Методическое пособие қостанай, 016 ОӘЖ 159. Ббж 88. І 98

1. СУИЦИД ТҮСІНІКТЕМЕСІ. СУИЦИД САНАТТАРЫН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕСІ

1. 
   Суицидтің түсініктемесі, белгілері және фазалары.
   
2. 
   Суицидалдық актілерінің типологиясы.
   
3. 
   Постсуицидалдық кезеңнің типологиясы.
   

1.1. Суицидтің түсініктемесі, белгілері және фазалары

Суицидалдық мінез-құлық – бұл бастан өткізетін микроәлеуметтік жанжал жағдайдағы тұлғаның әлеуметтік-психологиялық дезадаптациясы болып табылады.

Суицидент жиынтығы үш негізгі диагностикалық санаттарымен көрсетіледі:

• 
  психикалық ауру сырқаттары;
  
• 
  шекаралық жүйке-психикалық ауру сырқаттары;
  
• 
  психикалық қатынастағы сау адамдармен.
  

Дезадаптацияның субъективтік әлпеті жағымсыз түрі бар психологиялық қиналулардан (алаңдау, қайғы, ішкі ауру, өкпелеу, ұят, ашуы, ызалану) бастап білініп тұрған психопатологиялық синдромдарға дейін (астения, дистимия, дептессия және т.б.) сияқты психоэмоционалдық қозғаудың кең гаммасы болып табылады. Сонымен, ауыру түсінігіне тең емес әлеуметтік-психологиялық дезадаптация патологиялық және патологиялық емес екі деңгейде көрінеді.

Суицидті тудыратын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациясында екі фазаны бөледі: алдындағы диспозициялық және суицидалдық.

Дезадаптацияның алдындағы диспозициялық фазада өзінің үш негізгі диагностикалық санатында әрқайсысында ерекше және субъективтік көріністері болады және суицидалдық мінез-құлығымен қосылмайды.

Суицидалдық фазада суицидалдық үрдістен туылған кезден басталып, өз өміріне қастандық жасау кезеңіне дейін жалғасады, дезадаптациялық процесс барлық бастапқы деңгейлерді мен бейімделудің бұрыннан өндірілген түрлерін жоққа шығаратын жалпы «соңғы жол» бойынша жүреді.

Барлық диагностикалық санаттарында диспозицияның алдындағы диспозициялық фазадан суицидалдық фазаға ауысуының шешуші мағынасы жанжал болып табылады. Тұлғаның басынан өткізілетін жанжал екі немесе бірнеше әртүрлі бағытталған үрдістен құрылады, біреуі негізгі, дәл осы уақытта осы адам үшін өзекті болады, ал екіншісі – онымен қанағаттануға кедергі үрдісі болып табылады. Жанжал ішкі немесе сыртқы болады.

Кейбір кезде жанжал аралас сипатын білдіреді.

- оқшаланған – генералдық;

- алғашқы (негізгі) – екінші (туынды);

- автономиялық (ақиқат агентімен) – көшірген (ауыстырылған агентімен).

Алғашқы сыртқы жанжал үш бағыт бойынша дами алады (әр қайсысы бөлек немесе үйлестіру жағдайында). Жанжал қатынастардың жетілдіру нәтижелері бойынша шын негізінен ығысуы және суициологиялық диагностика процесінде бола алатын мінез-құлықтың себептерін жасыруы болуы мүмкін.

Жанжалдың күші мен кернеулілігі оны құрайтын үрдістерінің ара қатынасына тәуелді болады – күштердің ерекшелігі қатты көрінсе, жанжал оңай шешіледі; қиын, шешімін таппайтын және экстремалдық шегі пайда болатындай күштері тең үрдістері бар жанжал болып табылады.

Жанжалды шешуі өткізілетін саланың маңыздылығына, бейімделу қорына тәуелді болады. Жанжалдың саласы маңызды болғандықтан, бейімделу қорларға үлкен талаптар қойылады. Олардың әлсіздік жағдайында, басқалай айтса диспозиция алдындағы бейімсіздену жағдайында және жанжал жағдайын өзгертуге мүмкіндігі жоқтығынан әртүрлі әрекет жасауға өзін-өзі жою тәсілі сияқты суицид ықтималдығы қатты жоғарылайды.

Суицидогендік жанжал дезадаптация сияқты екі фазадан өтеді: диспозиция алдындағы және суицидалдық.

1. 
   Диспозиция алдындағы фаза суицидалдық актінің алғышарты болып табылады.
   

• 
  іс жүзіндегі (сап-сау адамдарда);
  
• 
  тұлғаның үйлесiмдi құрылымында (шекаралық патологияда);
  
• 
  патологиялық жан құбылыстарда (аффективті, сандырақ, елестеушіліктік) психотикалық (псевдореалдық).
  

2. 
   Суицидалдық фаза - жанжалды өзін-өзі қиратумен жанжалды жою процесі болып табылады. Дезадаптацияның диспозиция алдындағы және жанжалдың фазалары суицидалдық фазаға өзгертуі осы субъектіге жанжалды шешу жолдарын білетін шектелген санымен, сонымен қатар осы жанжалды шешу жолдарын субъективтік бағалауымен сипатталатын сыни тармағынан өтетінін белгілеу қажет.
   

Осындай заңдылық сау адамдарда және психозбен және шекаралық түрімен ауыратын науқастарда көрінеді. Клиникалық түрде анықталған ауру дерт белгілері болса да, суицидалдық мінез-құлық психикалық патологиямен тікелей тәуелділігі жоқ. Терең психопатикалық бұзылу жағдайда (аффекілік-саңдырау және елестеу синдром кезінде) «псевдореалдық» жанжал жағдай тұлғаны негізгі қоңдырғылар арқылы икемдейді, осындай жағдай мінез-құлықтың осы немесе басқа түрін таңдауын анықтайды (пассивтік, белсенділі, суицидалдық, жауығушылықтық және басқа).

Сонымен, әр суицидалдық мінез-құлықтың жағдайында шығу тегі оның саладағы, жеке және патологиялық (психикалық шалдығулар болған кезде) факторлардың ара қатынасымен анықталады. Сол кезде психикалық жағдайлардан бастап, шекаралық шалдығуларға және әрі қарай дені сау тұлғалардың сипаты реакцияларға жекелік және саладағы факторлардың рөлі жоғарылайды.
Дайындалынатын өзін-өзі өлтіру жағдайдың белгілері:

1. 
   Өз істерін тәртіпке келтіру – құңды заттарды үйлестіруі, оларды қораптарға салу. Адам алқа-салқа болып жүріп, аяқ астынан бәрін ретке келтіре бастайды. Ақырғы нұсқауларды береді.
   
2. 
   Қоштасу. Әр түрлі адамдарға өмірдің әр түрлі уақытта көмек көрсеткен үшін алғыс білдіру түрі болуы мүмкін.
   
3. 
   Сырттай қанағаттану – қуат күші келуі. Өзіне қол жұмсау шешім қабылданса, жоспар құрылса, осы тақырып бойынша ойлар мазаламайды, қуаттың артығы пайда болады. Адам сырттай босаңсытады – өзін-өзі өлтіру ойынан бас тартқан сияқты болған көрінеді. Төмен депрессияға қарағанда күштің келуі қауіпті болады.
   
4. 
   Жазбаша нұсқаулар (хаттарда, жазбаларда, күнделікте).
   
5. 
   Ауызша нұсқаулар немесе қауiп-қатерлер.
   
6. 
   Қызбалы адамдарда ашудың тұтануы.
   
7. 
   Жоғарыда айтылған белгілер пайда болатындай, жақын адамды жоғалтуы. Үйден айырылуы.
   
8. 
   Ұйқысыздық.
   

Суицидалдық мінез-құлыққа қарағанда, өзіне зақым келтіруі ажал туралы білуімен мүлде байланысты емес. Оның мақсаты осы немесе басқа мүшеге зиян келтірумен шектеледі. Жалпы айтқанда, басқа мақсаттарымен бағытталған, өмірге қауіп-қатер туғызатын әрекеттерді қолайсыз жағдайларға апаруға болады.

Мақсатқа қарай ұқсас операциялар әртүрлі белгіленеді. Мысалы, білек жақтағы ұстарамен кесілуі келесіге жатады:

• 
  шын суицидалдық әрекеттеріне (егерде қан кетуден ажал болу мақсаты болған кезде);
  
• 
  қыр көрсету-бопсалық қастандықтарға (айналадағыларға өлуге ниетін көрсету мақсаты, бірақ өлімге жетпеуі);
  
• 
  өз-өзіне зақым келтіруге (егерде мақсаты физикалық ауруды сезіну ықыласымен шектелсе, осындай жағдай психопатикалық тұлғаларда аффективтік күйде болған кезде);
  
• 
  қолайсыз жағдайларға (егерде, мысалы, сандырақ ойлар бойынша өз-өзін кесуі «қаннан жын-шайтандарды шығару» мақсатымен істелінсе).
  

Суицидалдық мінез-құлықтың тұлғалық мағынасының бір мағыналылық еместігі анық және жалпы алғанда келесі түрлерімен көрсетіледі:

• 
  наразылық, кек;
  
• 
  шақырылу;
  
• 
  құтылуы (жазадан, азап көруден);
  
• 
  бас тарту.
  

Жоғарыда айтылған суицидалдық мінез-құлқының түрлері суициденттің жасына, тұлға үлгісіне, суицидке апаратын жағдайына тәуелді екенін көрсетеді.

Сонымен, жас шағында (18-30 жасқа дейін) суицидалдық мінез-құлқының наразылық пен шақыратын түрлерінің басымдылығы байқалады. 45 жастан кейін «азап шегуден қашуы», «өз-өзін жазалауы» және «бас тарту» түрлері сияқты суицидтер басым болады.

Эгоцентризм, жағымсыздық және эмоционалдық тұрақсыздығы бар инфатилдік түрдегі тұлғаларда наразылық пен шақыратын суицидалдық мінез-құлқы жиі кездеседі.

«Бас тарту» және «құтылу» үлгілер туралы айтқанда, олар өз тіршіліктің тұлғалық мәнін жоғалтуымен байланысты болады (мысалы, жақын адамды жоғалтуы; емделмейтін қатты аурымен; бұрынғыдай жоғары маңызды рөлдерді атқаруға мүмкін еместігімен; жалғыздық сезімімен). Осындай суицидалдық мінез-құлық түрінде суицидалдық көңілдер дерлік біреудің алдында кінәлі қатты сезім себебінен пайда болады. «Бас тарту» кемел, «терең» тұлғаларды сипаттайды және өзі шыдамайтын жағдайға қатынасын, сонымен қатар барлық әлеміне философиялық пессимистикалық қатынасын білдіреді.

Суицидтің көрсетілген типтерінің біреуі жетекші болып, басқалары оған қосылады немесе олар болмауда мүмкін.

Постсуицидтің басты сәттері:

• 
  жанжал және оның тұлға үшін маңыздылығы;
  
• 
  суицидалдық шешімді қабылдауы;
  
• 
  суицидалдық мақсатқа жеке қатынасы.
  

1. 
   Суицидогендік жанжалдың өзектілігі.
   
2. 
   Суицидалдық үрдістерінің белгілеу дәрежесі.
   
3. 
   Атқарылған әрекетке қатынасының ерекшеліктері.