Методические рекомендации «читательская деятельность школьника»

133 
 
- 
айтылым  жоспарына  оқырмандардың  үміттері  мен  әсерлерін  аудару 
қабілетінің  дамуы,  монологтың  жауаптарына  шығарманың  сыртқы  формасын 
қадағалау нәтижелерін ұсыну; 
- 
тыңдалым   полилога  тәртібінде  оқыту  ұйымдастыру  арқылы  -  мәтінді 
мақсатты  қабылдауды  ұйымдастыру  және  оқушылардың  жауаптарын 
ұйымдастыру; 
- 
оқылым,  айтылым,  жазылым  сөздіктермен  жұмыс  істеу  арқылы, 
синонимдерді таңдау, талқыланатын ұғымдардың этимологиясы мен терминдер 
туралы танысу. 
2) Оқудың ассоциациясын байыта отырып, мәтінде ұсынылған шындықты 
модельдеу тәжірибесімен (оқу кезінде қиялды басқаруға үйренеміз) үйренудің 
жаңғырмалы қиялын және есте сақтауды дамыту. 
3) Оқушылардың эмоционалдық сферасын оқылым және оқудан әсер алу 
арқылы алмастыру. 
4)  оқырмандардың  әсерлерін  талдау,  теориялық  тұжырымдамаларды 
өзектендіру,  жүйелеудің  әртүрлі  типтерін  (жіктеу,  логикалық-генетикалық 
байланыстарды  орнату,  салыстыру)  талдау  арқылы  абстрактілі  ойлауды 
дамыту. 
Лейдерман  Н.Л.  өзінің  әдістемелік  еңбектерінде  мәдени  оқырманның 
қалыптасуы  екі  шиеленістің:  оқырманның  (анық)  және  әдебиеттің  (жасырын) 
аспектісі  бойынша  жүргізілуі  керек  деген  идеяны  білдіреді.  Бұл  принцип 
материалды ұйымдастырудағы проблемалық-тақырыптық  және  әдеби  тәсілдер 
сабағының  мазмұны  мен  технологиясындағы  тіркесімді  білдіреді.  Осылайша 
сабақтың түрлері мен формалары болуы мүмкін: 
- 
дәстүрлі:  мәнерлеп  оқу  элементтері  жайлы  әңгімелесу;  рөлдермен 
дауыстап оқуға дайын емес элементтермен дайындық әңгімелесу; әңгімелесу - 
жеке оқылған (оқылғанға дейінгі) мәтін негізінде әсер алмасу; 
- 
аралас:  дәстүрлі  әңгімелер  мен  мәнерлеп  оқу  элементтерімен 
журналистік тексеру түріндегі сабақ. 
Драманы оқытуды талдау сабақтарының әдістемелік моделі 
Талдау  сабақтарының  тақырыбын  қалыптастыру  кезінде  сабақтың 
мақсаты  жетекші  білім  беру  міндеті  ретінде  көрінеді.
 
Сабақ  тақырыбы 
әрқашан сұрақтардың біріне жауап береді: сабақ не жайлы, сабақтың басты 
мәселесі қандай, сабақтың идеясы қандай: 
- 
«Несвоевременные  мысли»  беттерінде  революциялық  террор: 
жазушының осы оқиғаға қандай қатысы бар ? 
- 
М.Горький  «айыптаудың  куәгер»  ретінде  («Несвоевременные  мысли» 
циклы бойынша).  
- «
Несвоевременные мысли» мәдениет пен революция мәселесі: 
- 
Кейбір  большевиктер  газетінің  авторы  «Несвоевременные  мысли» 
пролетариатқа сатқаны үшін авторды айыптады - бұл солай ма? 
- 
Бүгін Горькийдің «Несвоевременные мысли» шығарамасы көкейсіті ме? 
- 
Горькийдің  «Несвоевременные  мысли»  атты  шығармасында  -  нені 
қолдап немесе қолдамайтыныңзды көрсетіңіз? 

134 
 
Сабақтың  мақсаты:  белгілі  бір  публицистикалық  шығарманың 
материалын  қайтадан  оқу  арқылы  білім  беру  талдау  циклін  модельдеу 
(осылайша  жұмыс  мәтінін  тереңірек  түсінуге  үлес  қосып,  публицистикалық 
мәтін  құрылымы  мен  оны  талдау  жолдары  туралы  оқушылардың  білімін 
қалыптастыру  және  публицистикалық  мәтінді  талдауға  практикалық 
дағдыларын қалыптастыру). 
Білім беруші мін деттер 
Қалыптастырылатын білім 
1)  Шығарманың  мазмұны,  оның  сыртқы  және  ішкі  формасының 
ерекшеліктерімен 
таныстыру, 
оқушылардың 
публицистикалық 
шығармаларының көркемдік жүйесі туралы білімдерін тереңдету: 
- 
автордың  сөзі  (автордың  субъективті  және  субъективті  емес  түрлі 
ұстанымдарының білдіруі); 
- 
публицистикалық  мәтіннің  монологтық  және  диалогтық  құрылымы: 
монолог  (дауыстап  ойлар)  жасырын  диалогтар,  өзмен  диолог  жасау, 
көзқарастардың диалогы, бір объект бойынша көзқарас; 
- 
негізгі публицистік жанрлар туралы жалпы түсінік беру - мақала, очерк, 
күнделік, эпистолярлық жанрлар, инвектив; 
2) Публицистикалық шығармада әлем бейнесін қалыптастыру құралымен 
танысу. 
Қалыптастырылатын білік 
1)  Публицистикалық  шығарманың  проблемаларын  және  құрылымын 
анықтау және талдау қабілетін үйрету. 
2)  Публицистикалық  шығарманың  құрылымы  туралы  сөздік  өнердің 
ерекше түрі ретінде қорытынды жасауға үйрету. 
3)  Жазушының  публицистикалық  стилінің  ерекшеліктерін  анықтауды 
үйрету. 
4) Автордың позициясын анықтау және сипаттау. 
5)  Сюжеттік  құрылым  бойынша  өткізілген  зерттеулерде  негізге  ала 
отырып,  тақырыпқа,  проблемаларға,  шығарманың  идеялар  пафосына  жалпы 
түйін  шығару,  нақты  тарихи  және  мәңгілік,  ұлттық  және  жалпы  адамзаттық 
мазмұндағы  қарым-қатынастарды  қазіргі  заманғы  оқырманның  жұмысының 
маңыздылығын  сипаттау және өзара байланыстарын анықтау. 
6)  Әдеби  сыншылардың  (сыншылардың,  басқа  оқырмандардың)  әдеби 
мәтіндермен  байланысын,  олардың  түсінігін,  келісімді/келіспеушіліктерді 
талдауға негізделген түсініктемелерін үйрету. 
Талдау сабақтарының міндеттерін әзірлеу 
1)  Оқушының  сөз  сөйлеуінің  барлық  түрлерінде  қарым-қатынас 
дағдыларын дамыту: 
- 
дәйексөз үлгісі арқылы көз жүгіртіп оқу; 
- 
қайта  оқуды  ұйымдастыру  арқылы  оның  ішінде:  таңдау  бойынша 
оқудың мәнерлілігі (мағыналылығы); 
- 
жазылым  арқылы  жедел-диктант  жүргізу  (егер  бақылау  жоспарланған 
болса), қайта оқу; 

135 
 
- 
айтылым  арқылы  оқушылардың  монологтық  жауаптарына  жағдай 
жасау  -  аналитикалық  және  қайта  оқығаннан  кейін  оқырмандардың 
қабылдауындағы алға басушылығын және публицистикалық мәтінді өз бетінше 
зерттеу нәтижелерін көрсету; 
- 
тыңдалым  арқылы  зерттеу  нәтижелерін  бірлесіп  талқылауды 
ұйымдастыру; 
2)  оқушылардың    елестеу  мен  есте  сақтау  қабілеттерін  оларды  саналы 
немесе  шынайы  мәтінінде  ұсынылған  бағалау  түрінде  моделдеу  тәжірибесі 
арқылы дамыту. 
3)  оқу  материалын  жинақтау  және  жүйелендірудің  әртүрлі  типтері 
арқылы дерексіз ойлауды және есте сақтауды дамыту (логикалық-генетикалық 
байланыстар  орнату,  себеп-салдар  байланыстарды  салыстыру),  теориялық 
тұжырымдамалар  мен  терминдерді  қайталау,  көркем  мәтінді  зерттеуді 
ұйымдастыру, қарама-қайшылықты пікірлерді түсіну. 
4) Көркемдік формамен эксперимент жасау арқылы қабылдауды дамыту, 
сыншылардың,  әдебиет  сыншыларының  және  басқа  да  оқырмандардың 
қайшылықты, қарама-қайшы пікірлерін түсіну. 
Сабақтың түрлері мен формалары келесідей болуы мүмкін: 
 
- 
дәстүрлі:  жаппай  және/немесе  саралап  зерттеулер  негізінде 
әңгімелесудің әртүрлі түрлері; 
- 
дәстүрлі емес: ғылыми-зерттеу зертханасының отырысы; 
- 
аралас: ұсынылған сұрақтар мен тапсырмалар бойынша өз бетімен жеке 
зерттеу жұмыстарының негізінде семинар элементтерімен әңгімелесу. 
Оқырманның 
бастапқы 
қызығушылығы 
сабақты 
оқырманның 
қабылдауынан,  жорамалдардан,  қайшылықты  пікірлерден  және  әлемдегі  және 
адамның  авторлық  тұжырымдамасын  түсіну  үшін  проблемалық  мәселелерден 
туындайды. 
Әдеби  қызығушылық,  өз  кезегінде,  проблемалық  сұрақтарға  жауап 
іздеуде және әдебиеттану логикасында жүргізіледі. 
Бұл  қызығушылық  сабақты  ғылыми  негіз  береді  және  оның  оқыту 
міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
 
Сабақтың сұрақтары мен міндеттері оқу 
іс-әрекетін  оқу  модельдеу  құралы  ретінде  әрекет  етеді.
 
Оқу,  талдау  немесе 
мәтінді  қалыптасу  кезінде  талантты  оқырманның  жасаған  іс-әрекеттеріне 
сайма-сай  болу  керек  және  оқу  жұмыстарының  кезеңдерін  сипаттайтын 
түсініктерді қамтуы керек. 
Зерттеуді  ұйымдастыру  нақты  жоспарланып,  зерттеу  алгоритмі  болып 
табылатын  сұрақтар  мен  тапсырмалар  жүйесі  түрінде  ұсынылуы  керек. 
Сондықтан М. Горькийдің «Несвоевременные мысли» циклын сабақта оқыған 
кезде, келесі зерттеу алгоритмін іске асыруға болады: 
1)  Жазушының  жағдайын  және  сипатын  дұрыс  түсіну  үшін,  оның 
тарихын  білу  қажет.  М.Горькийдің  революция,  мәдениет,  тұлға,  адамдар 
туралы идеясының мәнін ашып, 1917-1918 жылдары жазушының орыс өміріне 
көзқарасын  көрсетіңіз  Горькийдің  қандай  оқиғаларды  бастан  кешірді?  Бұл 
туралы  сіз  қалай  білдіңіз?  1917  жылғы  18.051917;  18-19.11.1917; 18.05.1918; 
26.05.1918; 26.06.1918; 06.06.1998 ж мақалаларды қайта оқыңыз. Олар туралы