Абай мен Мәшһүр – Жүсіптің партияға көзқарасы

Қаақстан Республикасының жазушылар одағының мүшесі

«Сарыарқа самалы» 1995
«Кобзардың жалынды гуманизм мен бостандықты аңсауы, өз халқына деген перзенттік адалдығы, бауырмалдығы, әділдігі адамдарға шексіз қымбат. Ақынның колониализм мен милитаризмді әшкерелеуі, қырсық пен қанаушылықтың қандай түріне болсын ерлікпен қарсы күресуі, өзінің шыншыл да жалынды жырларымен адамдарды жігерлендіруі бізге бұл күнде соншалықты жақын және қымбат». Кезінде «Правда» газетінде Тарас Шевченконың шығармашылығы жөнінде қалам тартқан сыншы О.Гончардың «Бессмертие Кобзаря» атты мақаласынан алынған осы жолдарды қазақ әдебиетінің асқар шыңы, классигі Абай Құнанбаев пен жерлесіміз, тарихшы, ақын Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің партия тақырыбына жазған өлеңдеріне шолу жасау кезінде бір жазып, бір өшірдім. Оған себеп, кейінгі кезде кейбір зиялылардың сендер Абайды қазақтың Пушкині дейсіңдер, сөйтіп Абайдың қадірін қашырасыңдар, одан да Пушкинді қазақтың Абайы десендер өмір бойы өзгелерге кетіп келе жатқан есеміз сәл де болсын қайтып, еңсеміз бір тіктеліп, елдігіміз айдай әлемге айшықтана түспес пе еді деген пікірлері еді.

Обалы не керек, бір қарағанда қаймана қара қазақтың жыртысын жыртып тұрғандай-ақ. Тек бір қарағанда ғана, олай дейтініміз ой сарабына сала келсеңіз мұның, өзі әлемдік әдебиет атанған жер жүзі халықтарының ортақ рухани қазынасынан қазақ оқырманын шектеу болып шықпақ. Бұдан кімнің не ұтатынын кім білсін. Тек бір нәрсенің басы ашық. Ол — мұндай жағдайда қазақ әдебиеті өзінің бүгінгі жеткен биігінен құлдырамаса, шыңға шырқап шығуы екіталай, қалай десек те «Ортақ өгізден оңаша бұзау артық» деген қағида, біздіңше, әдебиетке жүрген емес, жүрмек те емес.

Сонымен қатар ұлы Абай да, біздің аруақты ақын жерлесіміз, философ, тарихшы Мәшһүр-Жүсіп Көпеев те Украинаның Кобзары — Тарас Шевченко сыйяқты колониализм мен милитаризмді әшкерелеу, қорлық пен қанаушылықтың, қай түріне болсын өздерінің азаматтық ар-ождандарымен қарсы тұруы, сонымен қатар халқымыздың ұлттық ерекшелігіне тән шаруаға қырсыздығын, білімге құлықсыздығын ашына айтудан бір де кенде емес, тіпті Кобзармен үндес жатыр десе де болғандай. Оны Абай мен Мәшекеңнің партияны сөз ететін темендегі өлендерінен айқын аңғаруға болады.

Абай «Болды да партия» атты өлеңінде:

Болды да партия,

Ел іші жарылды.

Әуремін мен тия,

Бөлініп жұрт екі жақ партиялап,

Қалмайды ұрғашыдай сол қиялап.

Басқа орын босағадан тимейтінді,

Бас қылып, бас жегізіп.тәрбиелеп,-

деу арқылы партияға бөліну саясатының астарында жатқан зымиян қулық пен аярлықты айқын аңғартады. Ақын, біздіңше, «Басқа орын босағадан тимейтінді» деген жолға ерекше салмақ артқан. Бұл адада ол партиялап шауып . жүргендерді бай, кедейге бөліп, таптық тұрғыдан келуден аулақ сияқты, оның есесіне партияны басқарып отырғандардың ел іргесі бүтін кезде пәтуалы ісінен гөрі ел ішіне іріткі салып, содырлыққа бой ұрған тентек, ақыл аясы тар, көрсеқызар, ұр да жық жандар екенін мегзейтіндей. Сейтіп, партия құрушылардың соларды бас қылып, бас жегізіп, тәрбиелегенсіп, күні ертең партияға мойын ұсынғысы келмеген жұртқа итше айтақтамақ ниет ұстанып отырғанын астарлап жеткізеді. «Қазақтың мұнан кетер берекесі, жоқ болып ынтымағы, мерекесі» деп бұл сияқты партияшылардың қазақты тығырыққа тақайтынын жаны ауыра отырып ескертеді. .

Абай:

ал Мәшекең:

Сол күнде азғырушы толып жатыр,

Шайтан да помогайтшыл болып жатыр,-

деп «пияншік, помогайтшыл» деген бөгде сөздерді келтіру арқылы қазаққа пәле болып жабысқан партияның түп тамыры қайда жатқанын да тамыршыдай тап баса білген. Ал мұның өзі колониализм мен милитаризмді әшкерелеу емес пе?! Сол сияқты Абай да, Мәшһүр-Жүсіп те қазақтың өзіне ғана тән қырсығы мен кесірін, «ел қағынды, мал сабылды, ұрлық, өтірік гу де гу» (Абай), «Мал сойысып болады татуласқан, ет жеу үшін бас қосып татуласқан, сәуір, мамырда тәп-тәтті тату болса, күмәнін шөп шабарда ағус ашқан» (Мәшһүр-Жүсіп) деп ұрлық пен өтірікке жанын салатын қазекеңнің берген сертіне, тіпті батасына берік еместігін өткір сынға алады.

Бір ескерте кетер жай, біз осы мақаланы жазғанда Мәшһүр-Жүсіпті Абайдай поэзия әлемінің асқар шыңымен иық тірестірсек деген ойдан әсте аулақпыз. Көздерінің тірісінде-ақ аттары аңызға айналып, алты алашқа мәлім болған Абай мен Мәшекеңнің өз замандарындағы партияға, оған қазақтын, қатысына көзқарастарының үндес шығып, көпшілік жағдайда бірін-бірі толықтырып, молықтырып отыратынын, партия ісіне араласқан замандастарына ризашылықтарынан гөрі кейістерінің көп болғанын, өйткені партияның қазақ үшін әкелер жақсылығы жоқ екенін данышпандықпен көре білгендіктерін айту.

Қос ақынның партияға көзқарасында қазіргі кезде партия құрып шала бүлініп жүргендер үшін де, зер салып оқыса (уақыт алшақтығына қарамастан), тәлім аларлық, ой түйерлік жайлар жеткілікті дегіміз келеді

М.Ж. Көпейұлы –ауыз әдебиетін жинаушы
Н.Қ. Жүсіпов

ҚР ҒМ-ҒА Хабарлары

Тіл, әдебиет сериясы 1996 жыл
Қазақ ауыз әдебиетін кімдер жинады легенде, оның XX ғасырдағы қазан төңкерісіне дейінгі өкілдсріне арнайы көңіл бөлушілік тсгін емес. Кітап бастыру енді - енді жолға қойыла бастаған шақта, көшпслі қазақ ауылдарында ауыз әдебиеті, негізінен алғанда, ертегішілср, жыршылар арқылы тарап, жатқан кезде ол шығармалардың бастапқы бояуы нсғұрлым толық сақталған уакытқа жинаудың мәні ерекше. Ал, кейінірек кітап бастыру, сауат ашу кең етек алғанда, жазба мәдениет өрістегенде, сонымен бірге қазан төңкерісінен кейін, әсіресе, 1920-1956 жылдар аралығында көне мәдениет нұсқаларына тұрпайы социология тұрғысынан біржақты карау, бар шығарманы тап тартысы айнасы ретінде бағалау, оның еңбекші мүддесіне, «қолайлы» дегендерінің өзін редакциялау, өзгерту етек алған мерзімде ауыз әдсбиеті үлгілсрін жинау да, жариялау да басқа арнаға түскені мәлім. Алғашқыда халыктың сөйлеу тілі, ұғымы қазіргі ұрпактың бірқатарына ұғыну қиын, тіпті қайшылықты болып көріну мүмкіндігі бар түрде болса да, сол арқылы бастапқы табиғи қалыпта сақталса, кейінгіде шынайылық орнына жасандылық көбейіп, соның нәтижесіндс дәуір шындығының да, шығарма көркемдігінің де көп солғын тартқаны белгілі. Мұның бәрі кейінірек жарық көрген халық ауыз әдебиеті үлгілерін, атап айтқанда, ертегілер, «шешендік сөздер» т. б. айдарымен шыққан кітаптарды қайта қарап. олардың бір кездегі айтылу, қағазға түсу қалпын іздестіру қажеттігін де алға қояды.

Қазақ ауыз әдебиетінің жиналу тарихы - өз алдына кең көлемді арнайы зсрттеуді тосып түрған мәнді тақырыптың бірі. Бұл орайда оны жинаушылардың басты өкілдрінің бірі М- Ж. Көпейұлының осы саладағы еңбектерін арнайы түрде, жан - жақты қарастыру міндеті келіп шығады.

Мәшһүр-Жүсіптің ауыз әдсбисті үлгідерін жинаушылық еңбегін қарастыруда алдымен онын сол туындыларды қаншалық көлемде әзірлегенін анықтау керектілігі аян. Сөз жоқ Мәшһүр-Жүсіп жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінін көбі әлі баспа бетінде жарияланбауы аталған міндетті шешуді біршама киындатса да, өзіміз тапқан және жариялаған үлгілсрге, сондай-ақ ҚР ҰҒА қолжазба қорында т. б. сақталған материалдарға сүйене отырып, алғашкы мағлұматты, әрине, кейін де толықтырып, тиянақтай түсуді қажет ететін мәліметті жинақтап айтуға болады деп таптық. Мәселен, Мәшһүр-Жүсіп жазбаларында тұрмыс - салт жырларының отыз шакты түрі, аңыз-әңгімелердің екі жүздей үлгісі, ертегінің шамамен он шакты, жырдың төрт үлгісі, қисса- дастанның он бірі, жаңылтпаштың екі-үш беттік көлемі, жұмбактың кара сөзі мен өлең түріндегі елу шакты үлгісі, мақал - мәтелдердін екі жарым мың жылдық мөлшері, акындар айтысының жиырма бес нұскасы, отыз шақты акын - жыраулардың өлеңдері, дастандары т. б. орын алған. Сондай-ақ колжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топтамасы т. б. нұсқалары бар.

Мәшһүр-Жүсіп өзі жинаған үлгілерінің біразына сипаттама беріп отырған. Мәселен, «Ғылым, білім» кітабы 129 сахифадан тұрады дей отырып, оның ішінде 12 айт, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал «Әмір» әңгімесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен тұрады дейді. Мұндағы «сахифа» - араб сөзі, «бст», «парақ», «газет» деген мағыналар береді. Бізге келетіні «бст» деген мағынасы. Келесілері: «Бір жұмбақ шешуімен 5 сахифадан: «Намаз мағынасы» - 23; «Бір соқыр, бір саңырау, бір тұттай жалаңаш» 7 (бұл жерде өз туындысы туралы ескертпесі де бар: «бұл басылып шықты жұртқа жайылып» - деген Н. Ж.), «Алашахан» - 9; «Асан қайғы» - 17; «Жирсншс шсшен» - 25; «Ер Едіге» - 10; «Еңсегей бойлы Ер Есім" - 10; «Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер» -5; «Әмір Темір"»- 9: «Ғытман ғазы заһары» - 6; «Ноғай - қазақ заманы» -8; «Абылай»- 38; «Бұхар Шәріп» - 28; тағы да «Абылай», «Кенесары, Наурызбай» әңгімелері - 50; «Бұхар, Қоқан» - 21; «Қазақ билері» -90 сахифадан тұрады дей отырып, барлығы 461 сахифаны, яғни бетті құрайтынын Мәшекең өзі жазып көрсеткен. Бұл дерек жанұялық архивтен алынған. Мәшһүр-Жүсіп тағы бір жазбасында: «Торайғыр би» сөзі 18 сахифадан; «Бөлтірік би» - 12; қайым өлең «Күдері мен Ұлбике» 12: «қайым өлең», «Сақау мсн Тоғжан» -12 сахифадан тұрады дей отырып, үшбу нұскаларды жазып 1913 жылы 30 августа молда Нұрғали Бикбаевқа жібсрдім» -деген есксртуі де сақталған.

Ал, халық аузында аттары қалған қазақ батырлары деп: Қаракерей - Қабанбай, Қанжығалы - Бөгенбай, Қаздауысты Қазыбек, Шақшақ ұлы Жәнібек, Көкжалды Көкжал – Барақ, Балтакерей-Тұрсынбай, сері Малайсары, Уақ-Сары, Баян, Он сан Орта жүзге ұран болған Ер Олжабай. Шанышқалы-Бердікожа, Аққозы, Қанжығалы-Жасыбай, «Бөрі тонды Бөрте» атты Бөрісбас, Орманшы – Ақсары, Шотана, Малай, Жәдігер, Жауғаш, Биғаш (ағайынды кісі екеуі - Жауғаш, Биғаш, Жанайдар - Биғаштың немересі), Шұбыртпалы- Ағыбай, Тама-Танаш, Төре - Наурызбай, Әлтеке Сарым - Жидебай т. б. батырлар есімі беріледі. Қазақтан шыққан билер катарында: Майқы би, Үйсін-Төле, Ұлы жүз - Тоғас, Арғын – Манас, Бекболат, Тіленші-Алшынбай, Тәйтеке, Қыпшық – Досбол, Байдалы, Едіге, Шоң, Торайғыр, Шорман, Жанақ, Мөнке, Қараменді, Бөлтірік би т. б. есімдері аталады. Ал, хандар катарына: Уыз хан, Шыңғыс, Еңсегей бойлы Ер Есім, Қасқа жолды Қасым хан, Кенесары, Орманбет т. б. тәрізді хандар есімдері берілген.

Жоғарыда келтірілген бұлардың бәрінің де әркайсысына тән түсініктемелері, белгілі бір оқиғаға катысты әңгімелері - бәрі Мәшһүр - Жүсіп жазбасында кездесетінін оның жиені Жолмұрат айтып өтеді, оған кейінірек тоқталармыз. Бұлардан басқа Жолмұрат жазбасында «Ер Төстік», «Әз Жәнібек және бір ұста», «Екі патша», «Ертеде бір хан болыпты», «Әділ би» т. б. ертегілер топтамасы кездессе, айтыстың: «Қыпшақ Өске-Тәтті қыз», «Қолға түскен Алтай жігіт- Найман Опан қыз» айтысы 46 жолдан, «Шортанбай қожа мен Арыстанбай ақын» айтысы 100 жолдан, «Шал мен кыз», «Шөже мен Қалдыбай», «Жанақ пен Түбек», «Ұлбике мен Күдері» айтысы 106 ауыз өлең, «Жанкел мен Ұлбике» айтысы 100 ауыз өлең, «Заман қожа мен Үмсін қыз» айтысы 50 ауыз өлең, «Тоғжан мен Сақау» айтысы 78 ауыз өлең т. б. деген түрлері мен қанша жолдан тұратын дерегімен де бірге берілген. Сондай-ақ Досбол би айтқан макалдар тізімі. «Кенеса-ры-Наурызбай» жыры Нысанбай жыраудікі т. б. деген тәрізді деректер көптеп кездеседі. Мәселен, Ақылбай Құнанбаевтың «Дағыстан» поэмасын ақын 1931, қой жылы, 73 жасында көшірген дей отырып, Жолмұрат атамыз Мәшекеңнің поэма турасындағы ой - пікірін де бірге берген. Онда: «Бұл «Дағыстан» әңгімесін жазғаным, өзімнің өмір бойы қалжырап, шаршап жүрген ойларыма дәлме-дәл шыққан жерлері болды. Бірі - ант жеткен, қарғыс тигеннің арты оңбайтын-дығы, бірі » Жәбірейілдің кедейліктен таусылып зорыққандығы, бірі - шын ғашықтықтың кадалып қарауға мұршасы болмайтындығы, бірі -Жүсіп деген ат жайлы емес екендігі - бәрі де өз көкейімде арман болып жүрген нәрселер еді. Мен өзім атым Жүсіп болғанына назаланып жүруші едім. Неге десең? Жүсіп аттың барып тұрғаны: Жүсіп пайғамбар құдықта қалды. Құл орнына сатылды, нақақ 12 жыл абақтыда сарғайды. Жүсіп араб тілі: переводы – «ғамкін, қайғылы», - деген сөз екен. Азан сұратқан Тілеуімбеттің қарғысқа ұшырағаны-назалалы күйінулі едім. Бір ғашық болған құртшы тек қарай алмағандығы есімнен қалмаушы еді. Бұл «Дағыстан» әңгімесін көшекті әңгіме қылған ақын Ибрайдың тұңғышы Ақылбайға Алла рахмат ойласын! Сөз көп дертті қозғады. Кедейліктен ғашық болған қызыма қолым жете алмағаны маған зор қасірет болған Жүсіп еді»- делінген. Міне, бұдан біз ақынның өз жазбасында кімнен не жазса да үнемі көрсетіп, өз түсініктемесін біргс беругс тырысқандығын көрсміз. Жолмұрат жазбасын ақтара отырып, Мәшһүр - Жүсіптің «Сайман батыр» жырын жазып алғаны, көлемі 2000 жолдан тұратыны хақындағы дерекке де кез болдық. Ал, «Алтынбас-Күмісаяқ» өлеңі 300 жолдан. «Киік» өлеңі 108 жолдан, «Бозторғай» өлеңі 460 жолдан, «Дін үйренетұғын» өлеңі 200 жолдан тұрады дей отырып Жолмұрат, бұларды жинаған В. В. Радлов екендігін Мәшһүр -Жүсіп көрсстіп кеткендігін паш етеді.

Ақын қай кезеңнен бастап ауыз әдебиеті үлгілерін жинай бастады десек, әр түрлі пікірлерге кез боламыз. Жанұялық архивте Әлкей Марғұланның М. Ж. Көпейұлына жазған біраз хаттары сақталған. Сонымен бірге сол қолтаңбамен жазылған (яғни Әлкей қолымен) тағы бір материалға тап болдық. Басында «Сүйіндік: Олжабай батыр ертегісі» - деп көрсетілген ол жазбаның аяғында. Әлкейдің Серәлі дегсн адамға тапсырмасы берілген. Хатта ол ертегіні Ә. Маргұлан Мәшһүр - Жүсіптен көшіріп алғандығын, оны өлеңге салу қажет екенін, табиғат көріністеріне, әсіресе, жер-су аттарына т. б. көп көңіл бөлу керектігін ескертеді. Ертегіні Мәшһүр - Жүсіптің кімнен, қалайша жазып алғандығы жөнінде де сілтеме беріледі: «Сақау ақынның айтуынан 1865 жылы жазып алған Мәшһүр - Жүсіп Көпейұлы» - делінген. Яғни бұл Мәшекеңнің 7 жасар кезі емес пс?! Мұны да шығарманың жазылып алыну паспорты деп есептеуге болады. Туынды кімнен және қашан жазып алынғандығы туралы осылай түсініктеме берудің халық ауыз әдебиетін жинаушылардың барлығының еңбектеріндс кездесе бермейтіні дс анық. Мәселен, белгілі ғалым Б. Кирдан фольклор жинаушы П. Лукашевичтің өзі де оған дейінгілер де ауыз әдебиеті үлгілерін жинағанда, кімнен және қашан жазып алғандығын көрсетпегенін сынға алып, оның жинаушылық қызметтің кемшілігі есебінде бағаланатынын айтқан: «П. Лукашевич как и все его предшественники, не указал, от кого имень » записана та или иная дума, не обозначил точно место и время записи!».

Мәшһүр - Жүсіптің фольклор үлгілерін қашаннан жинай бастағандығын анықтарлық екінші бір дерек те осы ойды дәлелдей түседі. Ақын өмірбаянын жазып қалдырған Жолмұрат қолжазбасында «1866 жылы Баянауылға 59 жасар Қамар хазіреттің келгені айтылады. Ол жылы медреседе бала оқытылмаса да, үш адам үйден оқу мүмкіндігіне ие болады. Оның бірі - Мәшһүр-Жүсіп (8 жасар кезі). Сабақ беруші Қамар хазіреттің өзімен бірге ол өңірге белгісіз төрт түрлі өлең-қисса әкелгендігі («Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры, «Ер Тарғын» жыры, «Төрт жігіттің өлеңі» т. б.), оларды Мәшекең көргеннен-ақ қолжазбадан көшіріп, жаттап алып, ел-жұртқа жайғандығы айтылады. Осы кезден бастап Мәшһүр-Жүсіп ел аузына ілігеді де, оны алғаш байқаған Мұса Шорманұлы оның тақиясына үкі тағып, «Мәшһүр» деп бірінші лепес ат қойғаны барлығымызға мәлім. Жоғарыдағы мәліметтерге сүйене отырып, Мәшһүр - Жүсіптің 7 жасында-ақ Сақау ақынның айтуынан, яғни ауызшадан жазбаша хатқа түсірсе, ал 8 жасында ауыз әдебиеті нұсқасын қолжазбадан көшіргенін анықтаймыз. Бұл іспетті материалдардан ақынның қашан не жазып алғандығын т. б. білуге болады. Яғни, біріншіден, ауызша айтудан естіп отырып көшіру, жазып алу әдістемесінің бір түрі болса, екіншіден, дайын колжазбадан көшіргендігі - бұл жазып алу әдістемесінің екінші түрі болып табылады.

Мәшекең жинаған біраз нұскалар: «Беташар», «Жаңа түскен келінге ақтілеу айту», «Келіншекке өсиет», «Сарғайып аткан сары таң сәуле бір беріп көрінеді», «Жоқтау», «Батырбек дегеннің қызы Балғын өлгенде шешесінің жоқтауы», «Бопының қарындасының күйеуі өлгенде жоқтағаны», «Тәтіні жоқтау», «Кейінгіге аманат», «Караөлең», «Ақбата», «Өтірік өлең», «Каршығаны мақтағаны», «Аза-маттар шоралар», «Қойгелді», «Қожамберді айтты», «Оу, Шоңбиім, Шоңбиім» - белгілі шығыстанушы ғалым В. В. Радловтын 1870 жылы Санкт-Петербургтсн шыққан «Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері» атты кітабындағы үлгілерімен ұқсас келеді.

Алғаш жоғарыдағы ұқсастықтарды байқаған ғалым С. Қаскабасов осы мәселелер төңірегінде іздсну керектігін ескерткен еді. Іздену, салыстыру барысында мынадай тұжырым, түйінге тоқталдық- бұл сәйкестіктердің себебін толық ашу үшін, олардың әрқайсысының материалдары кімнен және қашан жазып алғандығын білуіміз керек. В. В. Радлов кітабында жоғарыдағы үлгілерді кімнен қашан алғандығын нақты көрсетпейді. Тек кітабының алғы сөзінде мынандай дерек келтіреді: «Қазақ әдебиеті шығармаларын қазақтардың өздсрі екі бөлімге бөледі, халық шығармалары (қара сөз) және кітаби өлең. Халық шығармаларын карапайым халыктың ауызша таралған өлеңдері мен әңгімелері құрайды. Сондықтан да оған қазақ халкының ислам діні әсері тие қоймаған шығармалары жатады. Оларды тек қарапайым адамдар ғана біледі, өйткені сауатты молдалар т. б. оған менсінбей қарайды. Бұл жазылған шығармаларды бұрын біреудің кағазға түсіргенін, мен көрген де, естіген де емеспін. Кітаби өлеңдердің мұндай атқа ие болу себебі, оны жыршы жатқа айтпайды, жазылған кітаптан оқиды. Мұндай кітаби өлеңді шығарушылар -молдалар, сауатты қазақтар. Олардың сөз оралымдарында исламның, кітаби тілдің әсертабы айқын сезіледі. Бұзылған кітаби тілмен жазылған бұл өлеңдердің көп бөлігі халықтың ауызекі тіліне де араласа бастады. Бұл кітаби өлеңдерді мен қазақ тілінің табиғатына жат грамматикалық формалар мен сөздерден сақтана отырып қарапайым қазақтардың көмегімен көшірдім, араб және парсы тілдерінен енген сөздерді қолжазба өте дұрыс жазылғанына қара-мастан, сол қарапайым халыктың формасында беруге тырыстым. Осылайша бұл өлеңдер түпнұсқадағыға қарағанда әлдеқайда қазақы сипат алды». Бұдан біздің білетініміз, біріншіден, қазақтардың өздері қазақ әдебиеті шығармаларын екіге бөлгені, оның ішінде қара сөзбен жазылған үлгілерді сауатты молдалардың менсінбейтіні айтылады. Ал, Мәшһүр - Жүсіпте қара сөзбен жазылған нұскалардың ұшан-теңіз екені бізге мәлім. Екіншіден, нұсқалардың біразын В. В. Радловтың колжазбалардан көшіргендігі, оған қарапайым қазақтар көшірісуге көмектескендіктері сөз болады. Бірақ ол қолжазба кімдікі екендігі, көшірісуге көмектескендердің нақты аты - жөні туралы дерек берілмеген. Үшіншіден, қолжазбадағы текстерді көшіру барысында В. В Радлов кейбір сөздерді өзінше өзгерткенін айтады.

Тікелей қолжазбадан көшіру сияқты тәсілді Мәшһүр-Жүсіп те қолданған. Оның ерекшелігі: кімнен не алса да, көшірсе дс, оның аты-жөніп көрсетіп отырған. Мәселен, Жолмұрат өз қолжазбасында «Алтынбас-Күмісаяқ өлеңі» - 300 жолдан, «Киік» өлеңі - 108 жолдан, «Бозторгай» өлеңі - 400 жодан. «Дін үйренетұғын» өлеңі -200 жолдан тұрады деп отырып оларды Мәшекең В. В. Радлов жинағынан алды деп ескертеді. Жолмұрат жазбасында Мәшһүр - Жүсіптің қазақ тобы деп жинаған баспаға бастырған сөзі деп жазғаны ал қолжазбасынла 10 бет». Бұдан біз Мәшекеңнің В. В. Радлов кітабымен таныс болғанын білеміз. Орыстың XIX ғасырда өмір сүрген фольклорисі Н. Белозерскийдің ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушылардан тексті толық түсірумен бірге, нұсқаны жеткізушініңде шын атып, лақап атын, жасы мен кызметін, әрі оның кімнен алғанын т. б. нақтылықты талап еткені белгілі. Ал, Мәшекең болса, өз қолжазбасында қанша көлемге ие болғанын - бәрін нақты белгілеуін көреміз.

Жолмұрат қолжазбасындағы мына бір дерекке көңіл бөлерлік. Онда: Мейрам қажы заманында қария шежіре, сөзге шешен, қазақша - орысша екі тілді жақсы білетін болып, шығыс халқының онын ішінде қазақ халқының бұрынғы өткен шешендер, ақындар, үлгілі билер, атақты батырлар, данышпан жандардың тарих, әдебиет мұра сөздерін зерттеп көп жинаған адам. Бұл кісіге заманында Мекке-Мәдина, араб жұртының жиһан кезген саяхы, ғылым, білімді адамдары тарих, әдебиет мұра сөздерін жинақтап білгіш адамдардан мұра сөздерді көп пайдаланған ұлы орыс халқының атақты Василий Васильсвич Радловтың жииаған, баспаға бастырған кітабын, әдебиет сөздерін қолына ұстаған адам. Мәшһүр-Жүсіп бұл кісіге 28 жасында 1881 жылдары кездесіп үйір болып, танысып, көп уақыттар жазы-қысы қолында болады. Екеуінің, Мәшһүр мен Мейрамның, қарастыратын жұмысы кітап қарау, әдебиет мұра сөздерін зерттеу болған»,- делінеді. Яғни, В. В. Радлов болған жерлерде, үйлерде Мәшекеңнің де болғандығы жоғарыдағы айтылған ұқсастыктың тууының бірден - бір себептері ретінде қарастырумызға болады. Бірақ В. В. Радлов өз енбегінде Мейрам қажы үйіндс болғандығы турасында дерек қалдырмаса да Мәшһүр - Жүсіп ол жағын айтып кетуді жөн санаган.

Мейрам қажы төңірегінде: «Дала уалаяты газеті» атты кітапта мынандай да мәлімет бар: «Мейрам Жанайдар ұлы (1846-1921) Ақмола облысы Атбасар уезінде туған. Өлең шығарумен ерте әдістеніп, ел ішіпде акындармен айтысқан. Мәшһүр - Жүсіп Көпеевпен хат жазысып айтысқан кейбір өлеңдерінің үзінділері сақталған. Күрделі шығармасы – «Мың бір түн» ертегісінен өлеңмен аударған нұсқа.

Мейрам кажыға қатысты түсініктемелер Мәшһүр-Жүсіптікі екендігі көп нәрсені аңғартады. Себебі Мәшекең материалы кімнсн алса да, оның аты-жөнін толық көрсететінін біз білеміз. Әйтсе де оның заманында қария шежіре атанғандығына, неше тіл білетіндігіне, зерттеушілікпен айналысқандығына, қай жақтың қандай ғалымдары үйіне келіп тұрғандығына, тіпті солардың катарында В. В. Радловтың да есімі аталғандығына шейін т. б. жан-жақты түсініктеменің берілуінін өзі, ақынның жинаушылық әдістемесінің ерекшелігін анықтайды. Әдетте көптеген фольклорист ғалымдар жинаушылықпен айналысқанда ел аузындағы нұсқаны айтып, жеткізуші адамға көңіл бөлмей келсе, Л. Ф. Писемский, П. В. Кирсевский, Н. Белозерский, М. Максимович, Л. Жемчужников, Добролюбов, П. Кулиш, А. Метлинский, Рыбников, Г. И. Якушкин т. б. тәрізді ғалымдар, керісінше, жеткізушінін аты-жөнін атауын талап етіп отырған. Мәселен, А. Ф. Писемский мен А. Метлинскийдін ауыз әдебиегі үлгілерін жеткізушілерге толық түсініктеме, беру керек деген талаптарына ғалымдар- 3. М. Власова, Б. П. Кирдан зейін қойса, ал ғалым А. Д. Соймонов жинаушы П. В. Киреевскийдін ауыз әдебиеті үлгілерін айтушылар есімін көрсетуде небір қиындықтарға кез болғанын сөз етеді: «Киреевский старался показать исполнителей, но материалы, которые он записывал, далеко не всегда позволяли это сделать, потому что за исполнеиие песни об Аракчееве были батогами и ссылали ... Собиратели, как правило, избегали называть имена исполнителей таких песен».

Н. Белозерскийдің айтушылар тізімін құру керек деп көтерген мәселесін ғалым Б. П. Кирдан' дәл байқаса, ғалым М. К. Азадовский Добролюбовтын мына бір пікірін еске түсіреді: «Добролюбов требовал точного указания, где и когда записаиа сказка, подробных сведений о самих носителях сказки, об их мировоззрении, об их отношении и аудитории к рассказываемому тексту.

М. Максимович пен П.Кулиштің айтушылар өмірбаянына шолу жасау керек деген талаптарын ғалым Б. П. Кирдан жоғары бағалай келе, Л. Жемчужниковтің де айтушылардың қоршаған ортасын суреттеу керек екендігін алғашқылдардың бірі болып түсінгендігін құптайды.

Қорыта келе айтарымыз, белгілі орыс украин, қазақ т. б. Ғалымдарынын ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушыға қойған жоғары талаптарына қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушылар ішінде неғүрлым сай келетін адам Мәшһүр-Жүсіп Көпеев болған.

Филология ғылымының докторы, профессор

« Қазақстан ZAMAN» 2003
Мәшһүр-Жүсіп халқымыздың бір туар азаматы екенін көзінің тірісінде – ақ әлі мойындаған. Мәшһүрдің өзі жазып кеткен «Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің ата-тарапынан тегі атты» Ғылым академиясы ғылыми кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорынан табылып отыр.

Ақынның 1990 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген екі томдық «Таңдамалар шығармасының» бірінші томында берілген өмірбаяны оның өлеңдеріндегі, кейбір жазбаларындағы өзі айтқан мәліметтері бойынша жазылған болатын. Ал Мәшһүрдің өз қолымен жазылған шынайы өмірбаянының табылуы аса маңызды жаңалық.

Айдабол Күліктің бәйбішесінен –Тілеуімбет, Наурыз, Дәулет, тоқалдан - Ақыл, Сексен. Күліктің сексен жасында туған баласының атын Сексен қойған. Тілеуімбеттің он бес ұлы ат арқасына мініп, соңына ерген. Сол шақта қара қалмақ Сыбанмен қазақ жау күнінде кешіп келе жатқанда қалмақтың жасанған жауына кез болып Тілеуімбет он бес баласымен соғысқа кіріп, өзге ел қашып құтылып, барлық баласымен Тілеуімбет сонда қырылған. Ең үлкені Оспантай екен, онан тұқым жоқ. Онан соңғысы Амантайдан ө.сіп - өнген бірлі-жарымды тұқым бар. Онан соңғының аттарын ешкім білмейді. Жау қолында тірі жатқанын көріп үшеуін орманшы Тайлақ алып қашып құтқарылған, бұлардың үрім-бұтағынан тарағандарды Айтқожа, Жаңабай, Күнту дейді. Бірі бесікте,бірі кебежеде екі немере жас баланы Күліктің тоқалының баласын Сексён қүтқарған. Бүл екеуінің үрім-бұтағын Бесім.Қойтан дейді.

Сол Бесімнің бәйбішесі Бөлтек бәйбіше керей қыпшақтың өзіндегі қыпшақ Олақ мергеннің қызы екен. Бұл Бөлтек бәйбішеден туған Ақжігіт, Жанжігіт, Қармыс. Қазақ ішінде қожа - молда үйір-шүйір болмаған күнде Ақжігіт абыз Сыр бойынан Оспанқұл әздер деген әулие қожаға екі бауырының бойжеткен қызын қалыңмалсыз беріп, үйінің сыртына ақ қос тігіп беріп мектеп ашып, бала жиып оқыттырған. Қазақ, қазақ болғанда, әуелі қожаны сақтап, мектеп көтерген кісі осы Ақжігіт болған. Қатыны ұдайымен қыз таба берген екен. Сонда қызының ең тұңғышы Зәруқажан онан соңғыларының аты – Дәме, Дана.

Бір күні Ақжігіт абыз намаз оқып тұрса, отбасында отырған үрпе - шүрпе қыздар оттың басына төрт ши шаншып, «Сенің атың Құлмүхамед, сенің атың Сермұхамед, бірінің атын Дос-мұхамед бірінің атын Бермұхамед қойып, намаз оқыған төрт кісі қылып» айтады. Соны Ақжігіт абыз аңғарып намаз оқып болған соң, өз қатынын өзі «құдағи» деп шақырады екен.

«Құдағи, сен байқадың ба, Зәруқажан кейінгі сіңлілерін қалай ойнатып, алдандырып отырғанын. Сен төрт ұл табады екенсің, осы төрт атты қояды екенбіз. Ал енді ұл таптың, »-. дейді. Айтқандай бір ұл тапты, атын Құлмүхамед, қойды және тапты Сермұхамед қойды және тапты Досмұхамед қойды. Сол шағында Ақжігіт абыз қырық тоғыз жаста болды. Ел жайлауда отырған кез екен. Ол уақытта жайлау жерлері Көкшетау айналасы, қыздың Қарасуы, Шортанқарағай деген екен. Ақжігіт абыз бір жақтан жолаушылап келе жатып тал түсте ат шалдыру үшін бір өзек сайға түсіп, кішкене қисайса, көзі ілініп кетіп, түс көріпті. Ояна түрегеліп:

«Балалар.менің жирен жорға атымды алып келіңдерші, мен бір түс көрдім, сол түсімнің қабыл болуына атымды құдай жолына айтқандығыма куә болыңдар ұятты жерімнің қақ басына бір көк кептер қонып отыр екен. Ол ұжмақтың құсы, енді мен кідіріп қалмай өлсем керек,» - деп аттана түрегеліп, сол күн үйіне келе ауырыпты, өзі өсиет қылыпты: «Мені осы түс көрген жеріме қойыңдар» деп. Сонда «құдағиы» екіқабат екен. «Мына ішіңдегінің атын Ермұхамед қой, төрттің бірі болсын, менің ізімді бассын»- деп. Сол іште қалған баланың атын Әзден абыз қойыпты. Досмұхамед Досбай атанып, Әзден доысының атын заманындағы жұртты біліпті. Керей Тұрлыбек заманында Досбайдың асын Ошақты көлдің басында берген.