Методические рекомендации «читательская деятельность школьника»

98 
 
тақырыптың, мақаланың, әңгіменің атауы (тақырыппен дәлме-дәл сәйкестікте) 
назар аудартатын болады. 
10)  Жоспарды  жазу  үшін  асығудың  қажеті  жоқ  -  келесі  оқығанда  оны 
нақтылауға  болады.  Бастауыш  сыныптан  бері  белгілі  болған  мұғалімнің 
кеңесіне құлақ асқан жөн: 
Мәтінді  өз бетінше оқу (бастапқы оқу туралы айтып отырмыз) оқығанды 
қарастыру; 
мәтінді мағыналы бөлшектерге бөлу және әрқайсысына ат қою; 
атауларда әрбір фрагменттің қысқаша  негізгі ойын беру;  
одан  әрі  келесі  тармақтың  алдыңғымен  байланыстылығын  тексеру, 
мәтіннің негізгі ойы тармақ жоспарында байқалады ма, олар мағына бойынша 
байланысты ма; 
осы  жоспарды  басшылыққа  ала  отырып    мәтіннің  негізгі  идеясын  ашу 
мүмкіндігін тексеру. 
11)  Бастапқы  оқудың  жиынтығын  қорытындылау.  Ол  мәтіннің  негізгі 
ойлары, композициясы, белгісіз жерлері туралы нақты түсінік беруі керек. Осы 
оқылымның  нәтижесінде  алғашқы  жазбалар  мен  ескертулер  пайда  болады: 
кітаптың  нақты  шығу  деректері,  қарапайым  жоспардың  эскизі,    (автордың 
негізгі  ойларының  дәйекті  тізімі),
 
мәтіндегі  белгілер  сериясына,  түсініксіз 
жерлерге,  сондай-ақ,  оқудың  мәнін  ықшам  түрде  білдіретін  фрагменттерге 
назар аудару.  
 
МЕҢГЕРІП ОҚУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР 
 
Қайталап  оқу.  Меңгеріп  оқудың  нақ  өзі  болып  табылады.  Меңгеріп  оқу 
барысында    таңбалар  қаралады,  жазу  үшін  материалдар  таңдалады,  нақты 
жоспары,  жазбаның  түрі  анықталады.  Білікті  оқырман  оның  үш  түрін 
меңгереді: жоспар, тезистер, конспектілер. 
Жоспар.  Бұл  автордың  негізгі  ойларының  қысқа,  дәйекті  тізімі  болып 
табылады.  
Тезистер  -  мәтіннің  негізгі  ойлары.  Жоспар  мен  тезистер  арасындағы 
айырмашылықты  аңғару  оңай:    Жоспарда  ой  айтылады  (не  туралы  айтылды? 
деген  сұрақ  әрқашан  қойылады)  Тезистерде  –  тиянақталады  (бұл  туралы  не 
айтылған?) 
Мәтіннің  негізгі  ойларын  жазу  өте  маңызды,  бірақ  сіз  ұқсас  нәрсеге 
негізделген оқылымның толық бейнесін жасамайсыз. Сонымен қатар, автор өз 
ойларын  қалай  дәлелдейтінін,    өз  ой  тұжырымдарының  шындығына  қалай 
сендіретіні де маңызды. Кейде оны жазбаларда көрсету өте маңызды. конспект 
осыдан шығады. 
Жазбаның нысаны жұмыстың мақсаттарына байланысты күрделене түседі: 
жоспар қандай? тезистер - не туралы? дәлірек айтқанда?) резюме - бұл туралы? 
дәл сол? Қалай? 
Осы  немесе  басқа  жазу  формаларының  артықшылығы  мен  кемшіліктерін 
егжей-тегжейлі  талқыламас  бұрын  олардың  әрқайсысының  қосалқы  құрылыс 
материалдарын  қарау  қажет.  (қосалқы  материал  деп  оны  жазбаша 

99 
 
арақатынасын  белгілейтін,  бірақ  оқылатын  мәтінде  тұрлаусыз    әрекет  ететін 
материалды атайды). 
Оқу  барысында  ескертулер  жасалады.  Мәтінмен  жұмыс  басталғанда, 
түсініксіз жерлері анықталды («?») - оларды дереу немесе кейінірек сұрыптау 
керек. Бірақ «!», «NB», «Sic!» символдарымен белгіленген жерлер және басқа 
белгілер  автормен  толық  келісімді  көрсетеді.  Мәтіннің  бұл  үзінділері 
жоспардың,  тезистердің  және  рефераттағы  дәлелдердің  екеуін  де 
қалыптастыруға көмектеседі. 
Қосалқы материалдар зерттелген жазбаның бүтіндігі үшін қызмет етеді.   
Үзінді - бұл белгілі бір мәтіннің дәлме-дәл немесе нақты құжаты (фактілер, 
даталар,  теориялық  жағдайлар  және  т.б.  оқырманның  пікірі  бойынша  өте 
маңызды ақпараттар). 
Үзінділер  үшін  материалдарды  таңдау  қабілеті-  оқу  ісінде  маңызды  көмек 
болып  табылады.  Жазбаны  дұрыс  толтыру  да  маңызды.  Үзіндіні  әдетте  сол 
жақта тақырыбын көрсетете отырып, бөлек парақта жасайды.  
Және  беттің  барлығын  бір  фактімен,  бір  жағдаймен  және  тағы  басқамен 
толтырып  тастамауға  тырысуымыз  керек.  Жаңа  көзқарас,  жаңа  аспект  таба 
алуымызға болады. 
7-
кесте. Үзінді көшірмесі (бет жағы) 
Д. Менделеевтің периодтар заңы. 
Элементтердің периодтық кестесі. 
Ашылу тарихы. Ой еңбегінің ұлы 
мектебі. 
Д.  И.  Менделеев  ашқан  жаңалығы 
хақында:  «  ....  массалар  мен 
химиялық  қасиеттердің  арасында 
байланыс  болуы  керек  деген  ой 
еріксіз  келді.  Әйтпегенде  заттың 
салмағы  абсолютті  болмаса  да,  жай 
ғана 
салыстырмалы 
атомның 
салмағындай  көрінеді.  Олай  болса  
көптеген 
элементтердің 
жеке 
қасиеттерімен  оның    атомдық  
массасы  арасындағы  сәйкестікті 
іздеу керек.  Саңырауқұлақты болса 
да  ұстап,  дәмін  татып  көрмей 
анықтай 
алмайсыз, 
басқаша  
болмайды. 
Міне 
сондықтан 
мен 
элементтерді іріктей бастадым. Жеке 
карточкаларға 
элементтердің 
химиялық  қасиеттерін,  атомдық 
массасын, атомдық салмағын жақын 
ұқсас элеметтерді жаза бастадым.   
Бұл  енді  элементтердің  қасиеттері 
олардың 
атомдық 
салмағына 
периодтық  тәуелділіктен  тұрады 
деген шұғыл тұжырымға келтірді. 

100 
 
 
Көптеген 
белгісіздіктерге 
күмәндансам  да,  жалпы  ойымның 
дұрыстығына 
бір 
минутта 
күдіктенбедім.  Осындай  кездейсоқ 
сәттілікті  жіберіп  алу  мүмкін  емес 
еді. 
Үзіндінің келесі бетіне оның негіздері жазылады. 
Қара: 
* 
Кітапты:  И.В.  Петрянов,  Д.Н.  Трифонов.  Великий  закон. 
http://booksee.org/book/1474696 
Өзіңді  үйрет  (білемін,  бұл  қандай  қиын!)  дереккөздерді  үздіксіз  белгілеу: 
мүмкін,  сіз  оған  тағы  бір  рет  хабарласыңыз,  бірдеңе  біліп,  түсіндіріп, 
толықтырар. 
Неге  үзінділерді  қалың  дәптерге  емес,  жеке  парақтарға  жасау  маңызды? 
Өйткені, оларды осылай пайдалану өте оңай. 
Деректерде, 
сценарийлерде, 
үзінділерде 
бекітілген 
теориялық 
ұстанымдарды салыстыру оңай, жалпылама, жинақы болса, жүйелеу. 
Фактілер,  сюжеттер,  теориялық  жағдайлар,  үзінділерде  көрсетілген,  егер 
олар қысқа болса оларды салыстыру, жинақтау, жүйелеу оңай.  
Үзіндінің адастыратын «жаман әдеті» бар. Ол үшін біртүсті кеңселік  қағаз 
қыстырғышымен  жинастыра  отырып,  оларға  файлдар  арнау  керек.  Ғылыми 
мұрағат молайғанда, әрбір негізгі тақырыпқа өз папкаңызды жүргізуге болады. 
Үзінділермен  қатар  ұқсас  проблемаларға  арналған  ғылыми  кітаптардың, 
журналдардың, газеттердің көшірмелерін сақтау ыңғайлы. 
Үзінді  жасау  –  қосалқы  саналатын  қара  жұмыстың  өзі.  Қорытынды
 
жазбада  (жоспар,  реферат  немесе  рефератта)  таңдаудан  кейін  көлемі  шағын  
болып қалса да. 
Кеңес  беруді  жазу  кезінде  бірқатар  сөздерді  қысқартуды  біршама 
жеңілдетеді. 
Менделеевтің үзіндісінде ешбір сөз қысқартылмағанына назар аударыңыз. 
Онда  мәтінді,  дәйексөзді  сөзбе-сөз  жазған  қысқартуға  жол  бермеген.  Өз 
сөзіңізбен  жазылған  жазбада  мұндай  қысқартулар  –  жазбаның  көлемін 
ұлғайтады,  уақытты  үнемдейді.  Бірақ  осындай  қысқартудан  сіз  өзіңіз 
шатастырып аласыз. Сондықтан сөздер қысқартудың негізгі талаптарын білу 
пайдалы: 
- 
жазбаны  қысқартып  жазғанда  сөздің  түбірін  сақтау  керек.  (кітапш., 
дәпт..); 
- 
келесі  дыбыс  дауысты  дыбыстан  тұратын,  қысқарған  сөзді  дауыссыз 
дыбысқа аяқтауды сақтау керек.(қысқ., дауысс., жұрн); 
- 
ортақ  аббревиатураларды  қолдану  -  жазбаша  сөйлеуде  пайдаланылатын 
қысқартулар; (МГРТ — халықаралық еңбекті бөлу географиясы; БҰҰ - Біріккен 
Ұлттар Ұйымы және басқалары); 
- 
Сөздіктер мен энциклопедияларда қолданылатын қысқартуларды ескеріңіз. 
Онда  «Қысқартулар  тізімі»  -  кіріспе  материалдың  ажырамас  бөлігі  (қараңыз