Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

48 

 

10.3  Кәсіпорынның пайдасының бөлінуі және пайдалануы 

 

          Пайданы  үлестіру  обьектісі  кәсіпорынның  баланстық  пайдасы  болып  табылады. 

Оны  үлестірудің  пайданың  бір  бөлігін  бюджетке  жолдау  деп  түсінуге  болады.  Пайданы  

үлестіру  заңдылығы-  салық  және  басқа  да  төлем  шарттары  түрінде  түолі  деңгейде 

бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында 

қалатын, құрылым статьясын пайдалану кәсіпорынның құзіретіне жатады.  

     Пайданы үлестірудің принциптері:  



 

кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған 

пайданы шаруашылық субьектісі ретінде мемелекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;  



 

мемлекет  алған  пайданың  бөлігі  салық  және  алым  ретінде  бюджетке  түседі, 

мөлшерлеменің  өзгеруі  мүмкін  емес.  Салықтың  құрамы және  алымы, оларды  есептеудің 

және бюджет жарнама тәртібі  заңды түрде белгілінеді;  



 

салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің 

артуы  және  өндірістік-  шаруашылық  және  қаржы  қызметінің  жақсаруына  оның 

мүдделілігі кемімеуі керек;   



 

кәсіпорынның  қарауында  қалатын  пайда  әуелі  кәсіпорынның  одан  әрі  дамуын 

қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға кетеді.  

     Кәсіпорынның  қарауында  қалатын  барлық  пайда  екі  бөлікке  бөлінеді.  Біріншісі- 

кәсіпорынның  мүлкін  көбнейтеді  және  тұтыну  процесіне  қатысады.  Екіншісі-  тұтынуға 

пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға бағытталған барлық пайданы 

толық  пайдаланудың  қажеті  жоқ.  Мүлікті  көбейтуге  байланысты  пайдаланбай  қалған 

пайда  қалдығының  үлкен  маңызы  бар  және  алдағы  жылдардағы  мүмкін  болатын 

залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.  

     Бөлінбеген  пайда  кең  мағынада  пайда  ретінде  тұтынуға  пайдаланған  және  өткен 

жылдардағы  пайдаланбаған  пайда  кәсіпорынның  қаржы  орнықтылығын,  кейінгі  дамуы 

үшін қаржы  көздерінің бар болуын дәлелдейді.  

     Кәсіпорындарда  пайданы  үлестіру  және  пайдалану  тәртібі  оның  жарғысында  тіркеліп 

қойылады  және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.   

 

10.4 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы 

 

        Тиімділік  деп  кәсіпорын  қызметі  тиімділігінің  ең  басты  экономикалық  көрсеткіші 

аталады. Оның екі түрі бар:  



 

кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының 

құнына қатысы;  



 

кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы.  

     Кәсіпорын  қызметінің  тиімділік  деңгейін  бағалау  үшін  алынған  нәтижеге  (жалпы 

табыс,  пайда)  кеткен  шығындар  немесе  пайдаланған  ресурстармен  салыстырылады. 

Пайданың  ишығындармен  өлшемдестігі  пайдалылықты  немесе  толығынан  пайдалылық 

мөлшерін білдіреді.  

     Практикада  пайдалылық  мөлшерін  өлшеу  екі  нұсқада  пайдаланады.  Бұл  пайданың 

ағындағы шығындарымен қатынасы (кәсіпорын шығындары, өзіндік құн) немесе аванстық 

жұмсау  (негізгі  өндірістік  қорлар  және  айналымы  жиынтығының  көрсеткішіне  өзара 

байланысты. Кәсіпорынның пайдалылық мөлшерін мына төмендегі формуламен есептеуге 

болады:  

 

                                              Пм=Ө(Б-Қ)/ Нқ+Ақ  

  

мұнда: Ө- өнім көлемі;  

             Б- өнім өлшемінің бағасы;  

             Қ - өзінзік құн;  

49 

 

             Нқ- негізгі өндірістік қорлардың құны;  

             Ақ- айналмалы қаражаттың көлемі.   

     Практикада кәсіпорын қызметінің бірнеше пайдалылық көрсеткіштері қолданылады.  

1. 

Өнімнің пайдалылығын барлық сатылған өнімнің оның жеке түрлерін есептегенде 

ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді сатқандағы пайданың және оны өндіруге 

және  сатуға  кеткен  шығындаодың  қатынасын  анықтайды.  Барлық  сатылған  өнімнің 

пайдалылығын  тауарлы  өнімді  сатудан  алынған  пайданың  өткізуден  алынған  түсімнің 

қатынасына  есептеп  алыған  түсім;  таза  пайда  жөнінде-өнімді  сатудан  алынған  түсім. 

Барлық  өнімді  сатудағы  пайдалылық  көрсеткіштері  кәсіпорынның  ағымдағы 

шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы жөніндетүсінік білдіреді.   

2. 

Өндірістік  қорларының  пайдалылығы  баланстық  пайданың  негізгі  өндірістік 

қорлардың  және  айналым  қаржыларының  жылдық  орташа  құнына  қатынасы.  Бұл 

көрсеткішті таза пайда арқылы да есептеуге болады.  

3. 

Кәсіпорынның  жұмсалым  пайдалылығы  оның  қарауындағы  мүліктердің  құны 

арқылы  есетелінеді.  Есептегенде  баланстық  және  таза  пайданың  көрсеткіштерін 

пайдаланады.  

     Кәсіпорынның  жеке  қаржысының  пайдалылығы  таза  пайданың  баланс  арқылы 

есептелінетін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.  

     Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:  



 

басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;  



 

құнды қағаздардан түскен табыстар;  



 

алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.  

     Шығынның  белгілі  бір  мөлшерін  мейлінше  тиімді  ету-шарушылықты  жүргізудің  әр 

түрлі  мәселелерін  шешуге  келгенде  басты  талап    осы  болып  отыр.  Тек  қанша  өнім 

өндірілгеннің  ғана  емес,  оны  өндіруге  қанша  еңбек  жұмсалғандығының  да  маңызы  зор. 

Мәселенің  бұлай  қойылуы  мынаны  аңғартады:  шикізат  пен  материалдарды  жұмсай 

отырып, шикізаттың әрбір өлшеміне неғұрлым көп өнім алуға, шығарылған бұйымдардың 

өзіндік  құнын  төмендетіп,  кәсіпорындардың  пайдасын  көбейтуге,  өндірістің  тиімділігін 

арттыруға жету керек.  

     Егер кәсіпорын ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдаланудың неізгі бағыттарын 

қорытындылауға  талпыныс  жасалса,  онда  оларды  үш  топқа  бөлуге  болады.  Өндіріс 

тиімділігі, біріншіден, негізгі өндірістік қорлардың пайдалануын жақсартудың, екіншіден, 

айналмалы  өндірістік  қорларды  неғұрлым  тиімді  пайдаланудың  және  үшіншіден,  қазіргі 

еңбек шығындарының нәтижелілігін жақсатудың есебінен арттырылады.  

     Кәсіпорын қызметінің тиімділігін молайтудың басты шарты-еңбек өнімділігін барынша 

арттыру  және  өзіндік  құнды  арзандату.  Басқа  да  біркелкі  жағдайларда  өнімнің  өзіндік 

құны  неғұрлым  арзан  болған  сайын  тиімділік  соғұрлым  жоғары  болатыны  белгілі. 

Кәсіпорынның  тиімділігіне  сонымен  қатар,  өнімнің  немесе  шығаратын  тауарлардың 

сапасы  да  едәуір  ықпал  етеді,  өткені  жоғары  сапалы  өндірілетін  тауарларды  көтеріңкі 

бағамен сата алады.   

 

Бақылау сұрақтары:   

1. 

Өнімді сатудан түскен пайданы қалай анықтауға болады?  

2. 

Баланстық және таза пайданың құрамын айтыңыз ? 

3. 

Кәсіпорынның экономикалық тиімділігі деген не ? 

4. 

Пайданы қалыптастыруды басқарудың мақсаты не?  

5. 

Кәсіпорындарда  таза  пайданы  қалыптастыру  үдерісіне  қалай  түсінесіз  және 

көрсеткіштер жүйесі қандай ? 

6. 

Түрлі  ұйымдық-  құқықтық  нысанындағы  кәсіпорындардың  пайданы  бөлу 

ерекшеліктері ? 

7. 

Жалпы, орта және шекті табытарды қалай анықтауға болады?