conflictus
— кактыгыс, айкдс; кейде
collisio
— ала ауыздык, талас) —
BMipdezi
к,айштыкупардыц
внердег! Kepwici, адам
mipuiiAiaiHdeei
турл'те карама-
карсылыктардыц, адамга тэн эр алуан кезк,арастагы,
идеядагы, сез/мдег], нанымдагы,
ic-dpeicemmeei,
мак,сат-
Myddedeei керегар кубылыстардыц енер туындысындагы
жинакщалуы,
cypemmenyi.
вн ердеп тартыс — ойдан
шыгарылган не колдан жасалган элдене емес, акикдт шын-
дыкташ ала ауыз элеуметтж куштердщ айкдсы, “драмага
толы, улы Ьем кулкип кдйшылыктарга толы ем1рдщ”
(Горький) ез арпалысы. ©нердеп oMipnhc тартыс — керкем
шыгарманьщ идеялык мазмунындагы узшмес жел1, кеген,
аркду, керек десендз, куши енер туындысына прш гак берш
турган жульш, жуйке. Олай болса, эдеби шыгармадагы
табиги тартыс оныц сюжеп мен композициясын ербхтер
езгеше кура л, козгаушы куш екеш взш ен-ез! тусшнсп.
0нер туындысын ем1рд1к тартыска
КУР.У
деген сез —
шыгарма сю ж етш шиыршык аткан ш ымырлыкка,
композициясын ширак та шынайы сулулыкка жетшзу
деген сез. Эдеби шыгарманыц окырманды баурап экетер
тартымдылыгы да осында жатады.
Тартыстыц тууы туралы турлияе топшылаулар бар, олар
жэне куш бупн гана сез болып журген нэрсе де емес, rim i,
сонау Гегелвден
6epi
карай эр туста
6ip
шац берш келедо.
Бхреулер, мысалы, какгыгыс (конфликт) б!рден бола кдлмай-
ды, ала ауыздыкган (коллизиядан) басталады деседа. Ал Гегель
болса, бэрщен бурын эдеттеп эр турл1 жагдай (ситуация)
суреттелш, келе-келе ол “шытынауга”, “какырауга” тшс те,
“...соныц салдары тулданган тайталастарга апаратьш ала
ауыздыкка кешу! керек”, — дейда. Эрине, осылардыц кай-
кайсысында да шындык бар: “Тынык Дон” э дегеннен
Григорий мен Аксиня арасындагы ашыналык, себеп болган
алыс-жулыстан емес, эншешн езен керкш ен, хутор
керццстершен, балык, аулаудан, кунделж ripuiuiiK карбалас-
тарынан басталса, “Абай” б1рден К,унанбай коздаткан
172
кырсык, пен кыркысудан емес, дала келбетшен, туган жер
тынысынан, шыбынсыз жайлау жазынан басталады. BipaK
осыган кэрап кисын курастырып, шыграма жазудьщ жолын
белгщеп “ережесш” усыну, бодщще, бос эрекет. Сондьпсган
6i3 бул жайга булайша токхалмаймыз. Б1здщ айтарымыз —
6ip гана тартыс туралы ойлар.
Букш дуниежузшк эдебиетгер тарихьша карап отырсак,
ен; тандаулы шыгармалардьщ 6epi еркдшан терец тартыскд
курылган. Бул тагы да тепн емес. Келел1, киын деу1рлж
шындыктьщ сан HipiM сыры тек кана тартыс аркылы
ашылады. Кдй дэу1рдеп болсын заман болмысы тартыс
аркылы жасалады жене шебер шеыймш тапкан тартыс заман
болмысы дегещй жайдак» жалацаш турде емес, курдел1 api
кесек адам 6iTiMiHe жинактап керсетедь Осыньщ улпсш
“Абай жолы” эпопеясынан айкын керем1з жэне осыны
эпопея авторынъщ ©3i адем1 айткдн: “Абай кезшдеп казак
даласында куш етш бара жаткан, 6ipaK тамыры ani де
терендеп есгаш мен Кунанбай образына жинакгадым. Ал
оньщ баласы Абай бойьшда ещц туып келе жаткдн жаца
бар. Сондыкган акьш Абайдьщ калыптасуын керсету арки-
лы мен улкен когамдык шындыкгы — есй мен жацаныц
диалекгикалык кдрама-карсылыгын, курес нетижес1вде
есйш жацаньщ женуш ашуга тшс болдым. Демек, Кунанбай
образы идеялык жагынан алып Караганда, сол деу1рде казак
даласына орыс халкыньщ мэденией аркылы ешп келе
жаткан, келешеп зор жан,анъщ жолындагы кедерпш — ескш
керсету нэтижесшде туды”*.
Автордын e3i айткдндай, Кунанбай — куш етш бара
жаткан кененщ, Абай — енда туып келе жаткдн жацаньщ
ек ш болса, тартыс осынау есю мен жананын арасына
курылса, кеч келемдеп керегар когамдык мудделер ушш
кескшеске тусетш ап-ашык турган е й тап немесе ак пен
кдра секши е й удай элеуметтис топ емес, ею адам жэне
оньщ езшде, 6ip уйдщ шнндеп туган еке мен туган бала
болып отырган жок па? Ал еке мен баланы букш когамдык
шецбердеп кдрама- кдрсылыкка, 6ip-6ipiHe ымырасыз
душпандыкка жетюзудщ тартыс реиндеп шым-шытырык
курделшпн ез алдына койганда, осыны керкем шыгарма
келемшде журт илангандай етш шебер суреттеп керсету
кдндай киын жене муньщ ез1 жазушыЙан каншалык кдн
мен терд1 кажет етед! десендзип!
*
М. Эуезав.
“Абай” романынын жазылу жайынан. “Эдебиет жене
искусство” ,
1955, № 3, 94-бет.
173
Муншалык шытырман тартысты ширыкхыра шиелешс-
Достарыңызбен бөлісу: |
