философиялык;лирика, табитат лирикасы, махаббат лирикасы
деген сияхты, санаулы салаларга гана белш тексерш жур.
Лириканы булай салалап тексерудщ б1ркдтар м е т бар:
ер туршен акынныц ер кырын тануга болады. Айталык,
махаббат лирикасы. Абайдын, осы саладагы лирикасынан
не ацгаруга болар? Сез жок, акынньщ сулулыккд кезкд-
расынан бастап гуманизмше дешнп талай кырын ацгарган
болар едгк. Буларды ез алдына койганда акынныц твор-
честволык эволюциясын суреткерлж шеберлжке жетшу
сырын таныган болар едйс.
Дэлелмен, дерекпен айтсак, акындыгыныц алгацщы
дэу1ршде жазган Абайдыц махаббат такырыбындагы
елендер1 тш, ой, сурет, жалпы сукдо сезгну, угыну жагынан
байыргы ауыз едебиетшщ улпсшде келетж. Bip гана мысал:
Кдкгаган ак кушстей кец мацдайлы,
Аласы аз кдра кез1 нур жайнайды.
Жищике кдра кдсы сызып койган
Bip жаца уксатамын туган айды...
Бул арада, ерине, коктаган ак кумктей кец мацдайлы
6ip сулу кыздыц бет-niniiHi пайда болады. Бар сен-
салтанатымен, ажар-керюмен, мше, кез алдымызда кцылып
тур. BipaK бары сол гана. Сулу 6ip жарк етш керида де,
келецкедей кдтып турып кдлды, Tipi ккэден repi турльтусп
бояумен келшпрт салган жансыз сурет сияхты уншз, ruici3...
323
Ал мынау ше:
Кызарып, сурланып,
Лупшдеп журеп.
взгеден урланып,
взда-ез! кереп.
Жок,, мунда баска: мунда адамньщ сырт кубыгсысыныц
езшен-ак шла сез1м толкщадары тулап Kepimn тур. Бул
арада акын да баганагыдай ауыз эдебиетшщ улггсшде
сылдырата бермей, адам жаныныц нэзйс шр1мдерше
терещрек барып, езгеше 6ip суреткерлж мэдбниет
танытады. Бул арадагы объект — кур сырткы портрет,
жалац сурет емес, кэд1мп адам. Оган акын ещй жан
бтрген. Ол ещц кимылдайды, сейлейд1, сыр шертед1. Енд1
6i3 оньщ сырт бояуын керш кдна суйсшбейм1з, iiuid
психологиялык жайларьш коса туйсшем1з.
Енд1 Абайдьщ Пушкиннен аудармасын окиык;
Шеш кеншмнщ жумбагьш,
Жас журек жайьш саусагын.
Элде 6epi — алданыс.
Талпынган шыгар айга алые.
Не дейда? Журекте саусак бола ма? Журек саусак жайып,
алые квктеп айга кдлай талпынар? Ол кездеп кдзак
ушмында осы бар ма ед1? Байыргы кдзак поэзиясына
осылай шыгандау тэн бе ед1?
BipaK
Жас журек жайып саусагын
Талпынган шыгар Айга алые.
Осыны туешбеуге, укпауга бола ма? Жок Мыц кубьшган
нэзж сез!м ыргагы, журек дуреш, жан толкыны. Элеццеп
C03i мулде соны, тъщ. Ал айда тосыркду былай турсын,
соншалык терец Ьэм нэзж сыр, кыз купиясы, су жаца сез1м
окырман квкейше сыщырап куйылгандай...
Байкал кдрасак, акын да баягы машыгын мулде езгертш,
бшктей шыгандап жер устщдеп ец мэдениетп, еуропалык
поэзия бшгше шалкьш шыккдндай. Аскдкгап, серпше кете-
ршген; езшщ туган топырагандагы езше дешнп елец сез-
дерден мулде белек, кара узш, inrepi кеткен. Букш дуниежу-
зш к классиканьщ мыц буралган сырлы “симфониясьша”
ез унш, езгеден ерекше тек езше гана тэн унш косып, жаца
наз, майда коцыр саз тапкдн. Кемелденген, есейген.
Мше, 6ip акынныц 6ip сала лирикасына 6ip гана асыгыс
кез тастаганда керген-бшгешм1з осындай. Ендеше, лири-
324
каны такырыбына кдрай топтап-талдау оны жазган акынньщ
творчестволык, 6iTiMiH пайымдау ушш айрыкдга мэш бар
нэрсе. Лирика б1зде осы тургыдан тексеригед1.
IV
Драма (грекше drama — кимыл, ерекет) — эдебиеттщ
yuimiui meet, шындыкщы айрыкща тэсыдермен синтез ктпына
K&imipin, шиелетскен тартыстар усттде жшакщап, окцгага
катысатын адамдардыц c93i мен ici аркщы кврерменнщ кез
алдына крлма-крл кврсететт курделг жанр — “эдебиеттщ
ец кцын Typi” (Горький). Белинскийдщ байыптауына
бакрак, эпос пен лирика “акцкдт элемшщ ей кныры” болса,
драма — сол е й киырдын; крсындысынан туган “ушшпп,
■ripi, ез алдына белек”, аралык,элем — “поэзияньщ жогаргы
теп, енердщ бшк epi” .
Драматургия мэселесш козгагандардьщ барлыгы, 6epi-
нен бурын, оньщ киындыгын айтады. Мунда улкен себеп
бар. взге жанрлардай емес, драматургияда шарттылыккеп.
Алдымен, драматургиялык шыгармага келем жагынан
шек койылады. Кдндай пьеса болсын, 6epi6ip, жетю-сексен
беттен аспауы шарт.
Рас, будан е й жарым мьщ жыл бурын Эллада елщде
туган трагедия Дионис театрында б1ркыдыру узак ойналган;
гректенген Римге ауыскдн комедияларды да журт узагырак
керген; ал Орта гасыр тусында мистерия атанып, Батые
Европа елдерше кец тараган гшркеу драмалары тэулнтне
сепз сагаттан ойналып, кем дегенде уш куете, керек десещз,
Turri,
он, жиырма, отыз, кырык кунге дешн созылатъш бол-
ган. Ырак муныц бэршщ ce6e6i бар жене муныц 6api — та-
рих. Бугшде е й жарым, уш сагаттан аса журетш пьесаны
журт онша кумартып кдрамайды. Сондыкган ец кеп пердел1
пьесалардыц келем1 де белгш мелшерден аспайды; драма
тург барлык шындык пен образды сол белгшенген мелшерге
кдлай да сыйгызуга тшс. Бул — 6ip киындык,
Ейнпццен, драматургиялык шыгарма тек кдна каты-
сушылардыц сездершен куралады. Шындык пен образ тек
кдна диалог пен монологкд непзделген. Сахнада сейлейтш
тек персонаж гана; автор сахна сыртында, залда кдлады.
Автор унс1з, тшлз; кдй сезда кдлай айту керек екенш режис
сер мен актерге жакшада жай керсеткеш болмаса, дэл спек
такль уетшде автор дэрмешлз; эр кдЬарманныц не айтып
325
койтанын немесе неге олай дегенш тусцдарт, залда отыртан
ер керерменнщ кулагына сыбырлап журу автор колынан
тагы келмейдо.
Демек, драмадаш ец басгы, ец шешупп, ец непзп нерсе
— тт. Пьесаньщ купи де, елслздоп де ттлде; пьесадаты ер сез
шрдщ отьщдай еттар, кездеген жерге дар eiin тиердей дал,
кекейге саулап куйылардай таза, мелд1р, санага мыкхал
дарыгандай матыналы, манда больш келуге тигс. Драма тш
тужырымды, кыска, туйщщ болады. ©йткеш романда
Достарыңызбен бөлісу: |
