ҚОҒам қандай болса, Қазақ журналистикасы да сондай

жүктеу 104,51 Kb.

Дата	12.01.2018
өлшемі	104,51 Kb.
	#7398

«ҚОҒАМ ҚАНДАЙ БОЛСА, ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ ДА СОНДАЙ!»

Намазалы ОМАШЕВ:«...Мен қанша елдердің журналистикасымен таныстым, зерттедім.

Әлемде журналистикаға Ахмет Байтұрсыновтың «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген анықтамасынан асырып анықтама берген адам жоқ... Журналист – өмір айнасы. Қара қылды қақ жарып әділдікті айтатын журналистер қашанда өзінің кәсібіне көзінің қарашығындай, жүрегінің тазалығындай қарауы керек». Бұл – қазақ журналистикасы теориясының корифейі, көрнекті ғалым, танымал публицист Намазалы Омашевтің ой-пікірі. Қазақ журналистикасының дамуына өлшеусіз зор үлес қосқан, еңбектері алыс-жақын шетелдіктердің таңдайын қақтырған Намазалы ағамен осы орайда біз бүгінгі журналистика төңірегінде пікірлескенді ұйғардық.
– Намазалы аға, сіздің қазақ журналистикасына, оның ішінде теле-радио журналистикасының қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз үлес қосқаныңызды жақсы білеміз. Осы тұрғыда айтарымыз, қазір еліміздегі отандық теле-радиолардан қандай жетістік пен кемшілік байқап жүрсіз?
– Қазақ теледидары мен радиосына қатысты сұрақ қойып отырсыз ғой, жалпы, бұл екеуін атағанда алдымен теледидардың ауызға оралатыны анық. Қазақ теледидары қазір өзінің аудиториясын қалыптастырды. Әр телеарнаның өзінің ұстаған бағыты, бағдарламаларының ерекшелігі бар. Айталық, «Қазақстан» ұлттық арнасы мен «Хабар» телеарнасының хабарды беру, түсіру, ұйымдастыру жағынан алып қарағанда өзіндік стилдері қалыптасқан. Яғни, әрқайсының өз «лабораториясы» бар. Мемлекет тарапынан да телеарналарға қолдау көрсетіліп жатыр. «OTAU TV» Қазақстан Республикасының ұлттық телехабар таралымы арқылы арналарымыз республиканың барлық түкпіріне тарайды. Сонымен қатар телеарналар сандық жобаға көшті. Мұндай жетістіктерді айтпасақ, шындыққа қиянат жасағандай боламыз.
Кемшіліктері де жоқ емес, әрине. Сөздің майын тамызып сөйлейтін, сөздің парқын, нарқын білетін көзі қарақты оқырман, көрермен тарапынан теледидардағы хабарлардың тіліне байланысты қоятын сындарын әділ деп есептеймін. Журналистерде сөздің мәнін түсінбей қолдану, болмаса, сөйлем құраудағы орашолақтық, ойды дәл айта алмай көпсөзділікке ұрыну сияқты дүниелер жиі кездесіп жатады. Кейде тележурналистер сұхбаттасуға шақырған автордың беделіне нұқсан келтіріп, оның айтқан сөзін өзінің ойы қып айтады. Біле білсеңіз, біреудің ойын пайдалану журналистің әдепсіздігі, этикаға жат нәрсе. Мұның барлығын мен сынау-мінеу тұрғысынан емес, жанашырлықпен айтып отырмын.
– Осы ретте жас журналистерге қандай кеңес бересіз?
– Кейінгі кезде мына ойды жиі айтатын болдым: «Қоғам қандай болса, қазақ журналистикасы да сондай. Қоғам ала-құла болса, қазақ журналистикасы да cондай ала-құла болады». Сондықтан журналистердің бойында жалтақтау, жалпақшешейлік қасиеті болмау керек. Мұндай қылық журналистиканың беделін түсіреді. Қазір телеарналарда еңбек етіп жүрген білімді журналистер мен мамандарға айтарым, алдымен олар өздерінің еңбегін бағалап, журналистиканы қастерлеуі керек. Егер де журналист өзінің шығармашылығын қастерлеп, беделін, абыройын ойлайтын болса, көп жағдайда адаспайды. «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, әр журналист өзін халықтың көзімін, тілімін, құлағымын деп қарағаны жөн.
– Телеарналарда қызмет ететін кейбір журналистердің ой-пікіріне, сөз саптауына көпшілік тарапынан жиі сын айтылады дедіңіз. Бәлкім, бұл, телеарналарда жас журналистерге жол көрсететін аға буын өкілдерінің аздығынан болар?
– Мұның рас. Бізде телеарнада жастар жұмыс жасауы керек деген жазылмаған заң қалыптасқан. Ал Америка Құрама штатындағы телеарналарда көбіне елуді еңсерген, алпыстан асып, жетпіске таянған ересек адамдар қызмет етеді. Бұл әрбір қызметте тәжірибелі адамдар болуы керек деген сөз. Әрине, мен бұл жерде телеарналарға ылғи шал мен кемпірді араластырып алыңдар деп айтайын деп отырған жоқпын. Қай жерде болмасын, мейлі газетте, мейлі телеарнада, радиода болмасын, осы аға буын, орта буын, жас буын өкілдерінің аралас болғаны дұрыс. Тоқетерін айтқанда, шығармашылықта дәстүр жалғастығы деген болмай, ешуақытта жетістікке, биікке жетпейді.
– Қазіргі журналистикада кездесетін кемшілікті жою үшін не істеу керек?
– Журналистерде әдеби сөйлеу, сөздің сәулесін «көру», «сөзімнің арасына қыл сыймайдыны» ұғыну, эстетикалық ләззат алу кемшін. Мұның барлығының негізгі себебі – жас журналистердің кітап оқымайтындығынан. Қазір жастардың қолы сәл босаса болды интернетке кіріп, бастарын ала алмай қалады. Олар интернетте 24 сағат бойы отырса да сөз мәйегін үйренеді дегенге сенбеймін. Себебі, барлық білімнің көзі интернетте емес, кітапта. Кітап оқымай, тілді түзеу қиын.
– Қазір отандық телеарналардағы бағдарламалардың дені ресейлік не шетелдік телехабарлар көшірмелері. Бізде жаңа, тың бағдарламалар әзірлеуге сценарийстер жоқ па әлде өзгеден «көшірме жасау» заңдылық па?
– Бұрын мен де «Ресей журналистері форманы, небір көңілден шығатын әдемі дүниелерді қайдан тауып алады» екен деп таң қалатынмын. Сөйтсем, Ресейдің телеарнасында жұмыс жасап жүрген журналистердің дені Америкаға барып, іс-тәжірибеден өтеді екен. Америкадағы небір тәжірибелі, аға буын өкілдерінен дәріс алған ресейлік мамандар пішін қалыптастыруға машықтанып, жаңа жобалардың жоспарын құрады. Содан соң жаңа жобаны жүзеге асыру үшін телеарнадан қомақты қаржы бөлінеді. Міне, біз бағдарламаны Ресейден көшірсек, Ресей шетелдік бағдарламалардан «ұрлайды». Түбі дүмбілез дүниенің ұзаққа бармайтындығы сондықтан. Жалпы, өзгеден «көшіру» барып тұрған бейшаралық! Өзгенің дүниесінен көшірме жасаудың ешқандай абырой бермейтінін мен әу баста айттым. Мәселен, «Екі жұлдыз» бағдарламасына қаншама қаражат бөлініп, қаншама жұмыс істелгенімен бағдарлама ұзаққа бармады. Ұзаққа бармайтын себебі – халық «көшірмені» қабылдамайды.
– Отандық журналистикаға жаңа форма табу үшін не кедергі?
– Жақсы телевизиялық пішін табу үшін де ізденіс керек. Мен Америкаға бір емес, екі рет бардым. Алғашқысында телевизия ерекшеліктерін байқамадым, екінші барғанымда аңғарғаным, бұл жерде бағдарламалардың небірі «тұнып» тұр екен. Ресейліктер мұны дер кезінде пайдалана білген. Ал қазақ телеарнасы журналистерінің мұндай тәжірибеден өтетін жері жоқ, мүмкіндігі аз. Мұсылман мемлекеттер бір-бірін мойындамайды, мойындаса да бір-біріне бармайды, бір-бірінен үйренбейді сөздің шыны керек. Бізде ештеңе жоқ деп құр шөппен ауыз сүртіп байбалам сала беруге болмас, әрине. «Мәдениет» арнасындағы «Сегіз қырлы, бір сырлы» бағдарламасы тұнып тұрған қазақтың табиғаты, болмысы. Егер осы бағдарламаны Америкаға апарып көрсетейікші, ондағы халық аузын ашып, көзін жұмып, таңдай қағып қалады. Ә дегеннен әннің атын, орындаушысын, бірінші нотадан тауып отырған жап-жас қыз бен жігіттерді не деген кемеңгер дер еді. Бұл біздің табиғатқа тән қасиет. Мұндай дүниелерді іздеп табуға болады, әрине, бірақ ол үшін іздену керек.
– Біздің қоғамда қазақ журналистикасын толықтай «төртінші билік» деп атауға негіз бар ма?
– Маған осы сұрақты жиі қояды. Жалпы, БАҚ саласын «төртінші билік» деп атауға әдебиетшілер, заңгерлер қарсы. Себебі Конституцияда үш билік бар. Ал БАҚ балама түрде «төртінші билік» деп аталып жүр. Бұл жерде алдымен қоғамдық сананы ескеру керек. Қоғамдық сана деген ол да билік, өзіндік институт. Оны зиялы елде ешкім бұза алмайды. Шынайы демократиялық елде қоғамдық пікір қалыптасқан. Ал қоғамдық пікір қалыптаспаған елде билік жақсыны жаман деп айтса, бәрі жаман дейді, ал егер жаманды жақсы десе, бәрі жақсы дейді. Трагедия қайда екенін көрдіңіз бе? Сондықтан шынайы демократиялық елде әрнәрсені өзінің атымен атайтын қоғамдық сана қалыптасуы керек. Мұны қалыптастыратын – журналистер.
Шетелде журналистика да биліктің қатарына қосылады. Әрине, балама түрде. Менің арманым, журналистика тәуелсіз Қазақстанда қоғамдық пікірді қалыптастыратын болса, онда бұл өте дұрыс болар еді. Мен әлгінде «қоғам қандай болса, журналистика сондай» деп жүрген себебім осы. Бізде «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері, «Хабар», «Қазақстан» арналары мен «Қазақ радиосы» негізінен билік ұстанған саясатты халыққа насихаттап, жеткізіп отырады. Ал оппазициялық «Жас Алаш», «Свобода слова» сияқты басылымдар мен кей арналар, керісінше, биліктің кемшіліктері көп деген пікірді алға тартады. Осы екі бағытта шамадан тыс қаралап, шамадан тыс мақтайтын БАҚ көп. Мұны жақында Мемлекеттік хатшы Марат Тәжин де айтып өтті. Осылайша әртүрлі бағыттағы басылымдар мен берілімдер қоғамдық пікірді өз дегенімен қалыптастырады. Осыны ескеру керек.
– Әлемде, бірқатар дамыған елдерде журналистің мәртебесі жоғары деп естиміз. Журналистің тұрмыстық жағдайын жасауға мемлекет тарапынан жағдай жасалған екен. Бізде БАҚ саласының өкілдеріне көрсетілетін қолдау неге аз?
– Мен Америкада да, Еуропада да болдым. Бұл елдерде журналистерге осыншама жағдай жасалып жатқанын көргенім жоқ. Әрине, оларда талантты журналистер көп. Мәселен, Опра Уинфри – қара нәсілден шығып, әлемді аузына қаратқан мықты журналистердің бірі. Оның көзі мен тілінің «магиясы» бар деп естиміз. Сол Опра Америкадағы мықты үш теледержавалардың шақыруымен қызмет етеді. Оған телеарналар тарапынан «талас» көп. Опра қай арнада қызмет етсе, сол жылы сол арнаның мәртебесі жоғарылайды. Журналистің мықтылығы, шеберлігі деген осы! Америка мен Еуропаның журналистикасы көбіне шоу түрінде болады. Жедел хабарлар мен қоғамдық хабарлар арасында көрсетіледі. Әрине, қазақ журналистикасын әлеммен салыстыра берудің қажеті жоқ. «Аттыға еремін деп жаяудың таңы айрылған» деген қазақта мақал бар. Американың журналистикасы осындай деп, біз ұлттық болмысымызды ашпай, проблемаларымызға көңіл бөлмесек, шатасамыз. Бізде ұлттық құндылықтарымыз өз деңгейінде әлі қастерленіп, құрметтелмей жатыр. Ақпараттық кеңістігімізге кез келгеннің ойын тықпалай беруге болмайды. Біздің Америкаға ілесуіміз үшін уақыт керек. Сол елдің қоқысын әкеліп, өзіміздің жайқалған гүлзарымызға төксек, жағдайымыз қиынға соғады.
– Қазақ журналистикасының биікке көтеріле алмай жүргендігі шетел журналистикасындағыдай еркіндіктің болмауынан деген пікірді жиі естіп жүрміз. Жалпы, аға, журналистикадағы еркіндікті қалай түсінуге болады?
– Қазір «ақпараттың еркін ағымы» деген теория дәуірлеп тұр. Бұл жер бетіндегі адамзат жаһанда болып жатқан жаңалықтармен хабардар болуы керек деген сөз. Жаңалық бір ғана елде болмайды, барлық жерде болады. Бірақ, біз көбіне біржақты ақпаратты ғана білеміз. Мәселен, Ауғанстан өзінің ақпаратын Америкаға апарып тарата ала ма, тарата алмайды. Ал Америка өзінің ақпаратын Ауғанстанға еркін таратады. Ресей өзінің ішіндегі дүниесін Қазақстанға әкеліп тарата алады, ал Қазақстан бұл дәрежеге әлі жетпеді. Егер барлық елдің ақпараты бірдей еркін таралып жатса, бұл жақсы. Ал тек күштілердің ғана еркін ақпараттың ағымы болатын болса, әлсіздер оған уәж айта алмаса ондай жағдайда бұл идеологиялық диверсияның құралы болады. Бұл жерде өте қырағылық керек. Адамның көзінің қарашығы қандай сәл нәрсе тиіп кетсе, көрмей қалады ғой, ақпараттық ағымның қауіпсіздігі дегенде сондай дүние. Ақпарат әлемдік болу керек. «Қоғамдық пікір» деп отырғаным осы.
– Уақыт өте келе түрлі порталдар, сайттар газет-журналдардың орнын басады дейді. Бұл тұрғыда не айтасыз?
– Халықтың пікірі әртүрлі ғой. Біреу интернетке көп уақытты кетіріп жүргенше кітап оқиын деп ойлайды, ал енді біреулер жедел ақпарат алу үшін, әлемдегі оқиғаны білу үшін интернетке көңіл бөледі. Бірақ интернет келді екен деп, радио, телеарна, газет, кітап өз қызметін тоқтатпайды. Мен айтар едім, алдағы уақытта қоғамда интернеттің орнын басар журналистиканың басқа саласы пайда болуы мүмкін деп.
– Интернет журналистиканы дамыту керек деп жатырмыз. Сіздің ойыңызша бұл дұрыс па?
– Заман ағымына қарай ілескен дұрыс. Бірақ біле білсек, журналистикада алғаш газет пайда болды. Одан соң радио келді, мұнан кейін теледидар табалдырықтан аттады. Теледидар келгенде де, енді газет пен радио құриды деп ойлады. Бірақ радио да, газет те құрыған жоқ. Керісінше, өз аудиториясын, өз формасын тапты. Байқасаңыз, радионың күші әлі де басым. Радио – қоғамдық, демократиялық арна. Оны тыңдау үшін арнайы көңіл бөлудің, болмаса арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Кез келген уақытта, кез келген жерде радионы тыңдай аласың... Жалпы, қоғамда болып жатқан оқиғаларды, жаңалықтарды газет өзінше жазады, радио өзінше, телеарна өзінше береді. Сол сияқты интернет журналистиканың да өзіндік ерекшелігі бар. Журналистиканың әр саласы қоғамдағы құбылыстарды жазғанда бір-бірін қайталамайды. Ал енді интернет пен кітапты салыстыруға мүлде болмайды. Кітаптың беретін білімі де, үйретер тағылымы да басқа нәрсе. Ал интернет өте шапшаңдықты қажет етеді, бірақ ондағы мағлұматтар әдеби тілмен көмкерілмейді, ішінде жалған ақпарат та, жала да, анайы сөздер де жүреді. Кітапта мұндай «дөрекелік» тіпті де жоқ.
– Қазір журналистер экономика, саясат, мәдениет пен әлеумет тәрізді түрлі тақырыптарда қалам тербей береді. Қысқасы, әмбебап журналистер көп. Осы ретте салалық журналистиканы дамыту керек деген ұсыныстар айтылып жатыр. Сіздің бұған көзқарасыңыз қалай?
– Бұл дұрыс. Салалық журналистиканы дамыту керек. Дамыту үшін әр саланың маманын журналистикаға бейімдеу қажет. Агроном, эколог, экономист тәрізді тағы да басқа мамандықтарды меңгерген мамандар, өз кәсібінің шеберлері де журналист бола алады. Бұл жағдайда оларға екінші мамандық алуға тура келеді. Басқа мамандық иелері екінші рет оқып, болмаса салаға тез машықтанып кетсе қазақ журналистикасы толыға түседі. Оның үстіне, Аллаға шүкір, қазір журналистика кәсіп ретінде де, ғылым ретінде де дамып жатыр.
– Журналистерді университетте емес, арнайы курстарда оқыту керек деген ұсыныстар айтылып жатыр. Журналист ретінде, ұстаз ретінде бұл ұсынысқа келісер ме едіңіз?
– Бұл пікірге мен қосылмаймын. Дүниежүзінде журналистерді университет төңірегінде дайындайды. Неге? Себебі журналистердің білім көкжиегі кең болуы керек. Белгілі бір маман иесімен сұхбаттасу барысында журналист өзінің жан-жақты білімді екендігін көрсете білуі тиіс. Ал екі-үш айлық курспен журналистика қайда барады?! Міне, осыны ескеру қажет! Егер журналистерді курс арқылы дайындайтын болсақ, онда қателесеміз. Өйткені курс мамандық емес, машық.
– Журналистика ғылым ретінде қаншалықты зерттелді?
– Журналистика кәсіп ретінде де, ғылым ретінде де өте жақсы дамыған. Ғылым ретінде дамыды дегенімнің себебі, бұрын көршілес Ресей елінде таза журналистикадан ғылыми еңбек қорғаған докторлар аз болатын. Қазір онда ғылым докторлары көбейді. Қазақстанда докторлық дәрежеге көтерілгендер саны да көбейіп келеді.
– Сіздің қаламыңыздан туған «Журналист – жол үстiнде», «Белестер», «Радиожурналистика», «Ақпарат әлемi», «Қазақ журналистикасы», т.б. кiтаптарыңызбен, жүздеген ғылыми мақалаларыңызбен таныспыз. Қазір қандай еңбекпен шұғылданудасыз?
– Журналистика саласында бірнеше оқулықтар, монографиялар жаздым, оқу орындарында шәкірт тәрбиелеп, факультет деканы, проректор, директор қызметтерін және атқардым. Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің бұрынғы ректоры Бақытжан Әбдірайымовтың ұйымдастыруымен ғылыми-зерттеу институты ашылып, сол жерде директор, факультет деканы болдым. Қазір аталмыш институттың директорымын әрі кафедра меңгерушісімін. Аталмыш институттың алғашқы жемісі – қазақ тілінде қазіргі кредиттік жүйеге байланысты оқулық жазу болды. Оқулық жазу өте күрделі мәселе. Оның үстіне кредиттік жүйенің талап-тілегі бөлек. Осы ретте «Радио журналистиканың теориясы мен тәжірибесі» деген кредиттік жүйеге негізделген, бүгінгі талапқа сай оқулықты студенттер қолына тиіздім. Өмір бойы зерттеп жүрген тақырыбым болса да, ол маған оңайға тимеді. Мұнан соң институт ұжымы Алаш қайраткерлерінің публицистикасын зерттеуді қолға алды. Егер Алаш публицистикасы толық зерттелсе, қазақ журналистиканың теориялық мәселелері де ашылады деп үміттеніп, ізденуге кірістік. Осы ретте біз сол тұстағы қазақ қайраткерлерінің кезінде шығарған басылымдарын негізге ала отырып, түпнұсқадан, мұрағаттық деректерден олардың еңбектерінің алғашқы көріністерін жинақтап, «Алаш көсемсөзі» атты он томдық жинақ шығардық. Сол уақытта Алаштың қайраткерлері Кеңес үкіметінің ықпалына қарамай, халыққа қызмет етті, ұлттық мәселелерді, жер, ел, тарих, тіл, дін, діл тәрізді өзекті мәселелерді көтерген. Біз бұл зерттеуден соң тұрақтап қалмаймыз, алдағы уақытта да атқарар жұмыстарымыз көп.
– Тәуелсіз журналистерге, тәуелсіз басылымдарға берер бағаңыз қандай?
– Қоғамда абсолютті тәуелсіз дүние болмайды. Дамыған елдерді аралағанда бұған көзім жетті. Айталық, Америка Құрама штатында барлық арна таласатын Опра тәуелсіз журналист деп есептеліп жүрді. Негізі ол өте талантты журналист. Соның өзі бір жолы эфирде сиыр етіне байланысты артық сөз айтып қойып түрмеде шіри жаздады. Барлық фермерлер оны сотқа берді. Беталды сөйлеу тәуелсіздік емес, бұл – әдепсіздік. Абсолютті тәуелсіз дүние, тәуелсіз журналист болмайды. Ол бәрібір өзі өмір сүрген елге, қоғамға тәуелді. Журналист қара қылды қақ жарып әділдігін айтқаннан кейін өзінің кәсібіне әркез көзінің қарашығындай, жүрегінің тазалығындай қарауы керек. Журналистер әруақытта Ахмет Байтұрсыновтың журналистикаға берген анықтамасын негізге алуы қажет.
– Әңгімеңізге рахмет!

Намазалы ОМАШЕВ,

Журналистика мәселелерін

зерттеу институтының

директоры, ф.ғ.д., профессор

жүктеу 104,51 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: