Өндірістік жарықтандыру және оны тұрақтандыру

Жарық және адам ағзасы айналадағы ортамен тығыз байланыстырады. Адам миынасыртқы дүние туралы хабарлардың 90% онын көздері арқылы келеді.

Жарық көз арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етіп, одан барлық ағзаға ықпалын тигізеді. Жұмыс орындарында қолайлы жасалған жарық еңбек ету жағдайын жақсартады, адамның тыныс алысын ұлғайтады, ағзада заттардың алмасу процессін жақсартады, көз талуын азайтады, айналадағы заттардың және істелетін бұйымдардың көрінісі жақсарады, еңбек өнімділігі мен сапасын арттырады. Жарық барлық ағзанын әрекетін күшейтеді, ал қараңғылық оны төмендетеді. Адамның көніл-күйі және белсеңділігі көтерінкі болу жұмыс орындарының жарықтылығына байланысты болады.Жұмыс орындарында жарық аз болған жағдайда көздін көргіштігі (жітілігі) кемиді, соқырлық пайда боланы, көз талып бас аурады, адамның жұмыс істеу қабылеті төмендейді, айналадағы заттардың көрнісі нашарлайды. Екінші жағынан өте үлкен жарықтын да пайдасы болмайды. Бұл жағдайда көз шығылысып аурады, көзді сығырайтып жұмуға мәжбүр етеді, ақырында сәтсіз оқиғаға әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен, жұмыс орындарында жағамсыз жарық өндіріс травматизмінің басты себептерінің бірі болып есептеледі. Сонымен қатар сәтсіз оқиғалар және апаттар жарықтың жоқтығынан немесе жарық беретін аспаптар мен қондығылардың ақаулығынан пайда болады. Сол себепті өндірісте жұмыс орындарына қолайлы жарықтылықты үйымдастыру мәселесіне ерекше көніл бөлу керек.

Дұрыс жобаланып, қолайлы орнатылған өндіріс жарығынын мақсаты мынада: жұмыста қөру жағдайын жақсарту, көз талуын болдырмау, еңбектің өнімділігі мен сапасын арттыру, адамдарға жағымды психологиялық әсерін тигізу, еңбек қауіпсіздігін жоғарлатып, өндіріс травматизімді төмендету.Сонымен, өндірісте үтымды (қолайлы) орнатылған жарық травматизмен күресу маңызды фактор болып есептеліп, оған зор техникалы-экономикалық және гигиеналық талаптар қойылады.Адам көздері қабылдайтын электромагниттік сәулелерді керінетін сәулелер деп атайды. Көрінетін сәулелер толқындарының үзындығына байланысты 380 нм мен 780 нм арасында болады, 1нм (нанометр) 10^-9 м тең болады. Көрінетін сәулелер зонасы бір жағынан ультракүлгін (380нм ден 10нм дейін) және гамма (10 нм кіші) сәулелерімен шектеседі, екінші жағынан инфрақызыл сәулесі (780 нм ден 340000 нм деін) және радио толқындарымен (340000 нм артық) шектеледі.1. Көрінетін сәуленің энергиясы оның адам көзінде туғызатын жарық сезім бойынша бағаланады, ол жарық сәулесі деп аталады. Мұндай жарық сәулесінің қуатың жарық ағыны (F) деп атайды. Жарық ағының өлшем бірлігі люмен (лм) болады.

2. Барлық жарық кездері кеністікке жарық сәулелерін бір келкі таратпайды. Сол себептен әр бағытта жарық ағанының қарқындылығын (үдемесін) сипаттау үшін оның кеңістік тығыздығы деген көрсеткіш қолданады. Ол көрсеткіш жарық күші (J) деп атанады, оның өлшем бірлігі кандела (кд) болады.Табиғи жарық күн сәулесінін энергиясынан пайда болады. Өндірісте жұмыс орындарында қолайлы жағдайлар жасау үшін табиғи жарықтың өте манызы зор. Ол жұмыс бөлмелерінде жақсы және біркелкі жарықтылық болуын қамтамасыз өтеду. Табиғи жарық адамға үйреншікті, биологиялық және гигиеналық құны жоғары, үлкен психологиялық әсері тигізеді. Сол себептен тибиғи жарықты өндіріс бөлмлерінде жұмыс орындарын жарықтандыруға кеңінен қолданған жөн.Бөлмелерді табиғи жарықпен жарықтандырудың үш түрі бар:1. Бүйір жарығы – қабырғалардығы терезелер немесе қабырғанын шыны бөліктері арқылы.2. Жоғарғы жарық – төбедегі терезелер (фонарлар) немесе тебенің шыны бөліктері арқылы.3. Аралас жарық – бүйір және жоғарғы жарықтың бірге пайдалану.Жарықтың қандай түрін қолдануы бөлменің көлеміне, оның пайдаларына арналғанына, қай жерде орналасқанына, жарыққа қоятын талаптарға тағы басқа факторларға сәйкес анықталады.

Табиғи жарықтың өзгешелігі сонда, оның бөлмелерде туғызатын жарықтылығы өте кең мөлшерде өзгереді. Бұл өзгерістер сөтке, жыл мерзімдері және метеорологиялық факторлармен байланысты болады. Сондықтан бөлмелерде табиғи жарықты абсолюттік мөлшермен нормалауға болмайды.Табиғи жарықты нормалау үшін салыстырмалы көрсеткіш қолданылады, ол табиғи жарықтылық коэффициенті (ТЖК) деп аталады. ТЖК сол мезгілдегі сыртқы жарықтылыққа қатынасын айтады.Бөлме ішінде табиғи жарықтылық әдетте сыртқы жарықтылықтан аз болады, ал ТЖК оның неше аз екендігін көрсетеді.

Көру ісінін сипаты мен дәлдегі, жарықтың түрі және үйлердін орналасу территориясына баланысты ТЖК нормаланған мөлшерін формулармен анықтайды.

Өндіріс бөлмелерінің табиғи жарықтылығын көру ісінің сипаты бойнша есептеу үшін арнайы методикаларды қолданады.Жасанды жарық бөлемлерде табиғи жарық аз болғанда немесе оның жоқ кезінде қолданылады. Ол орындалған конструкциясына қарай үш түрге бөлінеді:

1. Жалпы жарық – бөлменің барлық ауданын біркелкі жарықтандыруға арналған.

2. Жергілікті жарық - әр жұмыс орнын жеке дара жарықтандыруға арналған.

3. Қосынды жарық – жалпы және жергілікті жарықтын бірге қолданылған түрі болады. Жасанды жарықтың бұл түрі тиімді болғандықтан өндірісте кенінен пайдаланады.

Неге арналғанына байланысты жасанды жарықтың 5 түрі болады:

1. Жұмыс жарығы - өндіріс бөлмелерінде күнделікті жұмыстарды ойдағыдай жүргізу үшін қажетті жарықтылықты қамтамасыз етуге арналған.

2. Авариялық (апат) жарық – жұмыс жарығы кенеттен сеніп қалған жағдайда жұмысты әрі қарай жүргізе беру үшін қолданылады. Сондықтан бұл жарықтың өзінің бөлек электр тоғынын қөзі болуы керек.

3. Эвакуациялық жарық – жұмыс жарығы өшіп қалғанда бөлмелерден адамдарды аман-есен, қауіпсіз шығаруға арналған.

4. Кезекші жарық – бөлмелерді жұмыс істелмейтін мезгілде жарықтандыруға қолданылады.

5. Күзетші жарық – түнде жарық территориясыны (аланды) жарықтандыруға қолданылады.

Өндіріс бөлемелерінде қолданылатын жасанды жарықтың негізгі көздері болып қызу және газоразрядтық шамдар пайдаланылады. Бұл шамдардың өзіндік артықшылығы мен көмшіліктері болады. Қызу шамдардың артықшылығы: жасалуы оңай, пайдалануда ыңғайлы, электр желісіне қосылуы қиын емес т.с.с. Кемшілігі мында: пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) өте аз (0,05-0,1), жұмыс істеу мерзімі кіші (≤1000 сағат), жарық берілісі кем (7-20 лм/Вт), өте қатты ысиды, көзді шағылыстырады т.с.с. Кейінгі жылдары галогенді қызу шамдары шығарып жүр, олардың жұмыс уақыты 3000 сағатқа дейін болады, жарық берілісі 40 лм/Вт дейін жетеді. Қызу шамдары кемшіліктеріне қарамай әліде болса көп жағдайларда кең қолданылып жүр.

Қазірігі кезде газоразрядтық шамдар өндірісте кеңінен пайдаланады. Олардың ішінде люминесценттік шамдар көбірек қолданылады. Бұл шамдардың артықшылығы: үнемділігі, жұмыс істеу мерзімі үлкен (8000-12000 сағат), жарық берілісі 50-100 лм/Вт, жарық спекторы табиғи жарық спекторына жақын, жарықтығы аз болғандықтан көзді шағылыстрмайды, жарық түсін өзгертуге болады т.с.с. Кемшілігі мында: стробоскопиялық эффект – көрініс түйсігінің бұрмалануы, шамның жыпықтауы, электр желісіне қосылу жүйесінің күрделілігі төмен температураларда жұмыс істеуінің нашарлау және т.б.

Газоразрядтық шамдардың жаңа түрлері қоланылып жүр: натрий, галоид тағы басқа шамдар, олардың жарық берілісі 110-130 лм/Вт дейін болады.

Жасанды жарық электр шырақтарын пайдалану арқылы орындалады. Шырақ деп жарық беретін электр аспабын айтады. Ол шам және арматурадан тұрады. Арматураның қажеттілігі:

1.Жарық арналған көректі бағытта үнеммен тарату.

2.Адамның көздерін шамның шағылыстыру әсерінен қорғау.

3.Шамды кірлену және сынудан сақтау.

4.Шамды орнату және электр желісіне қосу.

Шырақтардың негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеністікте жарық ағынынын таралу түрі, қорғаныш бұрышының шамасы, пайдалы әсер коэффициенті.

Жарық ағынын таралу өзгешелігіне қарай шырақтар мынандай болады:

1. Тура жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын тікелей жұмыс істейтін жердің бетіне түсіреді.

2. Шағылған жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын төбеге түсіріп, одан шағылған жарық ағынын жұмыс істейтін жерге түсіреді.

3. Аралас жарық беретін – олар тура және шағылған жарық ағынын жұмыс орындарына түсіреді.

№16 дәріс