
 Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ресми сайты 
http://www.enbek.gov.kz/node/265861 

47 
 
орналасқан  94,4  мың  азаматтарға  тӛленді.  АСП  тағайындаудағы  балалар ҥлесі 
62,3 пайыздан артық шаманы қҧрайды. 
Жалпы  республика  бойынша  орташа  айлық  АСП  мӛлшері  бір  алушыға  2012 
жылғы 1 қарашада 1656,6 теңгені қҧрады.  
 
Тұрғын  үй  жәрдемақысы  –  аз  қамтамасыз  етілген  отбасыларға  тҧрғын  ҥйді 
ҧстау,  коммуналдық  қызметтерді  тӛлеу  бойынша  шығыстарды  ӛтеу  ҥшін 
берілетін  ақша  қаражаты.  Тҧрғын  ҥй  жәрдемақысы  «Тҧрғын  ҥй  қатынастары 
туралы»  Қазақстан  Республикасының    1997  жылғы  16 сәуірдегі  № 94-I 
Заңының  97-бабының  негізінде  тағайындалады.  Тҧрғын  ҥй  жәрдемақысын 
жҧмыспен  қамту  және  әлеуметтік  бағдарламалар  бӛлімінің  тҧрғын  ҥй 
жәрдемақыларын тағайындау бӛлімі ҧсынады. Тҧрғын ҥй жәрдемақысы тҧрғын 
ҥй  иесіне  (жалға  алушыға)  есептелген  сомамен  салыстырғанда  тҧрғын  ҥйді 
ҧстау  және  коммуналдық  қызметтер  ҥшін  тӛлемдерді  азайту  ретінде 
ҧсынылады. 
 
Ӛңірлік  халықты  жҧмыспен  қамту  және  әлеуметтік  бағдарламалар 
органдарының  деректері  бойынша  2012  жылғы  1  тамыздағы  жағдай  бойынша 
мемлекеттік  атаулы  әлеуметтік  кӛмек  (МАӘК)  табысы  кедейлік  деңгейінен 
тӛмен  88,5  мың  адамға  тағайындалды,  оның  ішінде  МАӘК  тағайындаудағы 
балалар  ҥлесі  62,4  пайыздан  астам  кӛрсеткішті  қҧрайды,  18  жасқа  дейінгі 
балаларға  берілетін  мемлекеттік  жәрдемақы  (МБЖ)  562,6  мың  балаға 
тағайындалды, олардың ішінде ауылдық жерден шыққан тҧрғындар ҥлесі 75,2 
пайызды  қҧрайды.  Жалпы  алғанда,  халыққа  әлеуметтік  кӛмектің  ҥш  тҥрін 
(МАӘК, МБЖ және тҧрғын ҥй кӛмегі) тағайындауда МБЖ ҥлесі 75,8 пайызды 
қҧрады
32
. 
 
Зерттеу  шеңберінде  «Жҧмыспен  қамту  2020»  бағдарламасының  балалары  бар 
ата-аналарды  еңбекке  орналастырудағы  оң  әсері  байқалды,  алайда  аталған 
бағдарлама халықтың еңбекке орналастыруды қажет ететін барлық адамдарын 
қамти алмайды. Сондықтан, осал топтағы отбасылардың ата-аналарын еңбекке 
орналастырудың  барлық  мҥмкіндіктерін  неғҧрлым  белсенді  пайдалану,  бҧл 
жҧмысқа  әкімдіктердің,  халықты  жҧмыспен  қамту  органдарының,  бизнес 
қҧрылымдардың және т.б. қызметкерлерін барынша тарту қажет және т.б. 
 
Сауалнама  жҥргізілген  ата-аналардың  барлығы  дерлік  алатын  жәрдемақы 
мӛлшерімен  қанағаттанбайды.  Барлығы  МБЖ  мӛлшеріне  сыни  кӛзқараспен 
                                                           
32
 ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері  http://www.enbek.gov.kz 

48 
 
қарайды.  Ата-аналар  жәрдемақы  мӛлшері  балалардың  ең  тӛменгі 
қажеттіліктерін  қанағаттандыра  алмайтынын  білдірді.  Берілетін  ақшалай 
қаражаттың 
аздығына 
қарамастан, 
барлық 
респонденттер 
аталған 
жәрдемақылардың отбасы ҥшін маңыздылығын атап ӛтті. 
 
Кӛп  жағдайда  сауалнама  жҥргізілген  отбасылар  «қарызға  ӛмір  сҥреді»  және 
алған  жәрдемақыларын  бірден  қарыздарды  ӛтеу  ҥшін  жҧмсайды. 
Жәрдемақылар кӛбінесе азық-тҥлік ӛнімдерін алуға, коммуналдық қызметтерді 
тӛлеуге және отбасының басқа да кезек кҥттірмес шығыстарына бағытталады. 
 
3.3.  Институционалдық талдау  
Тҧрмысы  қолайсыз  отбасылар  профилактикасына  және  отбасыны  сақтауға 
Қазақстанда  мемлекеттік  қҧрылымдар  сияқты,  сондай-ақ  мемлекеттік  емес 
сектор  да  тартылған.  Мемлекеттік  органдар  арасында  –  бҧл  білім  беру, 
әлеуметтік  қорғау,  ішкі  істер,  денсаулық  сақтау,  әділет  органдары,  әкімдіктер 
жанындағы  жастар  саясаты  бӛлімдері,  халықты  жҧмыспен  қамту  қызметтері, 
жергілікті  сайланып  қойылған  және  атқарушы  органдар,  кәмелетке 
толмағандардың  ісі  және  олардың  қҧқықтарын  қорғау  жӛніндегі  комиссиялар 
және ӛз қҧзыреті шегіндегі ӛзге де мемлекеттік органдар.  
Алайда  орындалған  зерттеу  нәтижелері  бойынша,  кӛпшілік  отбасылар 
қажеттілік  кезде  мемлекеттік  немесе  мемлекеттік  емес  органдардың  кӛмегіне 
сҥйенбейтіні кӛрініп тҧр, керісінше ӛзінің қолайсыздығын, ӛздерінің отбасылық 
проблемаларын ӛздері шешуге тырысады (40%), немесе туыстарының кӛмегіне 
жҥгінеді  (33%),  ата-аналары,  туыстары  (26%),  балалары  (26%)  кӛмектесетінін 
және  қолдайтынын  атап  ӛтті.  Алайда  наркологиялық  оңалту  орталықтары, 
отбасыларды,  әйелдерді  қолдау  орталықтары  тарапынан  қолдау  байқалды. 
Мектепте  респонденттер  айтарлықтай  маңызды  рӛл  атқарады,  мҧнда  кӛптеген 
ата-аналар  балаларға  тәрбие  беру  жӛнінде  кӛмек  ала  алды.  Отбасы  ӛміріндегі 
тҥзету жолында дінге деген кӛзқарас ерекше рӛл атқарады.  
«Бізге ешкім кӛмектескен жоқ, мүлдем ешкім кӛмектеспеді. Күйеуім бір ӛзі 
шешетін.  Кейде    күйіп-пісіп,  күйгелектенетін,ал  содан  соң  кетіп  қалып,  бір 
жерден  бір  тәуір  нәрсе  тауып  келетін.Күйеуімнен  басқа  ешкім  ешнәрсе 
істемейтін. Басқалар барлық кезде бізден сұрайтын, ал кӛмек кӛрсетпейтін» 
(дау-жанжалды отбасымен сұхбаттасудан).