Н. ТҰЯҚ баев т к. Арыстанов б. ӘБішев жалпы геология курсы

86

а — скульптуралық; б — аккумулятивтік; в — аралас.

аккумулятивтік (аллювийлік) болып ажыратылады (VI. 9-сурет).

Таулық өзен аңғарларының эрозиялық террасасы тек тектік жыныстардан тұрады. Аллювийлік жұқа қабаттармен жабылған эрозиялық террасалар цокольдік деп аталады. Аккумулятивтік террасалар толығымен аллювийлік шөгінділерден құралады және олар жазық ал-қаптық өзен аңғарларына ғана тән болып келеді. Аллювийлік шөгінділер қалыңдығы бірнеше метрден ондаған метрге дейін жетеді. Аккумулятивтік террасалар еселенген және үстемеленген болып екіге ажыратылады. Еселенген террасалар аллювийлік үгінділердің үздіксіз шайылу әрекеттеріне байланысты біртіндеп қалыптасады. Бұл жағдайда өзен аңғары өзінің жуып-шайылуы нәтижесінде біртіндеп тереңдей келе түбірлі жыныстарға дейін жетеді. Одан кейін, өзінің аңғарын бұрынырақ шайылған үгінді жыныстар есесінен қайтадан аллювийлі жыныстармен толтырады. Үстемеленген террасалардың еселенген террасалардан айырмашылығы өзеннің аллювийлі шайылуы кезінде түбірлі жыныстарға жетпейтіндігі болып саналады.

VI. 1. 5. Мұздықтар жэне олардың геологиялық әрекеті

Мұздарға гидросфера мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, ұзақ жылдар бойы қабатталып жиналған қар, су беті, жер асты мұздары, шельфтік мұздар, мұхиттарда кездесетін қалқыма-ықпа мұздар (айсбергтер) жатады. Олар жербетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде кездесетін мұздар құрлықта, теңіз жағалауларында (шельфтерде) ондаған, жүздеген мың жылдар бойы қалыптасады; қардың қайта кристалдануынан, еріген судың қатуына байланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен мұздардың табиғи жиынтығы болып саналады.

Жербетілік мұздардың қүралуына ғасырлық орташа температураның 5—7°С-ка төмендеуі және осыған сәй-

87

кес климат ылғалдылығының артуы себепші болады. Температураның осындай ауытқуларына байланысты полярлық және қоңыржай ендіктерде мұзды аймақтар қалыптасады.

Жербетілік мұздар кұрлықтарда атмосфералық ылғалдықтың артуына, дүниежүзілік мұхит деңгейінің төмендеуіне (120 м-ге дейін) әсерін тигізеді.

Жербетілік мұздар жамылғы мұздықтар және таулық мұздықтар болып ажыратылады.

Теңіздік мұздар ұзақ жылдар бойы жүзіп жүретін қалқыма мүздықтардан (айсбергтерден) қүралады. Олар өздігінен де және құрлықтағы мұздармен де байланысты дамиды. Мысалы, Солтүстік мұзды мұхиттың мұз жамылғысы, Оңтүстік жарты шардың ықпа мүздары, шельф мұздары, айсбергтер.

Жерастылық мұздар көп жылдар бойы қатып, тоң болып жатқан тау жыныстарын қамтиды. Жердің даму тарихында мұз басу дәуірлері протерозой, палеозой, кайнозой эраларын қамтиды. Төменгі антропогенде березин, ока, ортаңғы антропогенде днепр, москва, карель, осташков, сартан мұз басулары және скандинавия, жаңа жер, солтүстік орал, канада және т. б. мұзбасу орталықтары болған (VI. 10-сурет).

Ок — окалық; Д — днепрлік; М — москвалық; Қ — калининдік; О — осташковтық.

Гренландияда, Шпицбергенде, Антарктидада және т. б. аймақтарда кездеседі (VI. 13-сурет).

Олардың қалыңдығы мыңдаған метрге жетеді. Мысалы, Антарктидада мұз қабатының қалыңдығы 4200 м-ге жетеді. Гренландия мұздарының мұхитқа қарай қозғалу жылдамдығы тәулігіне 4—37 м-ге жетеді. Мұхит жағалауына жеткенде мұз жарылып бөлшектенеді. Соның нәтижесінде пайда болған айсбергтер жел мен судың ағынымен ашық мұхитқа қарай ығып,

біртіндеп ери бастайды.

89

Қазіргі уақытта мұздар жер бетінің 11%-ін алып жатыр. Олардың ішінде полярлық аймақтардың үлесіне — 98,5%, ал қалған 1,5%-і биік таулы өлкелердің үлесіне тиеді. Сонымен, мұздықтардың атқаратын геологиялық қызметі тау жыныс-тарын бұзу және үгілу заттарын жаңа орындарға тасымалдап, қолайлы бір орындарға жинақтау болып саналады.

схемасы.

VI. 14-сурет. Аралық түрдегі мұздықтардыд құрылыс схемасы.

Мұздықтардың бұзушылық әрекеті, әсіресе олар қозғалған кезде орасан зор. Бұл әрекеттердің нәтижесінде алып ойықтар, қазан-шұңқырлар мен апандар, айғыз-айғыз жолақтар, ойма шұңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-дей мұз қабаты жылжығанда, оның та-банына түсетін қысым мөлшері әрбір текше метрге 92 т-дай болады екен. Осындай қысым күшінің әсерінен бұзылып бөлшектенген тау жыныстары мұз массасымен бірге, оньщ ішінде қалып қояды. Қалық мұз массалары жылжып, қозғалған кезде оньщ арасындағы тау жыныстарының үшкір қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жұмырланып және жылтырланып өзіндік бедер пішіндері калыптасады.

Мұздықтардың бұзушылық әрекеті “экзарация” (латынша “экзарацио” жырту деген мағынада) деп аталады. Экзарациялық әрекеттің нәтижесінде кар, трог, қой-маңдай тас, бұйра толқын қүз жартастар түріндегі бедер пішіндері пайда болады.

VI. І5-сурет. Карр мұздықтарының кұрылыс схемасы.

дайлы жартастар бұйра толқын құз-жартастар түрінде байқалады.

Шатқалдар арқылы немесе басқа бір еңіс жазықтық бойымен жылжып-қозғалу кезінде мұздықтар жол-жөнекей тау жыныстарының үгінді-сынық бөлшектерін өздерімен бірге ілестіре отырып, ең соңында мұз массасымен араластыра қатайтып тоңазытады. Ал мұздықтардың еріп-жібуі кезінде, оның құрамындағы аралас кесек жыныстар босап қалады да, шөгінді қабаттар түрінде жиналады. Олар мореналық шөгінділер деп аталады. Мореналар беткі (ортаңғы және бүйірлік), ішкі және түпкі болып ажыратылады (VI. 17, VI. 18-сурет),

VI. 17-сурет. Мұздықты тіл:

а) жоғарыдан қарағандағы көрінісі (планы);

б) көлденең қимасы. Мореналар: 1 — үптік, 2 — бүйірлік; 3 — орталық; 4 — ішкі; 5 — ақырғы.

VI. 18-сурет. Жылжымалы мореналардың әр түрлі жағдайдағы көрінісі.

Мұздық толығымен еріп біткен жағдайда оның құрамындағы мореналардың барлық түрлері бір жерге жиналып қалады. Олар шеткі және негізгі мореналар болып бөлінеді.

Негізгі мореналарды қүрайтын кесек бөлшекті жыныстардың әр тектілігі, іріктелмегендігі және қабат-қабат болып жиналмайтындығы олардың өзіндік ерекшеліктері болып саналады. Мұздық еруінен пайда болған су мореналық және т. б. шөгінділерді шаяды. бсындай