Өндірісті ұйымдастыру және кәсіпорындағы менеджмент

Көлік түрлерімен жүк тасымалдары бойынша қызмет көрсетулер экспорты мен импорты, млн АҚШ долл. (7 кесте).

7 кесте

Әлемдік экономиканың дамуын болжамды бағалау негізгі тауарлық ағым АҚШ – Еуропа – Оңтүстік Шығыс Азия және Қытай үшбұрышында шоғырланатынын көрсетеді. Қазақстанның маңызды міндеті – Еуропа мен Азия арасында табиғи транизитті көпір болып табылатын елдің географиялық орналасуын толығымен өзіне тиімді етіп пайдалану.

Қалыптасқан қолайлы геоэкономикалық және геосаяси алғышарттарды ескере отырып, Қазақстанда 2006 жылы негізгі құраушы құжат – 2015 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының Көлік стратегиясы қабылданды, онда саланың негізгі басымдылықтары ретінде ұлттық көлік жүйесінің еуразиялық көлік жүйесіне интеграциялануы белгіленді.

Қазақстанның территориясын өзара АТА (Азия тынық мұқиты аймағы), Жақын және Таяу Шығыс, Еуропа мемлекеттерін байланыстыратын негізгі трансконтинентальды бағыттар басып өтеді. Бұл Трансазиялық теміржол магистралы (ТАТМ).Трансазия темір жол магистралінің басты буыны Достық-Алашаңқай шекара өткелі болып қалмақ. ТАТМ – ның солтүстік дәлізі Қытай, Қазақстан, Ресей, Белоруссия, Польша мен Германия территориялары арқылы өтеді. Қазақстандық аралық Достық бекетінен Петропавл қаласына дейін құрайды. Солтүстік дәліз бойынша тасымалдардың даму болашағы Азия – Еуропа хаттамаларындағы транзитті сауда ағындарының өсуімен байланысты. Солтүстік дәліздің Еуропа – Азия транзитінің баламалы бағыттарының айрықша жоғары бәсекесі бар. Транзиттік сауда ағындарын көбейту үшін Достық шекаралас бекетінің жүк тиеу қуатын дамыту, Ақтоғай – Достық теміржол бөлігін күшейту, кедендік үрдістерге уақытты қысқарту бойынша жұмыстар кешені орындалуда. Бірақта бұл трнасазиялық маршрутты іске қосу бойынша, бұл бағытта жүк ағындарын тарту бойынша кешенді шешілмеген мәселелер бар.

ТАТМ – ның орталық дәлізі Қытай, Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран, Түркия территориялары арқылы өтеді. Қазақстандық бөлігін Достық – Шеңгелді аралығы құрайды. Транзиттік әлеуетті тиімді пайдалану үшін Достық – Алашаңқай шекаралас өткелін дамыту бойынша жұмыс жасалуда. ТАТМ – ның орталық дәлізі АТА елдерінің Орталық Азия мен Жақын Шығыс елдерімен экономикалық байланыстары үшін маңызды рөл атқарады. Біздің мамандардың болжамдары бойынша, бұл дәліз бойынша транзиттік тасымалдардың жақын арада өсу тенденциясы байқалады. Оларды дамыту және ынталандыру қажет, әсіресе Өзбекстаннан Қашғарға (Қытай) шығатын тікелей теміржолдың болжанатын құрылысын ескере отырып, және Орталық дәліз бойынша халықаралық транзиттік тасымалдарды ұстап қалу мен өсіру үшін көліктік сервис облысында көптеген артықшылықтар құру қажет.

Ортаазиялық дәліз (Өзінкі – Илецк – Шеңгелді) – қазақстандық темір жол бағыттарының бірі, онда қазіргі уақытта біршама көлемде республиканың басқа аймақтарымен Батыс Қазақстанның хаттамасында жүктерді тасымалдау жүзеге асырылады. Бұл бағытта жүктерді тартудың болашақ перспективалары Ортаазия мемлекеттерімен келесі баламалы маршруттарды пайдалануға байланысты – Бейнеу - Мақат арқылы және TRASEСA дәлізі маршруттарының бірімен (Еуропа – Кавказ – Азия) – Ташкент – Ашғабат – Түркіменбашы – Баку – Тбилиси – Поти.

Батыс дәліз (Аксарай – Бейнеу Ақтау порты участогы) бұрында біршама қашықтықта негізінен Орталық Азия елдерінің республика аралық хаттамалары мен транзиттік жүктердің тасымалы есебінен жеткілікті шамада жоғары жүк тартымдылығымен сипатталды. Соңғы уақытта транзиттің көлемі күрт төмендеді және дәліз бойынша жүк ағындары бірнеше есеге қысқарды. Дәліз бойынша тасымалдардың қарқынды өсуі негізінен Ақтау теңіз порты арқылы көлік байланыстарының дамуына байланысты.

Қолданыста бар автомобильді транзиттік дәліздер өзінің географиялық орналасуы бойынша жүктердің халықаралық тасымалының негізгі бағыттарына сәйкес келеді. Оңтүстік – Шығыс Азия мен Қытай мемлекеттері дамуының жоғары қарқындарын ескере отырып, Қазақстанның халықаралық көлік дәліздерінің транзиттік тасымалдардың көлемін игерудің қолайлы перспективалары бар деп айтуға болады. Экспортты – импортты автокөлік тасымалдарының негізгі көлемі Қырғызстанмен, Ресеймен және Қытаймен жүзеге асырылады. Қазақстан аумағы арқылы транзиттік автотасымалдар негізінен Қырғызстанмен (10,5%), Өзбекстанмен (5,5%) және Ресеймен (3,6%) және Қытай жүктерін Қазақстандық тасымалдаушылармен (85,8%) жүзеге асырылады.
Қазақстан территориясы арқылы халықаралық мәнге ие екі маршрутты қосқанда келесідей бірнеше азиялық маршруттар өтеді: Қорғас – Алматы – Мерке – Шымкент - Өзбекстан шекарасы және Қарақоға – Петропавл – Чистое маршруттары. Екі маршрут та Қазақстанның солтүстік және оңтүстік бөлігіндегі Шығыс – Батыс басты автокөлік дәліздерінде орналасқан. Мемлекеттік бағдарламамен жалпы ұзындығы 8290 км болатын алты негізгі халықаралық транзиттік дәліздер белгіленді:

Тараз – Шымкент – Тараз – Алматы – Хоргос (ҚХР шекарасы);

Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Орал – Самара;

Алматы – Қарағанды – Астана – Петропавл (РФ - мен шекаралас);

Астрахань – Атырау – Ақтау – Түркіменстан шекарасы;

Омск – Павлодар – Семей – Майқапшағай (ҚХР шекарасы);

Астана – Қостанай – Челябинск – Екатеринбург.
Өнеркәсіп. Облыстың жер қойнауында бай пайдалы қазбалардың болуы оны ірі минералдық-шикізаттық базаға айналдырды.

Облыста 90-дан жоғары темір кені өнімдері, 100 темір кені шекемтас-тары мен асбест өндіріледі. Облыс аумағында лигнит, көмір, құрылыстық құм, балшық, тас, құрамында алтын бар кен және т.б. өндіріледі.

Өз кезегінде тың және тыңайған жерлерді игеру облыс өнеркәсібінің дамуына қолдау берді. Облыс жер қойнауында шикізат ресурстарының орасан мөлшерде болған кезде тау-кен өндірісін дамытуда ғана емес, сол сияқты жеңіл, тамақ, қайта өңдеу өнеркәсіптерінің дамуына және қызмет көрсету саласына ықпалын тигізді.

Облыс Қазақстанның өндірістік дамыған аймақтарының бірі болып табылады. 543 кәсіпорын өнеркәсіп өнімдерін өндірумен айналысады, олардың ішінде 104 ірі, сол сияқты шағын және орта бизнес кәсіпорындары осы салада қызмет етеді. Өнеркәсіпте 48,9 мың адам қызмет етеді. Өнеркәсіп кәсіпорындарында жалақы облыс бойынша орташа жалақыдан 1,2 есе артады.

Облыста тау-кен, өңдеу өнеркәсіптері және электр энергиясын, газ және су өндіру мен бөлу жөнінде кәсіпорындар қызмет етеді. Қазіргі көп салалы өндірісті комбинаттар, зауыттар, заманға сай шағын кәсіпорындар қамтиды.

2011 ж. 307,9 млрд. теңге сомасына тауарлық өнімдер өндірілді, бұл 2009 ж. қарағанда 1,3 есе артық (1 сурет).

1 сурет. 2009-2011 жж. өнеркәсіп өндірісінің көлемі

2 сурет. 2009-2011 жж. нақты көлем индексі, өнеркәсіп

Облыста осыған байланысты ірі тау-кен өндіру кәсіпорындарының проблемаларын ескере отырып, экономикалық дамудың тұрақтылығын қамта-масыз ету жөніндегі дағдарысқа қарсы шаралардың жоспары әзірленді және іске асырылды, бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру жөнінде іс-шара-лар жасалды және іске асырылды.

Кәсіпорындардың басшыларымен жұмыс істейтіндердің еңбек құқықта-ры, әлеуметтік-экономикалық кепілдіктері мен қызығушылықтарын қамтама-сыз ету жөнінде меморандумдар жасалды. Өндірістік әлеуетті және жұмыс ұжымдарын сақтау мақсатында кәсіпорындарда дағдарысқа қарсы шаралар жоспарлары әзірленді. Осының нәтижесінде облыс кәсіпорындарында өндіру үдерістері тоқтатылған жоқ, жұмыс орындары қысқартылған жоқ.

3 сурет. 2009-2011 жж. өнеркәсіп кәсіпорындарыныңнегізгі

капиталына инвестициялар

Тау-кен өндірісінің негізін мынандай кәсіпорындар құрайды: «ССКӨБ» АҚ, «Варваринская» АҚ, «Қостанай минералдары» АҚ, «Метал Трэйдинг» ЖСШ, «Өркен» ЖСШ Лисаков филиалы, «Қазақстан алюминийі» АҚ филиалы КБРУ, «Қазақстан алюминийі» АҚ филиалы ТБРУ және басқалар.

Тау-кен өндірісі облыс экономикасының жалпы жағдайын айқындайды және облыстың өнеркәсіп өндірісінің құрылымында маңызды үлесін қаматамасыз етеді - 50% астам, тау-кен өнеркәсібінің өнімдері облыс экспорты-ның басты бабы және валюталық түсімдердің негізгі көзі.

Қазақстанның тау-кен саласының ірі кәсіпорны - «ССКӨБ» АҚ. «ССКӨБ» АҚ өнімдерінің негізгі тұтынушылары Магнитогор металлургиялық комбинаты, «Миталл Стил Теміртау» АҚ және Қытай кәсіпорындары болып табылады. Тау-кен өндірісінің дамуы экспорттық бағыттың негізгі саласы ретінде саланың сауда балансында жетекші рөл атқарады (8 кесте).

Қазіргі таңда «ССКӨБ» АҚ-да жоғары сапалы болат түрін өндіру бары-сында қолданылатын құрамында 90 кем емес темірі бар металл шекемтаста-рын өндіру жөнінде цех салу - ірі инвестициялық жобасын іске асыру мақса-тында жұмыс жүргізілуде.

8-кесте

«Өркен» ЖШС Лисаков филиалы темір кені концентратын өндіру бойын-ша ірі кәсіпорын. Кәсіпорында «Темір кенін бөліп алу, шығару және байыту» инвестициялық жобасы іске асырылды. Бұл технологияны енгізу фосфор құрамын 0,7-дан 0,2-ға төмендетуге жол ашады, темір кені концентратында-ғы темірдің құрамын 49-дан 60-ға арттырады.

«Қазақстан алюминийі» АҚ филиалы Торғай және Краснооктябрьское бокситтік кен басқармалары - Павлодар алюминий зауытын шикізатпен қамта-масыз ететін, боксит өндіру бойынша ірі кәсіпорындар болып табылады.

Жітіқара қаласындағы «Қостанай минералдары» АҚ - Қазақстандағы жал-ғыз асбест комбинаты, оның негізгі қызметінің түрі - хризотил-асбест кендерін өндіру мен байыту және олардың негізінде тауарлық асбест өндіру. Комбинат өнімдері әлемдік асбест нарығымен қатар ТМД елдерінің нарықта-рында тұрақты сұранысқа ие.

Облыста алтын, мыс, титан, никель, көмір, қорғасын-цинк кендерінің пайдалы кен орындары барланды. Сонымен қатар облыс отқа төзімді балшық, құрылыстық тас, құрылыстық құм сияқты металл емес пайдалы қазбаларға да бай.

Облыстың өңдеу өнеркәсібінің негізін мынадай кіші салалар құрайды: тамақ өнімдерін өндіру, оның ішінде сусындар (65,9), металлургиялық өнер-кәсіп және дайын металл өнімдерін өндіру (11,8), басқа металл емес минерал-ды өнімдерді өндіру (3,5), машина жасау (5,9), жеңіл өнеркәсіп және тігін өндірісі (2), резина және пластмасс бұйымдарын өндіру (1,8), целлюлоза-қағаз өнеркәсібі және баспа ісі (1,2), жиһаз жасау (0,6), тері және тері бұйымдарын жасау (0,60) және өнеркәсіптің басқа салалары (6,7).

Облыстың 2011 ж. жалпы өнеркәсіп әлеуетінің көлемінде өңдеу өнеркәсі-бінің үлесі 39,1 құрайды (9 кесте).

9 кесте

Тамақ өнімдерін өндірумен 70-тен астам ірі және орта кәсіпорындар айналысады. Негізгі кәсіпорындар: «Деп» ЖШС, «Милх» ЖШС, «Космис» ЖШС филиалы, «RG Drands Rkazakhstan» ЖШС, «Руднинский гормолдзавод» ЖШС, «ПК Вита» ЖШС, «Шын» ЖШС, «Деп» ЖШС филиалы (сүт өнімдерін өндіру бойынша), «Ирина и К» ЖШС, «Аян-озат» ЖШС, «Первомайск» ТПК, «Қарасу ет» ЖШС, «Мяско» ЖШС (ет өнімдерін өңдеу бойынша), «Қостанай-ский мелькомбинат» АҚ, «Romana-астық » ЖШС, «Иргиз» ЖШС, «Сарыбай» ЖШС (ұн өндіру бойынша), «Арасан» Фирма ЖШС, «Лидер 2» ЖШС, «Алтын өмір» ЖШС, «Арасан» ЖШС Рудный филиалы (сусындар өндіру бойынша), «Баян-Сұлу» АҚ.

2009 ж. нәтижелері бойынша облыс экспортының 12,3 ұн-жарма өнім-деріне тиесілі.

Кіші саларда 2011 ж. 739 млрд. теңге сомасына тауарлық өнім өндірілді, бұл 2009 ж. 1,5 есе артық, нақты көлем индексі 115,4 құрады (10 кесте).

10-кесте

Тамақ өнімдері өндірісі көлемінің серпіні, млн. теңге

Тамақ кәсіпорындары мен өңдеу өнеркәсібінде қайта жаңғырту және жаңарту жұмыстары жүргізіледі.

«Баян-Сұлу» АҚ жеке қаражаттары есебінен жұмыс істеп тұрған өндіріс жаңартылды. Өндіріске шоколад цехы қосылды, оның қуаттылығы жылына 7,7 мың тонна кондитерлік тағамдар шығарады.

Қостанай қаласында «Содружество» ЖШС-ның «Май тұқымдары қойма-сын салу және тұқым өндіру жөніндегі желілерді іске қосу» инвестициялық жобасы іске асырылды, қуаттылығы жылына 36 мың тонна май тұқымдары.

«Безбабный» шаруа қожалығы Федоров кентінде жылына 850 тонна май шығаратын қуаттылығы бар күнбағыс майын өңдеу жөнінде шағын зауытты іске қосты.

Жеңіл өнеркәсіпті облыста 22 кәсіпорын құрайды, олардың ішінде 4 ірі және шағын болып келеді: «Большевичка» ӨК (тігін бұйымдар, оның ішінде республиканың әскери құрылымдары үшін формалық киім-кешек, мұнайшылар, газ жұмысшылары, теміржолшылар, медицина қызметкерлері үшін арнайы киім және т.б.), «Алпамыс» аяқ-киім фабрикасы ЖШС (қарулы күштерге аяқ-киім, халыққа арнайы және жұмыс аяқ-киімі), «Қостанай киіз аяқ киімінің фабрикасы» ЖШС (басылған аяқ-киім, қышқылдан қорғайтын қолғап өндіру), «Қостанай тоқыма-трикотаж фабрикасы» ЖШС трикотаж жібін және ватин өндіру.

2011 ж. жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өндіру 3236,3 млн. теңгені құрады, 2009 ж. 2,1 есе артық.

Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында негізгі қорлардың тозу деңгейі жоғары, қазіргі уақытта тұтынушылық нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін жабдықтарды жаңғырту, жаңа технологияларды енгізу керек. Сол сияқты саланың кәсіпорындары айналым қаражаттарына тапшы (12 кесте).

Облыстың машина жасау негізін «Агромашхолдинг» АҚ, «Агротехмаш» ЖШС, «Дормаш» ЖШС, «Болашақ А» ЖШС, «Дон Мар» ЖШС және басқала-ры құрайды (11 кесте).
11 кесте

Жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өндіру көлемінің серпіні

Негізінен ауыл шаруашылығының топырақ өңдейтін техникаларға, жабдықтарға, қосалқы бөлшектерге, тораптар мен агрегаттарға қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған машина жасау кәсіпорындары 2011 ж. 13882,4 млн. теңге сомасына немесе 2010 ж. қарағанда 82,2 өнімдер шығарған. Төмен-деуінің себебтері:

Үстеме құн салығының жоғары болуына байланысты «Агромашхолдинг» АҚ және «Агромаштехмаш» ЖШС сияқты ірі кәсіпорындарда ішкі нарыққа арналып шығарылатын тракторлар мен комбайндарды сату көлемінің төмендеуі (12 кесте).

12 кесте