Монография \ «санат» а л м п и мп

Кыртыстанган мандайынан немесе бояуы оцган кездершен, ер алуан 
са к ал -м у р ты н а н — е з ш ш е неш е турл! ж ан ды , ж ансы з дуние 
сипаттарын кергендей болатын. К ^ н а баскдн, сызаты кеп тас па? Я 
селдар тогай ма? Не кеде-кекпек пе? Кейде мал мен ан б ей н са ме? 
Берш е де уксап KeTin отырагын адам MyciHflepi болады.
Э кесш щ ат жакты келген, узын сопак басынын кулакган жогары 
жер1 кдз жумырткдсындай кершеда. Онсыз да узын улкен бетше уп- 
узын боп децгелей б т с е н сакдлы косылганда, басы мен 6eTi 
6
ip 
ещрдей. Сонда Кунанбайдын жалгыз сау кез1, онын кегерщ ю жал 
тумсыгыиын сол иыгына шыгып алып, калгымай, сакшыдай багып, 
осы е ц
1
рд
1
кдлт етпей кузетш турган сияктанады . К,оя берсш , 
салгырттыгы жок; ссргек, кдтал кузетпп.
Ж алгыз кез шуцет емес, томпакща. Тесше, сыздана кдрайды. 
K ip n iriH
де сирек кдГады. Иыгына бота 
imiriH 
жамылып, шал кия 
отырып сейлеген Кунанбай осы уйде ерюмге кдрамайды. Кдрсысында 
отырган Суйшдпске гана кдоалып свйлейда.
Сакдл-шашы 
6
ip рендес, кара бурыл Суйшдак окта-текте 
6
ip кэрап 
койганы болмаса, К,унан байга тесше карамайды. Кезш темендетс 
бередо. Абайга онын niarim— кеп кездесстш, е н п м е а аз п ш ш сиякгы, 
Бежей де рнш алык езгеше емес. Tyci акрур келген, e
3
i крныр сакдлды, 
кесек мурынды Бежей — осы отыргандардын бершен де сулу. Бетшде 
эжiмi де аз. BipaK Абайдьщ кезш оган кеп тартатын 
6
ip нерсе — 
мунын бш кш елеу, кшгкене келген кездерь
Кунанбай узак сейлеп отырган кезде, Бежей кыбыр етш козгалган 
жок. К езш де темен салган кдлпынан 
6
ip кетермеда. Сондыкган онын 
уйыктап отырганы я ойланып отырганы мeлiм емес. Кэльщ e n i , 
салбырацкы кдбагы к ш к е н е кезш керсетпей, 
т а с а д а п
алган сиякгы.
К,унан байга булардыц ш пнен кез алмай кырандай карап отырган
— дел тврдеп Байсал. Кызыл жузда, жирен сакалды Байсалдьщ д е н еа 
ipi, капсагай. Кекш ш туста улкен кездер1,— epi салкын, epi сыр 
берместей сабырлы.
Осы гасырдагы ец мэдениетп прозаныц бул секиш 
классикалык, ymrici 6ip гана портрет жайы емес, эдебиеттеп 
адам образын жасаудыц тамаша тесщдершщ тогыскэн жер1 
десек, артык, айткднымыз емес. Адамныц сырт тш ш ш
бастагы бвржхен аякуагы епкке дейш баттастъфа пзш, санап 
шыгатын эдетгеп стандарт мунда агымен жок.
Сыр сандыкты ашып кдра, 
Сым пернет басып кдра,
Ашып кдра, сырласым, 
Басып кдра, жырласын! —
деп, Сэкен Сейфуллин айткдндай,, ацамныц сырттди эр 
бед epi innci кещл кушнщ “ сым пернйд” секшда, басып 
крлсацыз, “жырлай” женеледь Кунанбай мен Суйшдак, 
Байсал мен Бежей тек сырт отырыстарыныц взгмен-ак, 
кдндай кц-гшардщ адамдары екешн ап-анык ащарткандай. 
Булардыц бэрш жэне автор тгп-ттке ез атынан баяндамай,
119

Абай кез1мен бажайлайды. Сонда булармен крса Абай 
мшез1 де жарыса ашылып жатыр. Керемет дэл, аумаган 
акын мшез1: кез алдындагы 
KepimcTepfli 
эншейш кезбен 
керш кана коймайды, кеирекпен кдбылдап, езшше 
езгеше 
6ip 
бейнемен кешптеп, кестелеп, бедерлеп кередь 
Мундай суреткер ш еберлт эдебиеттей 
ap6ip 
эрекет тек 
адам бей н есш ж асау, образы н ж асау, тулгасы н 
кдльщтастыру эрекей екенш, керкем эдебиетйн Горький 
айткдндай “Адамтану” екенда уккдн усйне уктыра туседь
Эдеби шыгарма не туралы (“Холстомер” жылк
?>1
жайлы, 
“Ак азу” ит туралы дегендей) жазылса да 
6epi6ip, 
сайып 
келгенде, 
6api 
де адам, тек адам туралы гана сыр шертедь 
Сез енерщде адамнан тыс, адам тагдырынан тыс йрде- 
6ip 
ернек — 
6Mip 
сурей жок жэне болуы да мумкш емес. 
Бул регге, керкем шыгармаларда суреттелейн табигат 
керМ стерш , яки пейзажды да эншейш 
6ip 
уакыт пен 
кендсйкгщ дерей ретшде даралап кэрамай, адам образын 
толыкгыра тусетш тэсш десек, агат айткэн болмаймыз. 
0йткеш адамныц сыры мен сез1мшен, 
ewip 
йрш гай мен 
кецш куйгнен тыс ешкдцдай пейзаж болуы мумйн емес. 
Бул арада да “Абай жолыныц” эдем1 беттершщ 
6ipiH 
аудармаскд амалымыз жок, Мше, окып кдрайык;
Кептен кэладан шыкпаган А бай га ж аца квктем езипц енда гана 
келе жаткднын баян етп. Сол жакта, алые квкжиекте, квкш ш мунар 
ш ш д е Семейтау Kepinni. Кдрдац о да арылыпты. К есек, жумыр 6ip 
гана кдтты толкын буктетш п, ту й ш п кеп, м енпге мелш ш п, кдтып 
турып кал ранга уксайды. Айнада cap дала ортасывда окшау бгрц, 
окыс турып калган 6ip узш тау. М ед и -б аки жым-жырт боп, жай 
созылган сахаранын 6ip заманда влденеден булыгап, лыксып шыккэн 
ереуш толкыны ма? Ашу кажыры ма? Сол бейнел1 белек тау-
Абай тау ажарынан осындай окшау 6ip б т м керш , кздала кдрап 
огырып, ты маш н алды. Пысынагац басына, бетдае Семейтаудан ескен 
кочыр жел кеп, леп тида. Д е н е а серги бере, суйсше 6ip курешгенде, 
сергек, сездмтал кецш де ерби тускендей болды. Абай жер керю н, ез 
к е н ш н еркщ елен етш Kerri...
Осындаш бар сез тек бхр гана макратка — адам образын 
жасауга кызмет ейп тур. Кектемй сулу табигат керщ 
адамньщ кецш куйшен астаскдн шакта сол ripi адамныц 
ез
1
ндей тацыстап, ойлап, ойнап, кулш, курешш шыга 
келген. Мундай суретй толкымай, тебиренбей оку мумкш 
емес. Ал окырманды толкыту, теб|ренту, ягни баурап алу
— тек щебер суреткердщ гана колынан келетш мыктылык, 
Сонда оквдшан неге толкып, неге теб^ренед!? Табигаттыц
120

экзотикалык сипаттагы жал ад кецнрмесше емес, адамныц 
кецш кутм ен астасып, тйш 6ipirin, 6ire кдйнасып кеткен 
галамат сулу, сырлы, кэдтмпдей жанды, ripi суреттерше 
толкып, тсб1ренед1. Элл суреттщ ер кдлтарысында адам, 
адамныц ce3iMi, ойы, арманы, кцялы, адамныц квл-Kecip 
философиясы толкып, тегшш тур. Б1здщ эдеби щыгарма- 
лардад 1здейтцйм1з, мше, осыддай пейзаж.
VI
Образдьщ жасалу тэсшдерше лайык оныц турлерх туады. 
Образдыц жасалу тэсшдершщ эр алуандыгы сиякты, оныц 
турлерц де эр алуан.
мектеп окушыларына эдебиет мугал1мдерх кдшаннан 
6epi образдыц тек ею-ак турш атап, тусхндхрш келедь Олар
— жагымды образ жэне жагымсыз образ. Эрине, бул тур- 
лердщ белгшенушде эжептэу1р логика бар: суреткердщ ез 
щыгармасындагы эр образды жасау ыцгайына (тенден- 
циясына) карац, эр образдыц мшез-кулкына, кескш- 
кейпше, ic-эрекетше кдрап, оны не унатамыз, не унат- 
паймыз. Мысалы, Амантайды, Ботакезд^ Аскдрды унатсак, 
Итбайды, Мадиярды, Кулаковты унатпаймыз. Осыдан 
келемхз де, алгашкыларын — жагымды образдар, соцгы- 
ларын жагымсыз образдар деп ап-айкын exi топка оп-оцай 
беле садамЫз.
Ал ещц, дурысын айтар болсак, образдарды дэл осылай 
топтастырудыц e3i аса ipi эстетикалык сауагган немесе тал- 
гам мен талаптан туган нэрсе емес. Мектеп окушыларыньщ 
угымына оцайырак болу ущхн, эрине, эл1 де болса жагымды, 
жагымсыз деген аныктагыш сездер колданыла турар, 6ipaK 
университет кдбыргасында бул секщгц жадагай, жайдак 
угымды 

жүктеу 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: