Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

4. БӨЛІМ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
зерттеу  нәтижелерін  қолдану  айғақтары  аз.  Мектептерде  аттестаттауды  жүргізу  үшін  анықтама 
мәлеметтері бұрыңғыдай шектеулі, себебі жақсы мектепті сипаттайтын баяндамалар аз.  
Басқа күрделі мәселе – бұл мектепті жақсартудың бас құралы ретінде мектептердің өзін – өзі 
бағалау  екіндігін  мойындамау.  Оның  қолдануы  мектептегі  білім  беру  жүйесінде  әлі  дамудың 
алғашқы  кезенінде.    Сарапшыларда  мектептер  олардың  жұмысының  тәжірибесін  жақсарту  үшін 
өзін  –  өзі  бағалаудың  әкелетін  және  әкеле  алалатын  пайданың  тек  шектеулі  деңгейінде 
түсінетіндігі  және  жалпы  оны  қолдануының  анық  үлгілерінің  жоқ  екенділігі  туралы  пікір 
қалыптасты. 
Бүкіл  жағдайға  қарағанда,  мектеп  директорлары  мен  қызметтердің  өзін  –  өзі  бағалауын 
жүргізу  бойынша  мүмкіншіліктері  шектеулі  және  ақыр  аяғында,  мектептің  өзін  –  өзі  бағалау 
мектептің жұмысы тәжірибесінде аз орын алады. Сондай-ақ, мемлекет пен аудандарда білім беру 
сапасын  салыстыру  үшін  ҰБТ  нәтижелерін  қолдану  керек.  Қиыншылық  түрлі  мектептердегі 
оқушылардың  ҰБТ  нәтижелерінің  негізінде  нәтижелерді  салыстырумен  байланысты.  ҰБТ 
бойынша  орташа  баллдар  мектеп  деңгейінде  әр  мектептің  әлеуметтік-  экономикалық  мәнмәтінін 
есепке алмай баспаға шығарылады (немесе мектеп оқушылардың контингенті сипаттамасы). Дәл 
осындай  жағдай  аудандық  және  облыстық  деңгейде  болады.  Бұл  айтарлықтай  әр  мектептің, 
облыстың және ауданның білім беру нәтижелері туралы қорытындыны бұрмалауы мүмкін, себебі 
орташа нәтижелер оқушылардың нәтижелерінде мектептің қосылған құндылығы немесе аудандық 
және  облыстық  деңгейінде  саясат  араласуының  нәтижелері  қамтып  көрсетілмейді.  Мектептер, 
аудандар мен облыстар арасындағы салыстырудың пайдасы аз, себебі олар ұқсаспен салыстырады. 
Мектептің,  ауданның  және  облыстың  нәтижелерін  салыстыру  үшін  ҰБТ-ның  алғашқы 
мәлеметтеріне негізделген рейтинг кестесін қолданудың қатері көлемді (осыған байланысты ҰБТ 
нәтижелерінің үлкен салдары тек оқушыларға ғана емес, ал мектептер, аудандар мен облыстарға 
да  бар)  және  оларды  мойындап  олардан  аулақ  болу  қажет.  Бұл  мұғалімдер  мен  мектептердің 
олардың  сыныптары  /  мектептері  үшін  «нәтижелерді»  барынша  жақсартуға  бағытталған 
тәжірибені  қолдануға  әкеп  соғады,  мысалы,  мұғалімдер  тек  ҰБТ  –  да  бағаланатын  оқыту 
нәтижелеріне ғана көңіл бөледі, ал оқу бағдарламасы қарастырылған құзіреттің толық шоғырына 
емес. (тестке шала дайындау) (ЭЫДҰ, 2013b).  
Кейбір жерлерде мектеп нысандары қажетті шамада қолданылмайды және оған рұқсатты 
қауымдастыққа аз береді  
Оқушылардың кему контингенті бар жерлерде оқушылардың көп контингенті үшін құрылған 
мектеп нысандары толық қуаттылықта қолданылмайды және оны ұстау үшін көп қаражатты талап 
етеді. Әдетте бұл мектеп ғимараттары кеңес стандарттары бойынша құрылған, жие 640 оқушыға 
есептелінген  орасан  күрделі  нысандар  болып  есептелінеді,  бірақ  білім  алушылардың  қызмет 
көрсетуші  контингенті  олардың  жоба  қуаттылығынан  жартысынан  кем.  Бала  туу  деңгейінің 
төмендігі  мен  көшіп  –  қону  (ішкі  сияқты  сыртқы  да)  білім  алушылардың  санына  әсіресе, 
мемлекеттің солтүстігінде із – түзсіз өтпеді және мемлекеттің осы бөліктерінде халық саны кеңес 
кезіндегі деңгейге келетініне болжау жоқ. Дегенмен бұл нысандар әрекет етуді жалғастыруда және 
оларды  ұстау  үшін  жие  жылыту  үшін  шығындар  (себебі  осындай  ғимараттарды  тек  толығымен 
жылытуға болғандықтан) және техникалық қызметтер (себебі кадрдың белгілі бір категориясының 
саны ғимарат көлемі нормаларымен ескертіледі) түрінде көптеген мемлекеттік шығындарды талап 
етеді. 
Сонымен  қатар,  бүкіл  жағдайға  қарағанда,  аса  күрделі  қоғамдық  мақсаттар  үшін  мектептің 
инфрақұрылымы жеткіліксіз қолданылады және мектептер мен жергілікті атқарушы органдардың 
қаражат  жинауының  ықтимал  мүмкіншіліктері  көп  деңгейде  қолданылмай  қалады.  Қазақстанда 
тек  аз  ғана  мектептер  оқу  уақытынан  тыс,  мейлі  ол  ақыға  немесе  ақысыз  болсын  жергілікті 
халықтың қолдануы үшін өз нысандарын ашады. Шолуды дайындау кезінде барған мектептердің 
көбісі іс жүзінде мектеп нысандарын қолдануынан табыс алмайды. Білім туралы заңмен бірнеше 
ақылы  қызмет  санаттар  рұқсат  етіледі,  бірақ  бүкіл  жағдайға  қарағанда,  мектеп  басшылығысы 
қандай  шаралар  рұқсат  етілгені  және  осындай  қызметтер  үшін  төлемдер  жинауына  қалай  кірісу 
керек туралы аз ақпаратталынған.  

4. БӨЛІМ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Мысалы,  қоғамдық  шаралар  үшін  спорт  залдары  мен  аудиторияларды  жалға  беру  мектеп 
нысандарын  қолдануының  ерекше  көп  таралған  түрлері  қатарына  жататынын  сарапшылармен 
сұқбатта  мектеп  директорлары  белгіледі,  бірақ  бұнымен  барған  мектептердің  тек  азы  ғана 
айналысады және егер оны істесе де, ол да көбіне ақысыз. 
Мұғалімдердің білім беру процессіне бар технологияны қолдану бойынша қабілеттілік едәуір 
деңгейде ерекшеленеді. Ресми статистиканың мәлеметтеріне сәйкес мұғалімдердің небәрі 9% ғана 
оқу процессінде АКТ – ны қолдану бойынша оқу курстарын өтті
2
. Дегенмен, мектептерге қазіргі 
заманға  сәйкес  технологиялар  қарқан  екпінмен  енгізіліп  жатыр.  Оқу  процессінде  жаңа 
технологияларды тиімді қолдануды үйренудің олардың беруінен артта қалуы, көп мөлшерде білім 
берудің  қалаулы  нәтижелеріне  қол  жеткізудегі  осы  технологиялардың  бағасы  мен  сапасының 
арақатынасына  тәуелді  болады.  Бұдан басқа,  Қазақстанның  әр бөліктерінде  мектептерге біркелкі 
емес  ақпараттық  –  коммуникациялық  жабдықтарды  беру,  сыныпта  осы  технологияларды  тиімді 
және әділетті қолдануға тағы бір бөгет туғызады. 
Мектептер арасындағы шектеулі ынтымақтастық  
Жалпы  сарапшылар  тобында  көп  жағдайларда  мектептер  арасында  жеткіліксіз  тығыз 
ынтымақтастық  бар  деген  пікір  қалыптасқан.  Сонымен  қатар  шағын  жинақталғанқ  мектепті 
ресурстық  орталық  арқылы  қолдаудың  қолданыстағы  тәсімінде  мектептер  арасындағы 
ынтымақтастық үшін көптеген мүмкіншіліктер бар (3 тарауды қарау). Бұл бір мектептің көптеген 
білікті  мұғалімдердің  тек  аз  ғана  бөлігінде,  басқа  мектептің  мұғалімдеріне  әсіресе  бастауыш 
сыныптарда  көмек  беру  мүмкіншілігі  бар  екендігін  айқындайды.  Тіпті  «жіберетін  мектептің» 
мұғалімдеріне  «ресурстық  орталық»  мектептеріне  бару  мүмкіншілігі  бар  болғанда,  олар  әдетте 
білім беру тәжірибесін талқылау арқылы емес, ал тек аса білікті мұғалімдердың бақылауы арқылы 
үйренеді. 
Саясат жөніндегі ұсынымдтар 
Мұғалімдер  мен  мектептің  әкімшілігіне  кәсіби  дамуы  үшін  құрылымдық,  тұрақты  және 
маңызды мүмкіншіліктерін беру 
Мұғалімдердің кәсіптік дамуына тұрақты тәжірибе жасау  
Қазақстанның  мұғалімдері  ішінде  мектептің  даму  жоспарына  негізделген  көп  түрлі 
шараларды  қамтитын,  сондай  –  ақ,  мұғалімдерді  дамытуда  қажеттілігін  көрсететін 
мүмкіншіліктерді  беретін  кәсіби  дамудың  тұрақты  тәжірибесі  болуының  айқын  қажеттілігі  бар. 
Жақсы білім берудің қиын сипатын мойындайтын және өзінің тәжірибесінде тұрақты жетілдіруде 
қатысатын  әр  оқытушының  кәсіби  міндеттерін  айқындайтын  мойындалған  және  анық 
тұжырымдалған нормалар қажет. 
Шынайы  кәсіби  даму  кәсіби  іздеу  мәдениетін  талап  етеді  (ЭЫДҰ,  2013b).  Сөйтіп, 
мұғалімдердің кәсіптік дамуға қатысуы үшін уәждемесі еңбек ақысын көтеру шеңберінен шығуы 
керек.  Бұл  үшін,  ең  дұрысы  мұғалімдерге  кәсіби  дамуы  үшін  қазіргіге  қарағанға,  көбірек  уақыт 
пен  қаржылық  қолдау  беру  қажет.  Кәсіби  даму  жүйесі  тек  жақсы  нәтижелерді  көрсететін 
мұғалімдерды ғана емес, ал барлық мұғалімдерды қамту керек, бұл «НЗМ  әзірленген аса жоғары 
деңгейдегі»  оқу  бағдарламасында  болуы  ықтимал.  ЭЫДҰ  (2014b)  есеп  беруінде  ұсынылғандай 
барлық  жүйе  мен  барлық  мектептерде  жақсартуға  мүмкіндік  беру  үшін  соңғылар  аса  көп 
контингентті қамту қажет. 
Кәсіптік даму тұжырымдамасы жай курстарға, семинарлар мен конференцияларға барудан 
кеңірек  болуы  керек.  Оқуды,  тәжірибе  мен  пікірді  қосатын,  қажетті  уақыт  пен  келесі  қолдауды 
қарастыратын  тиімді  кәсіби  даму  тұрақты  болуы  керек.  Сәтті  бағдарламалар  өздерінің 
оқушыларымен  қолданатын  сол  сияқты  оқыту  шараларын  қарастырады  (ЭЫДҰ,  2005).  Бұл 
мәнмәтінде мектептердің кәсіби дамуы бойынша жүргізетін шаралары аса маңызды. 
Сондай – ақ, мұғалімдердің кәсіптік дамуы мектептің дамуымен байланысты болуы керек 
және  оқыту  тәжірибесінің  жақсаруын  мектептің  қажеттілігін  қанағаттандыруға  жатқызу  қажет. 
Ынтымақтасу үшін мұғалімдердің әлеуетті облыстарындағы әріптестердің оқудың мақсаттарынан 
хабардар болуы үшін кәсіптік даму бағдарламасының ең жоғарғы деңгейдегі тиімділігі мектептің