ТОӘ – пе да го ги ка лық ғы лым дар ға ті ке лей қа ты сы

11
Та рих ты оқы ту әдіс те ме сі бұл мә се ле ні ше шу де, ал ды мен, та рих 
ғы лы мы ның әдіс на ма сы на сүйене ді, со ны бас шы лық қа ала ды. 
Со ның не гіз гі ғы лы ми ұстаным да ры на сүйене оты рып, пе да го-
ги ка ғы лы мы ның бі лім маз мұ ны на қоя тын та лап та ры мен кри-
те рий ле рін ес ке ріп, та рих мек теп кур сы ның бі лім маз мұ нын 
анық тайт ын ұстаным дар ды анық тайды. Осы дан ке йін Отан та-
ри хы ның теориясы мен әдіс те ме сі мек теп кур сы ның ең қо лай лы, 
тиім ді маз мұ нын, курс тың құ ры лы мын, нақ ты та ри хи фак ті лер 
мен не гіз гі ұғым дар ды қа лып тас ты ра тын бі лім кө ле мін жә не 
де оқу шы лар та рих ты оқы ту ба ры сын да мең ге ре тін бі лік тер-
ді анық тайды. Жо ға ры да көр се тіл ген дер ге қа ра мас тан та рих ты 
оқы ту әдіс те ме сі пе да го ги ка лық ғы лым дар ға ті ке лей бай ла ныс-
ты. Оның не гіз гі зерт тейт ін ны сан ы – оқы ту дың мақ са ты, бі лім 
маз мұ ны, оқу шы лар дың оқу қыз ме ті. Та рих ты оқы ту әдіс те ме сі 
пе да го ги ка ның ди дак ти ка са ла сы мен ты ғыз бай ла ныс ты. Ди дак-
ти ка кез кел ген пән нің оқы ту әдіс те ме сі нің не гі зі. Ол оқу дың бі-
лім маз мұ нын, оны ұйым дас ты ру дың түр ле рін, оқы ту дың заң ды 
ұстаным да рын баян дай ды. Де мек, әдіс те ме же ке пән дер ді оқы ту-
дың ерек ше лік те рін баян дайт ын бол са, ди дак ти ка оқы ту дың бар-
лық пән дер ге ор тақ жал пы заң ды лық та рын ашып бе ре ді.
Ян Амос Ко ме нс кий ди дак ти ка ның не гі зін сал ған. Ол өзі нің 
«Ұлы 
ди
дак ти ка сын да» оқы ту теориясы ның не гіз гі мә се ле ле рін 
көр се тіп бе ре ді. Оқы ту да нә ти же ге же ту дің аса қа жет ті ди дак ти-
ка лық ұстаным да рын ұсын ды. Бү гін гі күн ге де йін жал пы мек теп-
тер де пай да ла нып жүр ген оқы ту дың көр не кі лік, жүйелі лік, бі різ-
ді лік, ғы лы ми лық, тү сі нік ті лік ұстаным да рын ай қын дап, көр се-
тіп бер ді. «Адам ның та би ғат ты зерт теп мең ге руі қан дай шын дық 
бол са, жа сөс пі рім дер ді оқы тып, тәр бие леу дің тиім ді жол да рын 
та бу ға бо ла ты на да шын дық», – де ді ол. Оқы ту дың ба ла ның жас 
ерек ше лі гі не сәй кес жүр гі зілуіне, пән дер дің өмір ге бай ла ныс ты 
әдіс те рі мен оқы тылуына ба са на зар ау дар ды. Оқу ма те ри алы-
ның тү сі нік ті бо луы үшін оқы ту дың ұйым дас ты ру фор ма ла рын 
өз гер тіп оты ру қа жет ті гін, оның ең не гі зі әрі тиім ді тү рі сы нып-
са бақ жүйесі еке нін атап көр сет ті. Ян Амос Ко ме нс кий ден ке йін-
гі үш жа рым ға сыр ішін де дү ниежү зі лік ха лық ағар ту са ла сы на, 
пе да го ги ка ғы лы мы на та лай ғұ ла ма ға лым дар ке ліп кет ті. Олар

12
Ян Амос Ко ме нс кий дің идеяла рын одан әрі да мыт ты. Алай да ұлы 
пе да гог тің ал ғаш қы идеяла ры қа зір гі мек теп тер де жиі пай да ла-
ны ла ды. Та рих пә ні нің оқу шы лар ды тәр бие леу де ма ңыз ды орын 
ала ты ны бел гі лі. Сон дық тан да та рих ты оқы ту әдіс те ме сі оқу-
шы лар ды пән ді оқы ту ба ры сын да тәр бие леу дің әдіс-тә сіл де рі не, 
олар ды қол да ну дың тиім ді жол да рын анық тау ға ба са на зар ауда-
рыл ды. Көр се тіл ген ба ғыт та ғы жұ мыс тар дың бар лы ғы дер лік пе-
да го ги ка ғы лы мы ның тәр бие теориясы на сүйе ніп, оның не гіз гі 
ұстаным да рын бас шы лық қа ала ды.
Фи ло со фия қо ғам дық пән дер қа та ры на жа та тын дық тан, оның 
зерт тейт ін ны са ны та рих пә ні, оның бі лім маз мұ ны, оқы ту теоря-
сы мен әдіс те ме сі үне мі өз ге ріс те бо ла ды, да мып же ті ліп оты ра-
ды. Сон дық тан та рих ты оқы ту әдіс те ме сі фи ло со фия ғы лы мы-
мен де бай ла ныс ты. Мы са лы, ХХ ға сыр дың бас ке зін де Ре сей-
де гі мек теп тер де оқы ту дың фор маль дық, реал дық, ма те ри ал дық, 
праг ма ти ка лық ба ғыт та рын не гіз ге ал ған оқы ту әдіс те ме ле рі қол-
да ныл ды. Та рих ты оқы ту әдіс те ме сі де осы әдіс те ме лер ді бас шы-
лық қа ал ды. Ол теория лар өз ке зін де гі үс тем тап тың не ме се өкі-
мет би лі гі ба сын да ғы пар тия ның мүд де сін қор ға ға ны мен, мұндай 
теория лар дың өмі рі ұзақ бол ма ды. Ке ңес елі мек теп те рін де та-
рих ты оқы ту теориясы ком му нис тік пар тия ның мүд де сін қор ға-
ды. Мұ ның өзі та рих ғы лы мын, әсі ре се Қа зақ стан та ри хын қа лай 
бұр ма ла ға ны бар ша ға бел гі лі. Бұ лар дан шы ға тын қо ры тын ды, 
фи ло со фия ғы лы мы ның не гіз гі заң да ры та рих ты оқы ту әдіс те ме-
сін де де ке ңі нен қол да ны ла ды, бі рақ та олар ды та ри хи шын дық 
та ла бы тұр ғы сы нан пай да ла на бі лу ке рек. 
Пән мұ ға лі мі ба ла ның пси хо ло гия лық ерек ше лік те рін тани 
алмаса, өзі оқы тып жат қан ма те ри ал ды оқу шы лар дың қай сы сы-
ның қа лай мең ге ріп, кім ге қа лай әсер етіп жат қа нын жә не т.б. бі ле 
ал май ды. Сон дық тан та рих ты оқы ту әдіс те ме сі мек теп тік пси-
хо ло гия ғы лы мы мен ты ғыз бай ла ныс ты. Мы са лы, та рих са ба ғы 
ба ры сын да бір сы нып та ғы әр бір оқу шы фак ті лер ді, ұғым дар ды, 
хро но ло гия лық ма те ри ал дар ды түр лі ше қа был дайды не ме се та-
ри хи құ жат, ғы лы ми мәтін, көр кем об раз дар әр оқу шы ға түр лі ше 
әсер ете ді. Сон дық тан да мұ ға лім жа сөс пі рім дер мен мек теп оқу-
шы ла ры ның пси хо ло гия сын, әр оқу шы ның зе йін ді лік, қиял да у , 

13
қа был дау , ойла у, есін де сақ тау ерек ше лік те рі ту ра лы ұсы ныс та-
рын жақ сы бі луі жә не олар ды ес ке ріп оты руы тиіс. Осыған орай, 
та рих ты оқы ту әдіс те ме сі мек теп тік пси хо ло гия ғы лы мы мен де 
ты ғыз бай ла ныс ты. Та рих пә ні нің бағ дар ла ма ла рын, оқу лық та-
рын, олар ды оқы ту дың әдіс те ме лік жол да рын баян дайт ын са бақ 
жос пар ла рын жа са ған да да оқу шы лар дың фи зи оло гиялық ерек-
ше лік те рі мен де са на су қа жет. Cон дық тан та рих пә ні нің мұ ға лі-
мі бұл ғы лым ның да оқу шы лар ға қа тыс ты мә се ле ле рін бі луі ке-
рек. Мы са лы, мек теп те гі оқу шы лар дың жа с ерек ше лі гі не қа рай 
үш топ қа бө лі не ді, олар: кі ші жас та ғы лар 6-10, ор та жас та ғы лар 
10-13, жо ға ры жас та ғы лар 14-17,18 бо лып бө лі не ті ні бел гі лі. Жас 
ерек ше лі гі не қа рай ба ла ның де не сі жыл ма-жыл өз ге ріп, яғ ни сан 
жә не са па өз ге ріс те рі не ұшы рай ды. Сан өз ге рі сі ба ла ның бойы-
ның өсуі, сал ма ғы ның ар туы; са па өз ге рі сі са на-се зім, зе йін , қа бі-
ле ті нің өсуі. Жо ға ры да көр се тіл ген сан жә не са па өз ге ріс те рін де гі 
бел гі ле рі не қа рап, олар дың жас ерек ше лік те рі анық та ла ды. Жас 
ерек ше лік те рі не қа рай олар ға бе рі ле тін бі лім кө ле мі, оның же ңіл, 
ауыр лы ғы анық та ла ды. Мі не, со ған сәй кес, бағ дар ла ма лар мен 
оқу лық тар, оқу-әдіс те ме лік құ рал дар жә не т.б. жа са ла ды. Сон-
дық тан фи зи оло гия ғы лы мы та рих пә ні нің маз мұ нын ға на емес, 
пән нің теория лық не гіз де рін жақ сар ту ба ры сын да да ма ңыз ды. 
Та рих шы-әдіс кер лер ға лым-фи зиолог И.П. Пав лов тың жо ға ры 
нерв қыз ме ті жө нін де гі ілі мі не сүйене ді. «Нерв жүйесі нің қыз-
ме ті реф лекс ар қы лы жү зе ге асып оты ра ды», – дей ді ол. Реф лес-
ті қи мыл не ме се реак ция деп тү сі ну ге бо ла ды. Ол адам ор га низ-
мі нің сырт қы немесе іш кі әсер ге жауабы. Реф лекс теориясы ның 
не гі зін сал ған И.М. Се че нов «Ми» де ген ең бе гін де реф лекс тік 
құ бы лыс тар ды ал ғаш рет ғы лы ми тұр ғы да зер тте ді жә не Пав лов-
тың шарт ты реф лекс те рі нің пай да бо ла ты нын тап ты. Ға лым ның 
пайым дауын ша: «Шарт ты реф лекс тер де ге ні міз – адам өмі рін де-
гі жа сан ды қи мыл дар». Оның жа са луы үшін бел гі лі бір шарт ке-
рек. Адам өмі рін де бел гі лі бір әсер дің сал да ры нан пай да бо ла тын 
көп те ген дағ ды лар кез де се ді: ес, сөй леу, оқу, жа зу, т.б. дағ ды лар. 
Бұ лар тәр бие леу дің нә ти же сін де пай да бо лып, да мы ған. Сон дық-
тан бұ лар ды жа сан ды шарт ты реф лекс дей ді. Сөйт іп, Пав лов тың 
шарт ты, шарт сыз реф лекс тер ту ра лы оқы ту теориясы ның ма-

14
те риал дық не гі зін ашу мен қа тар, оны ғы лы ми тұр ғы да да мы ту
үшін адам ға өте қа жет ті дағ ды лар ды қа лып тас ты рып, тәр бие-
леу дің заң ды лық та рын ше шіп бе ре ді. Жо ға ры да айт ыл ған дар та-
рих шы мұ ға лім дер ге оқу шы лар дың фи зи оло гиялық ерек ше лік те-
рі ту ра лы ғы лым мен қа ру ла ну қа жет ті гін ес ке са ла ды. Та рих ты 
оқы ту ға ті ке лей қа тыс ты осы жә не бас қа да мә се ле лер ді ше шу-
дің өзін дік жол да рын зерт тейт ін де, бел гі лейт ін де – пе да го ги-
ка ғы лы мы. Жо ға ры да көр се тіл ген мә се ле лер ді ше шу мен та рих 
ғы лы мы ті ке лей бай ла ныс ты пе да го ги ка лық теория лар ға сүйен-
ген де ға на дұ рыс ше ші ле ді. Олар дың ішін де гі кей бір аса ма ңыз-
ды мә се ле лер: бі лім маз мұ нын анық тау, оқы ту дың ұйым дас ты ру 
фор ма ла ры мен әдіс те рін же тіл ді ру, оқу лық тар ды жақ сар ту, оқы-
ту ды оң тай лан ды ру т.б. тек ғы лы ми-пе да го ги ка лық экс пе ри мент 
жүр гі зу ар қы лы оң тай лы ше ші ле ді. Осы ған бай ла ныс ты та рих-
ты оқы ту әдіс те ме сі пе да го ги ка лық ғы лым дар ға ті ке лей қа тыс-
ты. Ол проб ле ма лар ды – қай шы лық тар ды ше шу үшін экс пе ри-
мент жұ мы сы жүр гі зі ле ді. Мұн дай жұ мыс қа мек теп мұ ға лім де рі 
де қа ты са ды. Оның ба ры сын да мұ ға лім ғы лы ми жұ мыс жүр гі-
зу ді үйре не ді, ғы лы ми-әдіс те ме лік ма қа ла лар да йын дай ды, озат 
мұ ға лім дер тә жір ибесі мен та ны са ды, оны жи нақ тап қо ры та ды, 
көп ші лік ке та ра та ды, бұ ған өз тә жірибе сін де қо са ды. Мұн дай 
зерт теу жұ мыс та ры на қа ты сып, оны та лап қа сай жүр гі зу үшін 
мұ ға лім пе да го ги ка лық зерт теу жұ мыс та ры ның әдіс-тә сіл де рін 
жақ сы бі луі ке рек. Та рих пә ні нің оқы ты лу мә се ле ле рін зерт теу де 
тә жір биені зерт теу, ба қы лау, әң гі ме ле су, әр түр лі си пат та ғы сау ал-
на ма лар ды жүр гі зу ар қы лы қо ры тын ды сын шы ға ру сияқ ты бас қа 
да зерт теу әдіс те рі қол да ны ла ды.

жүктеу 10,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: