Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

30 

 

D) Несиелерге. 

E) Жеңiлдiктерге. 

7. Екi жақтың  келiсiмi бойынша нарық жағдайында белгiленетiн баға қалай аталады:  

A) Реттелетiн. 

B) Келiсiмдi. 

C) Қозғалмалы. 

D) Ағымдағы. 

E) Жылжымалы. 

8. Нарықта бағаның құннан ауытқуы қандай жағдайда байқалады:  

A) Тұрақты түрде. 

B) Дағдарыста. 

C) Мемлекеттiк реттеу болмағанда. 

D) Маусымдық кезеңде. 

E) Байқалмайды, себебi олар баланстанған. 

9. Баға сұраныс пен ұсынысты теңестіру кезiнде қандай роль атқарады:  

A) Барлық элементтермен бiрдей. 

B) Негiзгi. 

C) Жанама. 

D) Қосымша. 

E) Ешқандай роль атқармайды. 

10. Нарық инфрақұрылымы дегеніміз: 

A) Жұмысшы күші нарығы. 

B) Бағалы қағаздар нарығы. 

C) Тауарлар мен қызметтер, капитал мен жұмысшы күші қозғалысына қызмет көрсететін 

және қамтамасыз ететін институттардың жиынтығы. 

D) Валюта-ақша нарығы. 

E) Бағалы қағаздарды бір орталықтан сату-сатып алу. 

 

7 Нарық субъектілерінің өзарабайланысу түрлері: бәсеке және монополия 

 

 

7.1  Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.  

7.2  Бәсекенің формалары мен қызметтері.  

7.3  Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер.  

7.4  Монополияға қарсы заңдылықтар 

 

 

Мақсаты-Нарықтық экономикадағы бәсекенің мәні мен ролін ашу. 

 

7.1 .Бәсеке: мәні мен экономикалық ролі.  

 

Бәсеке латын concurrere сөзінен аударғанда – түйістіру деген мағынаны білдіреді. Ол 

экономикада нарықтық қатынас субъектілері арасындағы тауарлар мен қызметтер өндіру, 

сату мен сатып алудың ең тиімді жағдайлары мен нәтижелері үшін бақталастығы, күресі.  

Бәсекелестік күрестің екі нысанын көрсетуге болады: 

 

Баға  бәсекесі  –  сатушылар  өз  тауарын  бәсекелесіне  қарағанда  төмен  бағамен 

ұсынуға тырысады. Олар  тауарға әртүрлі жеңілдіктер, сыйақылар белгілеу арқылы сатып 

алушыларды тартады. 

 

Бағадан тыс бәсеке - өнімнің жоғары сапалылығын, сенімділігін және техникалық 

мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, тауарды сату кезіндегі қызмет көрсету (несиеге сату, үйге 

жеткізу,  қосымша  кепілдіктер  беру),  жарнама  және  тауарды  безендіру  арқылы  жүзеге 

асады т.б.  

 

Бәсекенің экономикадағы ролі: 

  өндірісті кеңейтеді  

31 

 

  прогрессивті жаңалықтарды енгізеді 

  ресурс шығындарын азайтады 

  экономиканың жалпы тиімділігі өседі 

  сұранысты оптималды қанағаттандырады 

  бағаны теңестіреді және төмендетеді 

 

 

7.2 .Бәсекенің формалары мен қызметтері.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Монополия  –  грек  сөзінен  аударғанда  monos  –  жалғыз,  +  poleo  –  сатамын  деген 

мағынаны  білдіреді.  Тар  мағынада  монополия  –  бір  сатушының  нарықтағы  үстемдігін 

көрсетеді.  Ал  кең  мағынада  қандай-да  бір  қызмет  сферасындағы  бір  немесе  бірнеше 

топтың үстемдігін білдіреді.  

 

Монополизмнің негізгі белгісі: 

  шаруашылық  қызметтің  бір  немесе  бірнеше  біріккен  фирмалар  қолында  

шоғырлануы 

  осы фирмалардың белгілі тауарлар нарығында басты, негізгі орын алуы 

  бағаға бақылау жасауы 

 

Монополияның екі негізгі түрін көрсетуге болады: 

 

1. Табиғи монополия 

 обективті  негізде,    заңды  түрде  пайда  болады  және  қызмет 

етеді. Мысалы,  ірі масштабтағы өндіріс  экономикалық дәлелденген, жоғары тиімділікті, 

аз  шығынды,  өнімді  өте  төмен  баға  бойынша  сатып  алуды  қамтамасыз  ететін  салалар 

ТАЗА 

МОНОПОЛИЯ 

 

бір  фирма  берілген 

өнімді 

жалғыз 

өндіруші 

болып 

табылады.  Мысалы, 

газ, 

электрмен 

жабдықтау, 

байланыс  салалары. 

Бағаға 

әсер 

ету 

деңгейі 

жоғары, 

бірақ  мемлекетпен

 

реттеліп  отырады. 

Бұл  салаға  кіру 

мүмкіндігі жоқ. 

 

 

МОНОПОЛИСТІК 

БӘСЕКЕ 

 

ұқсас,  бірақ  әртекті 

өнімдер 

өндіретін 

көптеген 

тауарөндірушілер 

нарығы. 

Мысалы, 

әртүрлі  киім  және 

аяқ 

киім, 

кітап 

өнімдері  т.б.  Бағаны 

бақылау 

деңгейі 

шектеулі. 

Салаға 

кіру  салыстырмалы 

еркін. 

 

ОЛИГОПОЛИЯ 

БӘСЕКЕ 

стандартталған өнім 

өндіретін  бірнеше 

ірі 

фирмалардан 

тұрады. 

Бағаға 

келісім 

жасау 

арқылы 

біршама 

әсер 

ете 

алады. 

Салаға  кіру  қиын. 

Мысалы, 

ауыл 

шаруашлығы

 

машиналары, 

автомобиль, 

алюминий 

өндіру 

салалары.  

 

ТАЗА БӘСЕКЕ 

 

бір-біріне 

тәуелсіз 

біртекті 

тауарлар 

мен 

қызметтерді 

өндірушілер 

саны 

көп 

нарық 

түрі. 

Мысалы, 

ауыл 

шаруашылығы 

астық  өндірісі,  сүт 

өнімдері 

өндірісі. 

Тауарөндірушілер 

бағаға 

бақылау 

жасамайды. 

Бұл 

салаға  еркін  кіруге 

болады.  

 

БӘСЕКЕ ТҮРЛЕРІ