Кесте 2.1 - Аралас тасымалмен интермодальдық тасымалдың салыстырмалы сипаты

Кесте 2.1 - Аралас тасымалмен интермодальдық тасымалдың салыстырмалы сипаты

Логистиканьң тасымалдауда өндірістегідей немесе саудадағыдай қолданылуы контрагенттерді бәсекелестер тарапынан тасымалдау үрдісінде бір-бірін толықтыратын әріптестерге айналдырады.

Логистика - жоғарыда аталып кеткендей, бірыңғай техника, технология, экономика және жоспарлау. Сәйкесінше, тасымалдау логистикасының мәселелеріне тасымалдау үрдісінің, қатысушыларының техникалық және технологиялық үйлесуін камтамасыз ету, олардың экономикалық мүдделерінің сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ жоспарлаудың бірыңғай жүйелерін қолдану жатады. Осы мәселелерді қысқаша сипаттайық.

Тасымалдау кешеніндегі техникалық үйлесімділік көлік кұралдар параметрлерінің жекелеген түрлері ішінде, сондай-ақ түр аралық қиылыста үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды қолдануға, контейнерлер мен, жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады.

Тасымалдау логистикасының міндеттеріне мыналар жатады:

• 
  көлік жүесін құру, соның ішінде көлік дәліздерін және көлік тізбектерін құру (Көлік дәліздері – бұл ұлттық немесе халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке географиялық аудандар арасындағы жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді. Оған кіретіндер: қозғалмалы көлік құралдары және осы бағытта жұмыс істейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары, сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының жиынтығы. Көлік тізбегі – көліктің бір немесе бірнеше түрін қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір қашықтыққа тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер өзгеріссіз қалады мысалы, жүк пакеті немесе контейнер);
  
• 
  тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін қамтамасыз ету;
  
• 
  тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;
  
• 
  көлік құралының түрін таңдау;
  
• 
  көлік құралының типін таңдау;
  
• 
  жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.
  

1. Ішкі мақсаты технологиялық цикл шегіндегі материалдық ағындарды басқаруды тиімділендіру.

Есептері:

• 
  аяқталмаған өндіріспен материалдық ресурстар қорының азаюы;
  
• 
  қаржы айналымының тездетілуі;
  
• 
  өндірістік период уақытының азаюы;
  
• 
  бақылау және материалдық ресурстар қорының деңгейін басқару;
  
• 
  техникалық көлікті оптимизациялау жұмысы.
  

• 
  өнімнің ең кіші бағасы;
  
• 
  өндірістік периодтың ең кіші ұзақтығы.
  

Есептері:

• 
  тауар өндіруші желілерде дайын өніммен материалдық ресурстарды рационалдық ұйымдастыру;
  
• 
  жалпы шығындарды, логистикалық жүйенің арнайы буындарындағы логистикалық шығындарды және логистикалық шығындарды оңтайландыру;
  
• 
  тапсырысты орындауды және жеткізілу уақытының қысқартылуы;
  
• 
  тұнынушылардың, делдалдардың, жеткізушілердің бірігуі және логистикалық қызметтің координациялары.
  

Есептері: жалпы логистикалық ұстамдардың минимизациясы.

Макрологиялық жүйе - материалдық ағындарды басқарудың ірі жүйесі, арнайы елдер немесе барлық елдердің құрылысы, әртүрлі құжаттардың, көліктік органдармен делдалдық сауда өндірістік кешенін аумақтық ұйымдармен өндіріс орындарын өз ішіне алады. Макрологиялық жүйенің саралануы. Елдерді әкімшілік - аумақтық белгілері бойынша бөлу төмендегіше:

• 
  нарықтық;
  
• 
  қалалық;
  
• 
  аудандық және аудан аралық;
  
• 
  аймақтық және аймақ аралық.
  

• 
  өндіріс тобы үшін бір немесе бірнеше салалар;
  
• 
  құжаттық;
  
• 
  салалық;
  
• 
  құжат аралық;
  
• 
  әскери.
  

• 
  мемлекеттік;
  
• 
  мемлекет аралық;
  
• 
  ұлттық тасымалдау.
  

• 
  бүтіндік және сандық;
  
• 
  байланыстар;
  
• 
  тәуелсіздігі.
  

• 
  негіздемелік;
  
• 
  қалыптастыратын;
  
• 
  комбинацияланған.
  

• 
  меншіктің әртүрлі қалпы және ұйымдастыушылық - құқықтық қалпы;
  
• 
  қызметтеу мінезіндегі өзгешеліктер;
  
• 
  технологиялық жабдықтармен қолданылмалы ресурстардың концентрациясымен әртүрлі қуатты;
  
• 
  үлкен аумақтағы техникалық құралдарды және еңбек ресурстарының;
  
• 
  көлік құралдарының жоғарғы еріктігі;
  
• 
  аралық буындардың сыртқы факторлардың үлкен санына жұмыс нәтижелерінің тәуелділігі.
  

Тәжірибе жүзінде автомобильдің қатысуынсыз жұмыс істеу мүмкін емес, себебі жүк және жолаушыларды темір жол бекеттеріне, су және ауа порттарына жеткізу автомобильмен іске асады.

Әр жыл сайын автомобильдер мен мотоциклдер тек қана халық шаруашылық мақсаттарына ғана емес, сонымен қатар жеке мақсаттарда да кең пайдаланылып келеді.

Сондықтан да жер шарының барлық елдерінде автомобильді пайдаланушылар көбейіп келеді.

Қауіпсіздік деңгейі төмен болатын қазіргі уақыттағы автомобиль тасымалының 3 негізгі сипаттамасын атауға болады:

• 
  автомобиль көлігін өзінің параметріне сәйкес келетін жолдармен аз қамтамасыз етілуі;
  
• 
  автомобиль қозғалысының басқа жол қозғалысына қатысушылардан бөлінуінің аздығы;
  
• 
  жүргізуші мамандығының көптігі.
  

Қазіргі уақытта кез келген дамыған елдерде автомобиль, мотоцикл және басқа да моторланған көлік құралдарының жүргізушілерінің саны милиондап саналады. Мысалы, біздің еліміздің өзінде жылына жүргізуші куәлігін алу үшін мыңдаған адамдар емтихан тапсырады. Бұндай кезде жүргізушілерді кәсіптілік деңгейі жоғары етіп дайындау өте қиын.

1. 
   Жүк ағындарының маркетингі.
   
2. 
   Жүк ағындары материалдарын зерттеу негізінде жасау, рациональды маршрутты сызба, жаңа ашылған және бар маршруттар бағытының өзгеруін алдын ала қарастыру.
   
3. 
   Тип бойынша таңдау және тасымалдаудағы жылжымалы құрамның қажетті санын анықтау.
   
4. 
   Автомобильді пайдалану аумағын және шынайы тасымал шарттарына байланысты автопоездардың, түрлерін және жүк қасиеттерін, жүк көлігінің пайдалану көрсеткіштерін анықтау.
   
5. 
   Автокөлік қозғалысының жылдамдығын нормалау.
   
6. 
   Жүргізушілер жұмысының рационалды режимін пайдалана отырып, автокөлік қозғалысын ұйымдастыру жүйелерін таңдау.
   
7. 
   Автомобиль көлігінің басқа көліктермен координациялық жұмысы.
   
8. 
   Жылжымалы құрамның маршруттардағы қозғалысының қауіпсіздігін және жол шарттары мақсатында жасау тиімділігін талдау.
   
9. 
   Автомобиль көлігімен жүкті қауіпсіз тасымалдау мен тиімділігін қамтамасыз ету.
   
10. 
    Жылжымалы құрамды пайдаланудың тиімділігін арттыру есептері және тасымалдау шығынын азайтуда экономикалық – математикалық әдістерді қолдану.
    
11. 
    Жылжымалы құрам жұмысымен оны пайдаланудағы оперативті бақылау.
    

Тасымалдау және қауіпсіздік сапасында жүргізуші жұмысы үздіксіз дене жұмысымен байланысты. Жолдың үнемі өзгеріп отыратын жағдайы жүргізушіден үлкен назар және жедел шешім қабылдауды талап етеді, сондықтан жүргізуші еңбегін ұйымдастыру, ұйымдастырылған еңбек режимі нормасын ұстануы қажет және жүргізушінің шаршауына жол бермеу керек.

Көлік үрдісін тиімді ұйымдастыру үшін келесі талаптар ұсынылады:

1. 
   Жүктерді арту және түсіруде автомобильдердің бос уақытының жоғары нормативті уақыт шығынын қысқарту; тиеу-түсіру жұмыстарын кеңейту және оларға кешенді механизация қолдану; автомобильдер жұмысы графигін қатаң сақтау және құру; автомобильдер маневріне алаңдар мен жол өткелдерін құру, көбіне бұл тіркемелі автомобильдерге, тіркемелі немесе жартылай тіркемелі тягачтарға; алдын ала жүктерді дайындау және т.б.
   
2. 
   Рациональды жүктерді жинау, жылжымалы құрам сыйымдылығы мен рұқсатты максимальды жүк көтерімділігі.
   
3. 
   Кузовта жүктерді дұрыс орналастыру және олардың жүру бөлігіне салмақты жүктілігінің тең өлшемді таралуы.
   
4. 
   Жол бөліктерінде жол жамылғысы жағдайын есепке ала отырып автомобильдер қозғалысының режимін оңтайландыру.
   
5. 
   Заңды тұрғыда жүргізушілердің жұмыс уақытын максимальды пайдалану.
   

Жылжымалы құрамның жолаушы автомобилі тасымалы бойынша автобус және жеңіл автомобиль тасымалы болып бөлінеді.

Тасымал түрі бойынша қалалық, қала маңы, жергілікті, қалааралық, халықаралық қатынасы болып бөлінеді.

Қалалық тасымал автобустармен және жеңіл автомобильдермен жүзеге асады.

Қала маңы тасымалы қала маңы аудандарымен және қала маңы елді-мекендерімен байланыстырады.

Жергілікті тасымал селолық елді-мекендерде жолаушыларға қызмет көрсету.

Қалааралық тасымал жолаушыларды қала шетінен 50 км қашықтықтағы қалалармен байланыстырады.

Халықаралық автомобиль тасымалы екі немесе одан да көп мемлекетпен байланыстыратын тасымалды айтады.

Жолаушы автомобилі тасымалы тағайындалуына байланысты экскурсиялық, туристік, қызметтік, мектептік, вахталық және арнайы болып бөлінеді.

Жолаушы автомобилі тасымалының форма бойынша ұйымдастырылуы маршрутты, тапсырысты және тiкелей аралас болып келеді.

Артуға дейін немесе түсірудегі аралық жүріс тасымал циклын үзбейді. Әрбір жаңа жүріс жылжымалы құрамның бос кездегі берілуінен басталады.

Тұрақтан жылжымалы құрамның берілуі мен соңғы пункттан түсіруден кейінгі оралуы жеке тасымал циклына жатпайды, жылжымалы құрамның толық бір күндік жұмысын - нөлдік жүріс (пробег) деп атаймыз.

Автомобиль айналымы бір немесе бірнеше тасымал циклындағы бос жылжымалы құрамның арту пунктіне берілуінен кезекті оралуын атайды.

ЖАТ орындалуының көліктік үрдісті ұйымдастыруда бірнеше варианттарға бөлуге болады.

1. 
   Бір автомобильмен бірретті немесе көпретті жүк тасымалында бір немесе сол жіберушінің және де сондай қабылдаушыдағы көліктік үрдісті ұйымдастырудағы қарапайым варианты ұсынылады.
   
2. 
   Бір автомобильмен бірретті немесе көпретті жүк тасымалында бір немесе сол жіберушінің және де сондай қабылдаушыға жіберушіге дейінгі кері бағыттағы жүктің жеткізілуі немесе кез келген аралық пункттар болып табылады.
   
3. 
   Бірінші немесе екінші варианттардағы көліктік үрдісті ұйымдастырудағы бір жүк жіберушімен бір қабылдаушының бірнеше жылжымалы құрамды пайдалануы.
   
4. 
   Бірнеше жіберуші мен бірнеше қабылдаушының бірретті немесе көпретті жүк тасымалындағы бір немесе бірнеше автомобильдің алғашқы арту пунктіне оралуы (жылжымалы құрамның айналмалы қозғалыстағы кіші жүйесі). Бұл вариантта бір автомобиль жүк жөнелтушімен қабылдаушыға бір айналымда бірнеше аялдама жасайды.
   
5. 
   Бір жөнелтушіден немесе қабылдаушыға жүкті жинау немесе тарату.
   
6. 
   Белгілі-бір мақсат жұмысына бағынатын, бірнеше шағын жүйелерді пайдалануды талап ететін белгілі-бір өндірістік құрылымның қызметі .
   
7. 
   Көлік жүйесі бірнеше өндірістік құрылымдарға немесе белгілі-бір географиялық регионға қызмет етеді.
   

Жүк ағыны белгілі-бір уақытта автомобиль көлігі тасымалдауында немесе тасымалданғандағы тоннамен өлшенетін жүк көлемін көрсетеді.

Жүк айналым тонна-километрмен немесе осы уақытқа дейінгі немесе белгілі-бір уақыт аралығында орындалған аралас жүктердің көліктік жұмысымен өлшенеді.

Жалпы жүк айналым көлемі және автокөлік мекемелерінде жүк айналым қабылданған номенклатура бойынша бөлінеді. Бұл бөліну жүк айналымы мен тасымал құрылымы деп аталады. Тасымал көлемін анықтауда бір жүкті бірнеше есе тасуға тура келеді (бұл көбіне қалалы орындарды кездеседі). Бұл дегеніміз бір жүкті қабылдау орнына жеткізудегі алмасушылық болуы мүмкін. Мысалы, кейбір жабдықтауға арналған құрылыс материалдары, санитарлы-техникалық және электромонтаждау жұмыстарында бірінші, сәйкес қоймаларға апарылып, содан кейін құрылыс нысандарына тасылады. Көбіне қайталанбалы тасымалдар сауда жүйелеріне өндірістік және азық-түлік тауарлары болып келеді. Бұл тауарлар көбіне алғашқыда темір жолмен, су және әуе көліктермен станция немесе аэропорттардағы сауда қоймаларына әкелініп, сортталып, сосын дүкендерге тасымалданады.

Уақыттың ұзақтығына байланысты жүк айналым және тасымал көлемі сағаттық, тәуліктік, айлық, кварталдық, жылдық болып келеді.

Жүк айналым және тасымал көлемі ереже бойынша әрбір ай және квартал бойынша бір қалыпты таралмайды. Бұл тербеліс автокөлік қызметі мен сұранысқа байланысты.

Бір қалыпсыздық деңгейі бір қалыпсыздық коэффициентпен анықталады, тасымал көлемі жүк айналымының максимальды шамасының белгілі-бір уақыттың орташа қатынасына тең.

Тасымалдау шартына және сақтауға байланысты жүктер қарапайым және спецификалық болып бөлінеді.

Көліктегі жүктер - деп жүкті тасымалға алғаннан жүк қабылдаушыға тапсырғанға дейінгі барлық үрдістерді атайды.

Автомобиль көлігі қаптау түрінің әртүрлі физикалық қасиетіндегі түрлі жүктерді тасымалдайды. Жүк түрлері жылжымалы құрам типтерін таңдауда және оның пайдалану шарттарын, арту-түсіру жұмыстарын орындау тәсілдері - қажетті факторлардың бірі болады. Жүктер ерекшелігіне байланысты топтастырылады.

Тарамды жүктер габаритті өлшемдерімен, салмағымен және бітімімен сипатталады. Олар тасымалдау кезінде қабылдау мен өткізуде санақпен немесе салмағымен өткізіледі.

Сеппелі жүктер сеппелі арту-түсіру жүктеріне рұқсат етіледі. Бұл жүктер көлемі және салмағымен есептеледі.

Құймалы жүктер цистернада сұйық және жартылай сұйық түрінде тасымалданады.

Тарамды жүктер қаптама түрінде тасымалданатын тара және тарасыз болады. Тасымалдау кезінде жүк екі салмақта анықталып қолданады: нетто - жүктің өзіндік салмағы, брутто - жүктің тарамен есептелген салмағы.

Тара жүкті бұзылуынан сақтап және арту-түсіру мен тасымалдау кезінде бүлінуден сақтауды қамтамасыз етеді. Тара тасымалданатын жүк сипаты мен түріне және арту-түсіру механизмдерін қолдануда беріктікті қамтамасыз ету мүмкіншілігіне сәйкес болуы керек.

Тара жасалуына байланысты ағашты, шынылы, керамикалы, текстильді, қағаз-картонды және т.б.

Өзінің қаттылық күй деңгейінде тара қатты (жәшік, бөшке), жұмсақ (қап, эластикалық орамалар) және жартылай жұмсақ (кәрзеңкелер) болып келеді.

Тарадағы жүктер өзінің түріне байланысты жәшіктік, қапталған және бөшкелі болады. Бұлардың ішінде көбісі бірінші қағазды, қаптамалы, картонды, полиэтиленді.

Кей-кезде жүктер бірден екі түрлі тарада болады, мысалы, бөтелкедегі сүт, жәшікке салынған. Бұл жағдайда бөтелке тара да, жәшік супертара болады.

Тара бірреттік және көпреттік қолдануда болады. Бірреттік қоданудағы тараға бір немесе бірнеше жүктердің бір түрдегі түрінің тасымалдауы жатса, көпреттік қолдануға барлық жүктер түрі жатады.

Бірретті тара көпрет пайдаланылғандықтан, пунктке оралғанда өте қатаң тексеріледі.

Қарапайым жүктерге тасымалдауға, артуға, түсіруге және ерекше жағдайды талап етпей сақтайтын және бортты автомобильдермен тасымалдауға болатын жүктер жатады.

Спецификалық жүктерге арту мен түсіру және тасымалдау мен сақтауға ерекше талап етілетін жүктер жатады. Олар габаритсіз, ұзын өлшемді, үлкен салмақты, қауіпті, тез бұзылатын, белгілі бір санитарлық жағдайды талап ететін болып бөлінеді.

Габаритсіз жүктерге (құрылыс жүктерінен басқа) орыннан есептегенде 3,8 м немесе 2,5 м енділіктегі жүктер жатады.

Ұзын өлшемді жүктерге – түрлі габаритсіздер. Бұл жүктерге артқы борттан екі метрден асатын жүктер жатады.

Үлкен салмақты жүктерге - бұл әрбір орынға салмағы 250 кг асатын жүктер жатады.

Қауіпті жүктерге – сәйкес шаралар қатыспайтын, тасымалдау кезінде және сақтауда адамдарды улайтын жүктер жатады.

Қауіптілігіне байланысты олар жеті топқа бөлінеді:

Бірінші топ - аз қауіпті;

Екінші топ - тез жанғыш (бензин, керосин және т.б.);

Үшінші топ - шаңдатқыш және ыстық (цемент, әк, битум және т.б.);

Төртінші - күйдіретін сұйықтықтар (кислота және т.б.);

Бесінші - баллондағы сығылған газ;

Алтыншы - өзіндік габаритті өлшемді жүктер;

Жетінші - ерекше қауіпті жүктер (жарылғыш, радиоактивті және т.б.)

Тез бұзылғыш жүктер арнайы жылжымалы құрамды талап етеді, өйткені олар белгілі-бір температураны сақтап тұруы қажет.

Арнайы шартты жүктерді сақтауға тұрмыстық заттар жатады.

Санитарлыққа қарсы жүктерге - ассенизациялы және шаңдатқыш жүктер жатады.

Жалпы массаға байланысты, яғни жылжымалы құрамның жүк көтерімділік мүмкіншілік максимальдығына, жүк көтерімділікті пайдалану коэффициентімен анықтала отырып барлық жүктер бес топқа бөлінеді, бұны «Жүк автомобиль тасымалдау көлігіндегі жалпы тарифтер» анықтамасынан білуге болады.

Бірінші класты жүктерге жылжымалы құрам жүк көтерімділігін пайдалану коэффициенті 1,0;

Екінші - 0,71-ден 0,99-ға дейін;

Үшінші - 0,51-ден 0,70-ке дейін;

Төртінші - 0,41-ден 0,51;

Бесінші - 0,30-дан 0,40;

 Таңбалық жапсырмалар қағаздан, қатырмадан, матадан, фанерадан, металдан, пластмассадан жасалуы мүмкін. Жапсырмалардың беті ауа-райы жағдайларының әсеріне шыдамды болуы тиіс. Жапсырмаларға таңба төмендегідей тәсілдердің бірімен қойылуы тиіс:

• 
  типографиялық;
  
• 
  машинкамен басу;
  
• 
  траферат бойынша штемпельдеу;
  
• 
  жаншу.
  

Біртекті жүктерді бір жүк алушының атына тасымалдау кезінде барлық жүк орындарына емес, бірақ ең кемі төрт орынға таңба жасауға рұқсат етіледі. Бұл жағдайларда таңбаланған орындар:

1. 
   фургондарда - есіктің жанында таңбасын сыртына қаратып;
   
2. 
   ашық автокөлік құралында - тиелген жүктің жоғарғы қабатында шанақтың әрбір бойлық ернеуінің жанында екі орыннан таңбасын сыртына қаратып жиналады. Жүктерді үйіп, бос және құйып тасымалдау кезінде таңбалау жүргізілмейді.
   

• 
  өткір, үшкір, ілгекті бұйымдар және құралдар тек қана сыртқы қаптамамен беріледі;
  
• 
  қатты тарадағы жүктер және мұздар қаптамасыз болғанда тек қолғап кию арқылы жүргізіледі;
  
• 
  таралары бұзылған немесе шегелері шығып кеткен болса және жиектері бүрілмеген және т.б. бұлар тасымалға жатпайды.
  
• 
  шыны ыдыстар берік тарада болуы керек. Сынған, жарылған (шатынаған) шыны ыдыстарды қолдануға болмайды.
  
• 
  көлік құралдарына жүктерді арту немесе түсіру кезінде 50 мм қалыңдығы аз тақтайларды қолдануға тыйым салынады. Беріктендіре түсу мақсатында тақтай астына тірек тіреу қажет.
  

Арту-түсіру жұмыстары МемСТ –мен талаптарға, арту-түсіру жұмыстарында сала аралық еңбекті қорғау ережесі бойынша және жүктерді таратуда немесе басқа да нормативті бекітілген құжаттар келтірілген тәртіппен жүргізіледі.

Арту-түсіру жұмыстары өндірісінің әдістерін таңдауда жұмыстағы қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың рұқсатты әсерінің деңгейін азайтуды алдын ала қарастыру:

• 
  арту-түсіру жұмыстарын механикаландыру және автоматтандыру;
  
• 
  қауіпсіздік талаптарына жауап беретін қондырғылар мен құралдарды қолдану;
  
• 
  нормативті техникалық құжаттар мен пайдалану құжаттарына сәйкес өндіріс жабдықтарын пайдалану;
  
• 
  көтергіш-көліктер жабдықтарымен жүктердің араласуында дыбыстық және басқа да белгілерді қолдану;
  
• 
  көлік құралдары мен өндіріс жұмыстары орындарында жүктерді дұрыс тарату және жинау.
  

Автокөліктердің базалық моделі деп оның модификациясы негізінде шығарылатын модельді айтамыз. Бұл үлкен партиялармен шығарылатын автокөліктің негізгі моделі.

Автокөліктің базалық моделіне төртмәнді сандық индекс тәуелденеді, бастапқы екі саны класты анықтайды, ал соңғы екі сан автокөлік моделін анықтайды. Сандық индекстің алдында өндіруші заводтың әріппен беріледі.

Модификация деп автокөліктің базалықтан эксплуатацияның белгілі талаптары мен шарттарын қанағаттандыратын кейбір көрсеткіштермен (құрылымдық және эксплуатациялық) ерекшеленетін моделін айтамыз. Мысалы, модификация базалық модельден қолданбалы двигателімен, кузовымен, салон бөлігімен және т.б. ерекшеленеді.

Модификация бес мәнді сандық индекстен тұрады, оның бесінші саны базалық модель модификациясының нөмірін анықтайды.

Жеңіл автокөліктер Қозғалтқыш цилиндрінің (литраж) жұмыс көлеміне байланысты бес класқа бөлінеді:

Класс Литраж,л Индекс

Кіші........................................................1,2...1,8 21

Орташа...................................................1,8...3,0 31

‡лкен......................................................3,5 жоғары 41

Биік..................................................регламентацияланбайды 41
Кейбір жеңіл автокөліктердің маркирленуін қарастырайық, мысалы ВАЗ-2105 және ВАЗ-21053. ВАЗ әріптері Влога автокөлік заводын білдіреді, 21 саны – кіші кластың жеңіл автокөлігін, 05 саны- бесінші модель (базалық), 3 саны – үшінші модификация.

Автобустар да ұзындықтарына байланысты бес класқа бөлінеді:

Класс ¦зындық,м Индекс
Ерекше кіші..........................................5,0 дейін 22

Кіші........................................................6,0...7,5 32

Орташа...................................................8,0...9,5 42

‡лкен......................................................10,5...12,0 52

Ерекше үлкен(мүшеленген)..................16,5 жоғары 62
ЛиАЗ-5256 маркирленуіне ЛиАЗ әріптері Ликиндік автобус заводын, үлкен кластағы автобус екенін, елу алтыншы базалық модельді білдіреді.

Жүк автокөліктері толық мысалдарына байланысты жеті класқа бөлінеді: бірінші класс (1,2 т дейін), екінші (1,2...2 т), үшінші (2...8 т), төртінші (8...14 т), бесінші (14...20), алтыншы (20...40 т), жетінші (40 т жоғары).

Жүк автокөліктерінде индекстің бірінші саны толық массасы бойынша автокөлік класын анықтайды, екінші сан жүк автокөлігінің типін көрсетеді (3- борттық, 4- тягач, 5- самосвал, 6- цистерна, 7- фургон, 8- арнайы). ‡шінші және төртінші сандар – автокөлік моделінің нөмірі, ал бесінші- модификация нөмірі. Мысалы, ЗИЛ-4331 Лихачев атындағы автокөлік заводын, 8...14 т массалы жүк автокөлігі, борттық, отыз бірінші модель екенін білдіреді.

Прицептер және жартылай прицептер төртмәнді сандық индекспен маркирленеді, оның алдында өндіруші-заводты білдіретін әріптік белгілеу қойылады. Прицептердің (жартылай прицептердің) әр түрлі модельдері үшін төртеуінің ішінен келесідей индекстің алдыңғы екі саны беріледі: жеңіл- 81(91), жүктік борттық- 83(93), самосвалды- 85(95), цистерналар- 86(96), фургондар- 87(97).

Индекстің төрт санының соңғы екі саны прицептер мен жартылай прицептер үшін лоардың толық массасына байланысты тәуелденеді, сәйкесінше прицептер және жартылай прицептер бес топқа бөлінеді:

Топ Толық масса,т Индекс

Екінші......................................................4...10 25...49

үшінші....................................................10...16 50...69

Төртінші..................................................16...24 70...84

Бесінші.....................................................24 жоғары 85...99
Прицеп-ауыртасығышының ЧМЗАП-8390 маркирленуі Челябі автокөлік прицептерінің машиножасау заводы, 24 т жоғары толық массалы жүк прицепі екенін білдіреді.

Қозғалыс құрамының техникалық мінездемесі визиткалы карточкасы болып табылады. Онда бірінші орында автокөлікті толық , содан кейін – Қозғалтқышді, трансмиссиялы, подвескалы, тормаздық механизмдерін, шиналарын және кузовын сипаттайтын параметрлері көрсетіледі.

Техникалық мінездемеде автокөлік класы, орын саны (жүргізушіні қоса алғанда), дөңгелектік формула, жеке және толық масса, габаритті өлшемдер (ұзындық, ені, биіктігі), автокөлік базасы, алдыңғы және артқы дөңгелек колеясы, ең кіші жолдық просвет, ең кіші бұрылыс радиусы, автокөліктің максималды жылдамдығы, автокөліктің орнынан қозғалу уақыты, тормаздық жол, отынның бақылау шығыны, Қозғалтқыш типі, ооның жұмыс көлемі, максималды (номиналды) қуаты, максималды айналмалы момент, передача қорабының таратқыш қораптық және басты передачалық саны, алдыңғы және артқы подвесканың типі, алдыңғы және артқы тормаздық механизм типі, кузов типі көрсетіледі.
Қозғалыс құрамының қауіпсіздігі.
Қозғалыс құрамының жоғары құрылымды-активті, пассивті және экологиялық қауіпсіздігі болу керек.

Актитвті қауіпсіздік- автокөліктің жол-транспорттық оқиғаларын (ДТП) жою қасиеті. Автокөліктің активті қауіпсіздігін оның жоғары ауыр жылдамдықты және тормаздық қасиеттері, жақсы тұрақтылық және жүргізушілік, жүрістің аса еркіндігі, жақсы обзорлылық және ыңғайлылық, жүргізушінің утомляемость бірден түсіретіндігі және ұзақ апатсыз жұмыстар тудыратын жағдайлар құрайды.

Пассивті қауіпсіздік (ішкі және сыртқы) – автокөліктің (ДТП) ауырлық салдарын азайтатын қасиеті. Автокөліктің пассивті қауіпсіздігін іс жүзінде аппат кезінде оның деформацияларын есептемегенде жолаушы салонының жоғары шыдамдылығы, қауіпсіздік белдігі, үрленетін қауіпсіздік жастықтары, зақымқауіпсізді рульдік басқарушылық, басқа арналғандар (подголовники), арнайы шынылар, жүргізушінің және жолаушының зақымдалуын төмендететін кузовтың мықты ішкі құрылғысы, жаяу жүретін жолдың бұзылуын азайтатын кузовтың ішкі формасы құрайды.

Экологиялық қауіпсіздік- автокөліктің эксплуатация процесінде жолаушыларға, жүргізушіге және қоршаған ортаға әсер ететін зиянды азайтатын қасиеті. Автокөліктің экологиялық қауіпсіздігі автокөлік тудыратын қатты дыбысты азайтатын және газдар шығаратын таксикозды төмендететін жеке механизмдердің, элементтердің құрылымымен қамтамасыз етіледі.

Автокөліктің жалпы құрылғысы
Автокөлік деп жергілікті рельссіз тасымалдаушы Қозғалтқыш орналасуы арқылы іс қимылға әкелетіңн құрылғы. Автокөлік детальдардан,түйіндерден, механизмдерден, агрегаттандардан,және жүйелерден тұратын күрделі машина.

Деталь деп біртекті материалдан тұратын (белгілеуі мен маркасы бойынша) жинақтау операция қолдануды қажет етпейтін құрылғы.

Түйін- деталь қатары, бір-бірінен бұранданбалы (резьбовых, қосылған, сваркеленген) және т.б қосылғыштар арқылы қосылған, күш пен қозғалыс арқылы түрлендіріледі.

Агрегат- бірнеше механизмның бір бүтінге қосылуы.

Жүйе деп- құрылғылар мен басқа құралдардың жұмыс барысында белгілі функцияларды орындауға арналған механизмның бір бірімен жинақталуы.

Барлық механизм,агрегат және жүйе негізгі 3 бөлікті береді. Оларды Қозғалтқыш, кузов және шаси құрылып автокөлікті береді.Жүк автокөліктің суреті 1.7, жеңіл 1.8 көрсетілген. Қозғалтқыш механикалық энергияның көзі болып табылды, оның қозғалуы автокөлікке қажет. Кузов жүргізушілерге, жолаушыларға, жүктерге және сыртқы әсерлерден (жел,жаңбыр,балшық) және тағы басқа. Шасси деп механизм,агрегат және жүйенің жиыны,қозғалыс пен басқарумен автокөлікті қамтамасыз етеді. Шасси құрамында жүйеге тасымалдаушы трансмиссия, алдынғы және артқы ілгіштер, дөңгелектер, көпірлер, руль құрылысы мен ттоқтату жүйесі жатады.

Трансмиссия автокөліктің барысында айналдырып күшті Қозғалтқышден жүргізуші дөңгелекке жібереді. Жүргізуші артқы дөңгелегі бар автокөліктің трансмиссясы сцеплениядан беру қорабы(коропка передач) кардан өткізгіші басты тасымалдауы , дифференция және жарты осіден тұрады. Басты тасымалдаушы дифференциялдау және жарты осі жүргізуші балка көпірінде орналасады. Алдынғы жүргізуші автокөлікті кардан тасымалдауында трансмиссиясы тасымалдау қорабымен басты тасымалдауының ортасында болмайды. Барлық жүргізуші дөңгелегі бар автокөліктің трансмиссиясын құрамына таратқыш қорабы еңгізіледі ,ол кардан тасымалдауымен жүргізуші көпірмен қосады.

Жүргізуші жүйе, ол орнатуға және барлық бөліктерді ,жүйе мен автокөлік механизмді бекітуге арналған. Жүк автокөлікте автобус, шасси базасында орындайтын жүк автокөлігі, жеңіл автокөлік үлкен мен жоғары класстары, және де жеңіл авокөліктердің өту жүйесі жоғары сапалы рама болып табылады . оларды рамалы автокөлік деп атайды. Жеңіл автокөлік тым кіші,кіші және орташа класстарында және автобустарында рама болмайды. Жүргізуші жүйесі функциясын кузов атқарады,ол жүргізуші деп аталады. Ал көліктің бәрі рамасыз деп аталады. Ілгіштің атқаратын қызметі жүргізуші дөңгелектің тығыз байланысқаның және автокөліктің жеңіл жүргізуі басқа сөзбен айтқанда жүргізушіге , жолаушыға, жүкке тегіс емес жолдан дөңгелектің соқтығысуынан қорғайды. Көбінесе жеңіл автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші долады. Жүк көтеретін автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші бір бірімен байланысты.

Дөңгелек- автокөлікті жолмен байланыстырады және қимылымен бұрылысты қамтамасыз етеді. Дөңгелектерді- жүргізуші деп атайды егерде оларға Қозғалтқышден қуат және айналмалы момент жатса. Басқармалы дөңгелектер деп бұрылысты қамтамасыз етеді, оларға айналмалы момент бармайды. Құрастырылған дөңгелектер деп атайды, егерде олар бір уақытта жүргізуші де, басқарушы да болса. Көбінесе автокөліктерде жүргізуші дөңгелек артқы, ал басқарушы алдынғы.

Көпірлер автокөліктің жүріп келе жатқан жүйесін ұстайды. Автокөліктерде жүргізуші, басқармалы және құрастырылған көпірлерді қолданылады, оларды сәйкесінше жүргізуші, басқарушы құрастырылған дөңгелектер болады. Автокөлікте жүргізуші болып артқы көпір,ал басқармалы мен құрастырылмалы- алдынғы болып табылады.

Руль құралы автокөлікті қозғалыс пен бұруды қамтамыз етеді. Автокөліктерде руль құралы күшейткішсіз қолданылады және де гидравлдық күшейткішпен пневматикалықты. Күшейткіші бар басқарушы руль жүргізушінің жұмысын жеңілдетеді және қозғалыстың қауіпсіздігін, басқа сөзбен айтқанда автокөліктің аппатқа ұшырамауын және ДТП-ны болдырмайды. Басқарушы рульде сол және оң жүргізуі болады, мемлекет автокөліктің қозғалыс бағытына байланысты қабылдаған. Сонымен қоса рульді дөңгелек кузовта немесе кабинада сол немесе он жақта орналасады, ол транспортпен жүрген кезде қарсы келе жатқанды жақсы көруді қамтамасыз етеді.

Тормоз жүйесі жүріп автокөліктің қозғалыс жылдамдығын азайтады, оны бір орында тоқтатады және ұстап тұрады , қозғалыс кезінде және тоқтап тұрғанда қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Автокөліктер бірнеше тормоздық жүйелермен құрылғыланады, олардың жиынтығы автокөліктің тормоздық басқаруы деп аталады.

Жұмыс тормоздық жүйесі қызметті және шұғыл тоқтатуға арналған, ло барлық автокөліктің дөңгелектеріне әсер етеді және жүргізушінің аяқпен тоқтатуда жүзеге асады.

Тұрақты тормоз жүйесі автокөлікті бір жерде қозғалыссыз ұстайды, ол тек қана артқы дөңгелектерге немесе валдық трансмиссияға әсер етеді. Жүргізушінің рычагты қолмен ауыстыру кезінде жүзеге асады. Артық тормоз жүйесі автокөлікті жұмыс тоқтату жүйесінің тізімінен шығару кезінде тоқтатады. Автокөлікте артық тоқтату жүйесі жоқ болған кезде оның жұмысын түзетілмелі жұмыс тормоз жүйесінің бөлігі (бірінші немесе екінші контур) немесе тұрақты тормоз жүйесі атқарады. Көмекші тормоз жүйесі (тормоз-азайтқыш) валдық трансмиссияға әсер етеді және басқаға қарағанда тәуелсіз тормоз жүйесін атқарады. Жұмысшы тұрақты және артық тормоздар барлық автокөліктерде қолданылады, ал көмекшіде тек қана жүк және үлкен жүк көтергіштер класы он екі тоннадан жоғары және автобустар толық массасы бес тоннадан жоғары болғанда қолданылады. Прицеп автопеездың құралы прицеп тормоз жүйесі мен жылдамдықты азайтып, тоқтатады және бір жерже ұстап тұруға, сонымен қоса автоматты түрде прицепті автокөлік-тягачынан алған кезде тоқтайды.

1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға шашыраңқы орналасуы.

2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау проце­сiне қатысатын барлық бөлімшелер жұмысының техноло­гиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.

3. Темiржол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл, станция­лардың, деполар мен телiмдердiң барлық элемент­терiнiң барынша өткiзу және өңдеу қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын толығымен пайдалану үшiн қажет болады.

Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiржол жұмысын ұйымдас­тыруға және пойыздар жүрiсiн басқаруға мына­дай айрықша талаптар қояды:

• 
  төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
  
• 
  тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
  

1. Темiржолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);

2. Темiржолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама (ПЖН);

3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).

Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар пайдаланылады:

1. Жұп және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiржол бағыттарына арналады: Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.

2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.

3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген бос пойыздардың саны басым бағыттар.

4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).

5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с. өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi жүруi.

6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар) арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.

7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағын­дарынан пойыз құрастыру жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станция­ларға барады, қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай қандай вагондар қосылады.

8. Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi. Бұл тұрақты құрылғылардың бар-жоқтығына, локомотивтердiң, вагондардың түрлерiне және пойыздар жүрісін ұйымдастырудың қабылданған технологиясына қарай тәулiктiк (сағат) iшiнде игеруге болатын пойыздардағы ең үлкен өлшем.

9. Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi. Бұл қабылданған тасымалдау технологиясы бойынша желi арқылы жылына тасып өткiзуге болатын жүк мөлшерi, млн. т.

10. Вагондардың жұмыс паркi. Бұл тасымалдау үшiн пайдаланылатын вагондар саны. Қосалқы парк – жөндеуде, резервте тұрған вагондар. Жалпы парк – бұл қолда бар (инвентарлық) парк. Бұл ұғымдардың локомотивтерге де қатысы бар.

11. Бөлiм бекеттерi. Бұлар даражолды желiлерде – айырықтар, қос жолды желiлерде – озба бекеттері және кез келген желiлерде – станциялар. Станция­­лар сұрыптау, телiмдiк, жүк, жолаушылар және аралық станциялар болып бөлiнедi.

12. Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы. Бұл бүкiл желiнiң километрмен алынған «бiр желiлi» ұзақтығы.

13. Теміржолдың жазылма ұзындығы – желінің пайдалану ұзындығы мен станция жолдарының ұзындығының қосындысы.

Темiржол желiсi жолдарға (3-10 мың км) және жол бөлiмшелерiне бөлiнедi; жол бөлiмшелерiне желiлiк кәсiпорындар (станциялар, деполар, дистанциялар және т.с.с.) кiредi.

Диспетчерлiк аппараттар барлық деңгейде пойыздар жүрiсiн жедел бақылап, басқарып отырады. Бөлiмшедегi пойыз диспетчерi (ДНЦ) кезекшiлiк кезiнде пойыз жүрiсiнiң жеке-дара басшысы болады, оған телiмдегi (диспетчер теліміндегі) пойыздар жүрiсiн ұйымдастыруға жауапты барлық буындардың қызметкерлерi бағынады.

Нақты тасымал үшін оңтайлы көлік түрін таңдау негізгі түрлі көлік түрлерінің ерекшеліктері туралы ақпарат болып табылады.

Логистика тұрғысынан маңызды болып келетін автомобиль, теміржол, су және әуе көліктерінің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастырайық. 11.1-кестеде түрлі көлік түрлерінің салыстырмалы логистикалық сипаттамалары келтірілген.

11.1-кестеде көрсетілгендей, тасымалдау тәсілін, тасымалдау құралдарын және нақты тасымалдаушыны таңдауда логистикалық менеджер ескеруі қажет көліктің әр түрінің өзінің артықшылыктары мен кемшіліктері болады.

Көліктің әр түрі (құбырды қоспағанда) колдануды ұйымдастыруға, техникалық қызмет көрсетуге және көлік құралдарың жөндеу үшін қажет белгілі бір өндірістік-техникалық базамен және көлік құралдарының белгілі бір типімен сипатталады (жылжымалы құрамды, жылжымалы бірліктер).

Көптеген шетел авторлары көлік жүйесінің компоненттері ретінде жолдарды (темір жол, автомобиль жолдары, әуе трассалары және т.б.), терминалдары, жылжымалы құрам мен ауыр құралдарын қарастырады. Логистикалык, менеджмент үшін осы компоненттердің кейбір техникалық-пайдаланушылық параметрлері анықтаушы болып табылады.

Жылжымалы құрам үшін мұндай параметрлерге келесілер жатады:

• 
  техникалық және пайдалану жылдамдығы;
  
• 
  жүк ыдыстарының және көлік кұралдарының үлкен мөлшері;
  
• 
  толық салмағы, осьтегі жүктеме;
  
• 
  қозғаушы күштің қуаттылығы;
  
• 
  жүк көтерімділігі және принцип, жартылай принцип, вагондардың және т.б. үлкен мөлшерлері.
  

• 
  өткізу қабілеттілігі;
  
• 
  өтетін бөліктің екі фарватер терендігі;
  
• 
  жалға түсіруге болатын жүктеме.
  

• 
  пайдалы қойма ауданы;
  
• 
  айналым саны (айналым жылдамдығы);
  
• 
  көтеру және қойма құралдарының және т.б. өнімділігі.
  

Кесте 15.2- Көліктің түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторлар шеңберінде түрлі көлік түрлерін бағалау

Түрлі факторлардың маңызын сараптап бағалау көрсеткендей, көлікті таңдауда, ең алдымен, төмендегілерді ескереді:

• 
  жеткізу тәртібін сақтау сенімділігі;
  
• 
  жеткізу уақыты;
  
• 
  тасымал құны.
  

Мысалы, 5 т. қымбат жүктің автомобильмен жеткізу құны 1000 долл. құрайды, ұшақпен — 3000 долл. Тандау автомобильге түсті. Бірақ содан кейінгі толық кұнды талдау көрсеткендей, автомобильмен тасымалдау кезінде тасымал тарифіне қоса төмендегілерді төлеу қажет болды:

• 
  жөнелтушіге: жөнелткені үшін және сақтағаны үшін жөнелтушіге жүк құнының 5 пайызын, яғни 2000 долл. (ұшакпен жеткізілгенде бұл шығындар кірмейді);
  
• 
  банкирге: несие үшін пайыз ретінде жүк кұнының 1,5 пайызын, себебі автомобильмен тасымалдау 15 күн жүргізілді. ал 50000 долл. қор ретінде алынды, яғни нәтижесінде 750 долл. құрады. (15 х 36/365=1,5%, мұндағы 36 — несие үшін жылдық банктің пайыз қойылымы);
  
• 
  жалпы шығындар 3750 долл. кұрады.
  

• 
  жүктерді тасығаны үшін алынатын төлемдер;
  
• 
  жүктерді тасымалдаумен байланысты қосымша операциялар үшін алынатын жинақтар;
  
• 
  төлемдер мен жинақтарды есептеу ережелері.
  

• 
  көлік кәсіпорнына — пайдалану шығындарды
  өтеу және пайда алу мүмкіндігі;
  
• 
  көлік қызметтерін сатып алушыларға — көлік шығындарын жабу мүмкіндігі.
  

Әр түрлі көліктердің тарифтер жүйесінің өздеріне тән ерекшеліктері бар. Оларды қысқаша сипаттап өтейік. Teмip жол көлігінде жүктерді тасымалдау құнын анықтау үшін жалпы, ерекше, жеңілдік және жергілікті тарифтерді пайдаланады.

Жалпы тарифтер — тарифтердің, негізгі түpi. Олар арқылы негізгі жүктердің тасымалдау құнын анықтайды.

Ерекше тарифтер деп, арнайы қосымшалар немесе жеңілдіктер түрінде, жалпы тарифтерден ауытқу арқылы белгіленетін тарифтер аталады. Бұл тарифтер жоғары не төмен болуы мүмкін. Олар тек нақты жүктерге ғана таралады.

Ерекше тарифтер өнеркәсіпті орналастыруға әсер ете алады, сeбeбi олар аркылы шикізаттың жеке түрлерін тасымалдаудың, құнын реттеп отыруға болады, мысалы, тас көмip, кварцит, кен және т.с.с. Тасымалдау құнын ерекше тарифтер аркылы жоғарылата немесе төмендете отырып, темір жолдардағы тасымалдаудың біркелкі еместігін төмендетеді. Мұндай мақсаттарды ерекше төмендетілген тарифтер ұстанады.

Жеңілдік тарифтері белгілі бip мақсаттар үшін жүктерді тасымалдауда қолданылады.

Жергілікті тарифтерді жеке тeмip жол бастықтары белгілейді. Жүктерді тасымалдағаны үшін төленетін ақы және түрлі жинақ, қойылымдары кіретін бұл тарифтер берілген темір жол шеңберінде қызмет етеді.

Тасымал төлемінен басқа темір жол жүк жіберуші мен жүк алушыдан қосымша қызметтер үшін ақы алып отырады. Бұл төлем жинақ деп аталады және темір жол күштері операцияларды орындағаны үшін алынады: жүкті сақтағаны үшін, жүкті өлшеу немесе тексеру, вагондарды беру немесе жинау, оларды дезинсекциялау, жүктерді жөнелту және тиеу-түcipy жұмыстары, сондай-ак, баска да бірқатар операциялар үшін.

Темір жол мен жүктерді тасымалдауда төлейтін төлемдерге әсер ететін негізгі факторларды атап өтейік.

Жөнелту түрі. Темір жол бойынша жүк вагондап, контейнерлеп, аз тонаждап — салмағы 25 т. дейін және көлемі вагонның 1/3 болігіндей болып жөнелтілуі мүмкін.

Тасымалдау жылдамдығы. Темір жол бойымен жүк үлкен, жолаушылар немесе жүктік жылдамдықпен тасымалдануы мүмкін. Жылдамдық түpi жүктің тәулігіне қанша килoметр жүруі тиіс екенін анықтайды.

Тасымалдау ара қашықтығы. Тасымалдау ақысы ең қысқа бағыттағы ара қашықтық бойынша алынуы мүмкін, жүктік немесе үлкен жылдамдықпен жүктерді тасымалдау кезінде тарифтік қашықтыққа немесе габариттік емес жүктерді немесе жүктерді жолаушылар жылдамдығымен тасымалдау кезінде нақты өткен кашықтық үшін алынуы мүмкін.

Жүктердің тасымалдауы жүргізілетін вагон типі. Темір жол бойымен жүктер әмбебап, арнайы немесе изотермиялық вагондарда, цистерналарда немесе платформаларда тасымалдануы мүмкін. Тасымалдау ақысы әр жағдайда әр түрлі болады.

Вагон немесе контейнерлердің тиістілігі. Вагон платформа немесе контейнер темip жолға жатуы мүмкін, жүк алушының немесе жүк жіберушінің меншігі болуы мүмкін.

Тасымалданатын жүк саны — тасымалдау маңызды әсер ететін фактор.

Автомобиль көлігінде жүктердің тасымалдау құнын анықтау үшін келесі тарифтер түрлері қолданылады:

• 
  жүктерді тасымалдаудың кесімді тарифтері;
  
• 
  ақылы автотонна — сағат жағдайларында жүктерді тасымалдау тарифтеpi;
  
• 
  уақытылы жүк автомобильдерді қолданғаны үшін тарифтер;
  
• 
  километрді есептеу есебінен тарифтер;
  
• 
  жылжыту құрамдардың алып келгені үшін тарифтер;
  
• 
  келісім тарифтері.
  

• 
  тасымалдау қашықтығы;
  
• 
  жүк массасы;
  

• 
  автомобильдің жүк көтерімділігі;
  
• 
  жалпы жүрісі;
  
• 
  автомобильді пайдалану уақыты;
  
• 
  автомобиль типі;
  
• 
  тасымалдау жүргізілетін аудан, сондай-ак, бірқатар факторлар.
  

Барлық жағдайларда автомобильді пайдалану үшін алынатын ақы мөлшеріне тасымалдау жүргізілетін аудан әсер етеді. Бұл аудан бойынша жүктерді тасымалдаудың өзіндік құнының деңгейінің тұрақты түрлілігімен түсіндіріледі.

Егер тасымалдау кезінде жүк кемелерінің жұмысы тұрақты жүзу аудандарымен, тұрақты тиеу және түcipy портымен байланысты болмаса, белгілі бip жүк түрімен шектелмесе, онда тасымалдау фрахталық қойылым бойынша төленеді. Фрахталық қойылым фрахталық нарық конъюнк-турасына байланысты бекітіледі және әдетте, жүктің түріне және көліктік сипатына, рейс жағдайларына және сонымен байланысты шығындарға тәуелді болады.

Көпшілік мақұлдаған тұжырым былайша пайымдайды: материалдық қорлар бүл өндірістің әр түрлі сатысында болатын және өндірістік-техникалык бағыттағы өнім айналымындағы, жеке немесе өндірістік тұтыну ұрдісіне енуін күтетін халық түтынатын бұйымдар және баска да тауарлар.

Корлардың қүрылуы әркашан шығындармен кездеседі. Қорлардың қүрылуымен және күрамымен байланысты шығындардың негізгі түрлерін атап өтейік:

• 
  кдтырылған қаржы-қаражат;
  
• 
  арнайы жабдыкхалған орынды күтуге кететін шыіъіндар;
  
• 
  ариайы персоналдың жалақысы;
  
• 
  үрлаудағы, бүзылудағы үздіксіз тәуекел.
  

• 
  өндірістің түрып қалуыиан болатын жоғалтулар;
  
• 
  сүраныс пайда болған кезде қоймада тауарлардың жоқ
  болуынан болатын жоғалтулар;
  
• 
  жоғары бағамен шағын тауарларды сатып алуьшан
  болатын жоғалтулар.
  

Материалды қорларды қүру барысында кәсіпкерлер басшылыққа алынатын негізгі себептерді атап өтеміз.

ӨндірістІк қорлардың болуы өз кезегінде шикізаттарды және жартылай фабрикатты жеткізіп түрудағы ауытқуды басады, өі щіріс үрдісінің бірқалыпты жұ мыс істе уін камтамасыз етеді.

• 
  тапсырылған тауарларды өндіру;
  
• 
  тапсырылған тауарларды сатып алу;
  
• 
  қолда бар қорлардан тапсырылған тауарларды жылдам
  беру.
  

Жоғарыда айтылған себептер кәсіпкердің саудада және өнеркәсіпте қор қүруға мәжбүр болуын куәландырады,

Әрбір тапсырыстарды жеткізу және дайындау үрдісінде бірқатар шығындар болады.

- жабдыктаушыны іздеумен, сонымен келіссөздер
жүргізумен, іс-сапармен, қалааралық келіссөздермен жөне
тағы сол сияктылармен байланысты әкімшілік сипаттағы
шығындар.

- тапсырыстарды тасымалдауға жүмсалатын шығындар.

арқылы төмендетуғе болады, ол тапсырылған партияның көлемінің кобеюіне жәнс сәйкесінше, корлар мөлшерінің көбеюіне тең.

өндіріс құралдарының қорлары және тұтыну заттарының қорлары болып бөлінеді.

Бұдан басқа өндірістік және тауар қорлары үшін бірнеше топтастыру белгілері бар.

20-суретте қорлардың бірнеше негізгі топтастыру белгілері көрсетілген.

Логистикалық арнадағы өнімнің орны және оның түрі бойынша материалдық ресурстар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, ыдыс, қайтарымды қалдық қорларын бөлііі кәрсетуге боладьт.

Интегралды тәсі/і түрғысынан базистік логистикальщ функцияларға катынасы бойынша жабдыкхаудағы материал-дыкресурстар, материалдық ресурстардың өндірістік қорлары, аяқгалмаған өндірістің, дайын өнімнің қорлары тарату жүйесіндегі дайын өнімді сататын (тауарлы) қорлар және тұтас материалдық қорлар.

Жабдықтаудағы қорлар - бұл жабдықтаушыдан тауар өндірушінің материалдық ресурстар қоймасына дейінгі логистикалық арнада болатын материалдық ресурстар, олар дайын өнім өңцірісін қамтамасыз етуге арналған.

Өндірістік қорлар - бұл материалдық корлардын және аяқгалмаған өндірістің қорлары, олар фирманың өндірістік-технологиялық бөлімшесінің шеңберінде өндірістік кхстенің орындалуын қамтамасыз етуге арналған.

Өткізетін (тауарлы) қорлар - бұл өткізу торларында және өндіруші фирманың дайын өнім қоймасыңда болатын дайын өнім қорлары және тұтынушылар (сату) сүранысын кднағаттандыруға арналған. Жабдықтау, өндірістік және өткізетін қорлар жалпы шығын түрғысынан логистлкалық менеджментті оңтайландыру объектісі болып табылатын фирманың жиынтык материалдык корларын құрайды.

Қоймалык корлар - бұл логистикалық жүйенің белгілі звеноларының деңгеЙіңдегі және әр түрлі типтегі «.оймаларда болатын өнімнің қорлары.

Коліктік қорлар (жолдағы корлар, транзиттік қорлар) -бүл логисткалық жүйенің бір звеносынан баскдға немесе бір звено шеңберінде тасымалдау үрдісінде болатын материалдық ресурстар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім қорлары.

өйткені ондай болмаса шығындар айналымы көбейеді, яғни пайда төмендейді.

Берілген курс шеңберінде жоғарыдағы айтьыған жағдайлардың көпшілігінде қордың орнына, сондай-ақ өндірістік немесе сауда нәтижесіне жетуге мүмкіндік беретін, жылдам жауап қайтаратын логистикалық технология құруға болатынын ерекше атап өткен жон, Мысалы, егер дүкеннің таисырыстарын дайындап, жеткізіп түру мерзімін үш күннен үш сағатка дейін кі>іскартса. онда аяк астынан үлкен сатып алушылар сүранысы болған жағдайда өте аз сактандыру қоры талап етіледі.

Үрдістерді логистикалық үйымдастыру бүйымдар бірлігін ондірумен байланысты шығындарды қор деңгейін жоғарыла-тусыз азайтуға, қосалкы бөлшектердің болмауынан өндірістің түрып қалуын минимумға келтіруге мүмкіндік береді, сондай-ақ басқа да функцияларды атқарады.

Логистикалық жүйелердегі ақпараттық ағымдар жоспарлау, реттеу, талдау, бақылау және есептеудің жеке функцияларын орындаудағы логистикалық менеджмент қызметкерінің нақты қажеттіліктерімен анықталады.

Ақпараттық ағымның жүретін жолы, жалпы жағдайда, материалды ағымның бағдарымен сәйкес келмеуі мүмкін.

Ақпараттық ағым мынадай көрсеткіштермен сипатталады:

• 
  пайда болу көзі;
  
• 
  ағымның жылжу бағыты;
  
• 
  беру және қабылдау жылдамдығы;
  
• 
  ағым қарқындылығы және т.б.
  

Алдағы кезекте "логистикалық ақпараттық ағым" терминінің орнына біз «ақпараттық ағым» терминін

қолданамыз.

Кез келген логистикалық жүйенің маңызды бөлігі түрлі элементтерден тұратын, кейін өзі күрделі ақпараттық жүйеге айналатын, ақпараттың өтуін және өнделуін қамтамасыз ететін элемент болып табылады. Кез келген басқа жүйе сиякты ақлараттық жүйе реттелген өзара байланысты элементтерден құрылуы тиіс және оның жалпы интегративті қасиеітері болуы тиіс. Ақпараттық жүйені құрамдас бөліктерге бөлуді түрліше жүргізуге болады. Көбінесе ақпараттық жүйелерді екі бөлікке бөлуге болады: функционалды жоне қамтамасыз етуші (17-сурет).

Функционалды болік максаттың жалнылық белгісі бойынша топталған, шешілетін мәселелердің жиынтығынан тұрады. Қамтамасыз етуші бөлікке келесі элементтер жатады:

• 
  техникалық қамтамасыз ету, яғни авдіараттық
  ағымдардың өңделуін және берілуін қамтамасыз ететін
  техникалық құралдардың жиынтығы;
  
• 
  акдараттық қамтамасыз ету, оған түрлі анықтамалар,
  классификаторлар, кодификаторлар, мәліметтерді ресми бейнелеу кұралдары жатады.
  
• 
  математикалық камтамасыз ету, яғни функционалды
  мөселелерді шешудің әдістер жиынтығы. Логистикалық
  акдараттық жүйелер логистикалық үрдістерді басқарудың
  автоматтандырылган жүйелері болып табылады. Сондықтан да
  логистикалық ақпараттық жүйелердеғі математикалық қамтамасыз ету — бүл бағдарламалар кешені және материалды ағымдарды басқару меселелерін шешуді, мәтіндерді өндеуді, анықгамалық мәліметтердін. алынуын және техникалық қүралдардың кызмет етуін кдмтамасыз ететін бағдарламалау қүралдарының жиынтығы.
  

• 
  жеке тораптық немесе жолдың жеке учаскісінің еткізу
  қабілетті шамасына дейін ағым көлемін шектей отырып.
  

Белгілі бір мәліметте болатын ақпарат санын өлшеу әдістері кибернетшсаның акпарат теориясы деп аталатын бөлімінде зерітеледі. Осы теорияға сәйкес акпарат санының бірлігі ретінде қос бірлік деп аталатын — бит алынады. Электронды есептеуіш техниканы қолданғанда акдарат байтпен өлшенеді. Байт — бүл, әдетте, 8 биттан түратын және ЭЕМ-да акдаратты өндеуде біртүтас бірлік ретінде қолданылатын машина сөзінің бір бөлігі.

Сондай-ақ ақііарат санының туынды бірліктері де қолданылады: килобайт, мегабайт және гигабайт.

Шаруашылық кызмет тәжірибесінде акдарат төмендеғідей де болып өлшене алады:

• 
  өнделетін не берілетін қүжаттар санымен;
  
• 
  өғзделетін не таратылатын қүжаттардағы қүжат
  жолдарынын жалпы саиымен.
  

Мысал ретінде азық-түлік тауарларының ірі дүкеніндегі жиынтық ақпарат ағымының қүрылымын қарастырып өтейік. Осы жсрде айналатын ақпараттың негізгі бөлігін (50% астамын) жабдықтаушыдан дүкенге келіп түсетін акцарат кұрайды. Бүл дүкенге келіп түсетін тауарлардың қүжаттары, бүл кіретін ақпараттық ағымды қүрайтын тауар-қостаушы құжаттар.

17-суретте көрсетілгендей, логистикалық ақпараттық жүйенің ұйымдық құрылымы төрт элементтеи қүрастырылып, ірілендірілуі мұмкін: тапсырыстар процедураларын басқару, ғылыми зерттеулер мен байланыс, логистикалық шешічдерді колдау және шығу формалары мен есептерді генерирлеу. Бұл өзара байланысты элементтер логистикалык басқарудың барлык функци яларына акдараттық-компьютерлік қолдау жасайды және микро- және макрологистикалык қоршаған ортамен байланыс жасайды.

Функционалдык құрылым пирамида түрінде болады (19-сурет). Логистикалық ақпараттық жүйенің функционалды "пирамидасының" негізінде фирманың функционалды бөдімшелері, логистикалык делдалдар және фирма онімдерін түтынушылар арасьшдағы қарым-катынасты анықтайтьш логистикалық жүйенің бөлімдері арасындағы трансакция жуйесі жатыр.

17-сурет. Ақітараттық жүйелср қүрылымы. Логистиканың ақпараттық жуйелеріндегі элементтер.

арасындағы байланысты үйымдастыру дәстүрлі ақпараггық жүйелерді үйымдастырудан ерекшеленеді. Бүл логистикадағы ақітараттық жүйелердің материалды ағымдарды басқарудың барлық элементтерінің жан-жакты бірігуін қамтамасыз етумен, олардың тез жоне өзара әрекетін қамтамасыз етумен түсіндіріледі.

Логистикалық жүйелерді ақпараттық-техникалық кдмтамасыз ету акдаратты өндеуде пайдаланылатын олардыд сипатымен және техникалық қүралдардың жиынымен ерекшеленбей, оларды күруда пайдаланылатын өдістермен және принциптермен ерекінеленеді.

Ақпаратгық жүйенің аныкгамасьш былайша кальштастыруға болады: ақпараттық жүйс — бүл логистикалық жүйенің кызмет стуін жоспарлау, реттеу, бақылау және талдау ушін логистикалық басқару қолданатын, байланысты акдаратпен біріккен құралдар мен лроцедуралардан, персоналдан түратын интерактивті күрылым. Логистикалык акдараттык жүйелердің үйымдық қүрылымы Ф. Котлер үсынған маркетингтегі белгілі ақпараттық жүйе қүрылымына бейімделген схема түрінде ұсыныла алады (17-сурет).

Логистикалық акдараггық жүйеде жүретін акпарат нақты пайдаланушыларға икемделуі тиіс және оларға ыңғайлы түрде болуы керек. Бүл фирма персоналымен қатар, логиегикаяық делдалдарға және соңғы тұтынушыларға да қатысты. Қағаз және электронды құжат айналымы, есеп берудің аралық және шығатын фирмалары, анықгамалар және баска да құжаттар логистикалық үрдістің барлық қатысушыларының галап-тарына максималды бейімделуі тиіс және мумкін болатын көп қолдапылушы интерфейске икемделуі тиіс.

Логистикалык ақнараттық жуйенің қурылу негізінде алты негізгі ереже бар:

Лошстикалык менеджерде шешім кабылдау үшін керекті және толық (жеткілікті) акдарат болу керек. Мысалы, қор мәртебесі туралы немесе түгынушылардың тапсырыстары туралы ақпаратгар аддын ала өңдеуді қажет етеді, және, әдетте, ол логистикалық менеджер шешім кдбылдайтьш жерде орналас-пайды. Сондықган да логистикалық ақгіараітык жүйе сәйкес логастикалық функциялар мен операциялар орындауға кажетгі орында, кажетті түрде және толық акдарат үсынуы тиіс.

Бастапқы акдараттың делдігі дүрыс шешім кдбылдау үшін өте маңызды. Мысалы, кдзіргі логистикалық жүйелердің откізу торларьшдағы қорлар деңгейі жөніндегі ақпаратта 1% кате немесе анықсыздық болады. Бастапкы мәліметтердің дәлдігі мен шынайылығы сүранысты болжамдауда, материалды ресурстарға кджеттілікті жоспарлауда жәие т.б. маңызды орын алады. 3. Уактылығы.

Логистикалық ақііарат басқару жүйесіне уақгылы жеткізілуі тиіс, себебі бүны көптеген логистикшгык гехно.чогиялар, осіресе ЛТ (дәл мерзімде) концепциясына негізделген технологиялар қажет етеді. Ақпаратгын уак.тылығы бүкіл кешендік логистикалық функциялар үшін маңызды. Бүдан басқа тасымалдаудағы, операциялық мснеджменттегі, тапсырыстар мен қорларды баскарудағы көптеген есептер накгы уакыт төртібінде шешіледі ("оп Ііпе"). Мүны басқа да логистикадык мониторинггің көптеген есептері де талап етеді. Акдараттың түсу және өңделуінін уакхылык талабы сканерлеудің, спутник жаңалыкхарының, штрихтық кодтаудың кдзірғі логистикалық технологияларымен, ЕОІ/ЕОІҒАСТ стағздарттарыи енгізу арқылы жүргізіледі.

4. Бсйімділік.

Логистикалық ақгіараттық жүйедегі ақпарат өнім, кызмет сапасын жақсартудың, логистикалық шығындарды материалды ағымдарды басқаруға жүйелі тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді.

Микропроцессорлық техниканын, сандық көрсеткіштерінің жетілуі, мысалы процессордың тез жұмыс жасауы, жады көлемі, компьютермен қатынас жасау карапайымдылығы, есептеуіш техниканың қүны және т.б., түрлі қатысушыларды бір жүйеге біріктірудің сапалы мүмкіндігін камтамасыз етсі Осы қатысушылардың әркдйсысы көп көлемді ақпаратпен жүмыс жасайтындығын ескеру кджет.

Жоспарлы және тактикалық деңгейлерде логистикалық ақпараттарды өндеу есептеу орталықтарында немесе мамандардың жүмыс орындарындағы бөлімдерде жүргізіледі. Мұндағы шешілетін мәселелер жиынтығы жалпы логисти-калық үрдістегі қатысушылардың рөліне байланысты.

Техникалық деңгейде материалдық ағымдарды оперативті баскдру жүргізіледі. Бұл жүйелср үшін, әсіресе, материалды ағымдардың өту қарқьтнында акдараттарға көңіл бөліп, оларды өндеу өте маңызды. Осы кезде пайда болған мәселелерді шешуде ақпаратты жинау, өңдеу және таратудың қазіргі техникасы мен технологиясын қолдану кезінде ғана мүмкін болады.

7.4. Логистикадағы штрих кодтарды сканерлеуді қолдану

Логистикадағы материалдық ағымдарды сиггаттайтын параметрлсрдің (материалды ресурстардың номенклатурасы, дайын өнім номенклатурасы, ассортимент, габариіті және салмақты сипаттар, түтынушылық қасиеттер, қолданылатын ыдыс пен орау түрлері және т.б.) көп болуы енімді, ыдысты, орауды, жүк бірліктерін және т. б. автомаіты идентификациялау қажеттілігін тудырады, ол қазіргі уақытта логистикалық ақпараттық жүйеде штрих кодтарды сканерлеу арқылы жүргізіледі.

Машина окдтын штрих код (Ьаг-соде) — бүд компьютерлік техниканы колдана отырып, тауар жөніндегі ақпаратты кодтауға, есептеуге және анықгауға мүмкіндік беретін кұңгірт және ашық жолаісгардың белгілі бір жиыны.

Логистикалық операциялар мен функцияларды орындау үрдісінде өнімнің штрих кодтарын автоматты сканерлеу келесі негізгі артыкшылыктарға жетуге мүмкіндік береді:

Лоғистикалык акдараттық жүйенің компьготерлік және телекоммуникациялық торларында қолданьглатын мәлімет-тер үлгісі техникалык қүралдардың өнімділігін тиімді колдаиуы тиіс (жады көлемі, тез әрекст ету, откізу қабілеттілігі және т.б.). Қүжаттар түрлері мен формалары, кдғаз қүжаттарындағы реквизиттердің орналасуы, мәлімет-тердін өлшемділігі және басқа да параметрлер ақпараттардың машинамен оңделуін жеңілдетуі тиіс. Бүдан басқа логистикалык делдалдар мен басқа пайдаланушылардың компьютерлік және телекоммуникациялык жүйелерінің логистикалық ақпараттар жүйесіндегі мәлщеттер үлгісімен ақпараттық үйлесімі болуы тиіс.