Мектепбаева венера акбаевна

Қолжазба құқығында

Қызылорда, 2013

Ғылыми жетекшісі: Филология ғылымдарының кандидаты, академиялық доцент Т.Ы.Кеншінбай

Ресми оппоненті: Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Қ.Ә Жаңатаев

қорғалады.

Диссертациямен Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Жаһандану – ХХІ ғасырда аса жоғары қарқынмен, күрделілігі және көп шамалылығымен айрықшаланатын қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардың міндетті сипаты.

Халықаралық қауымдастықты дамыту құралы ретінде дипломатияның маңызы өте зор. Дипломатиялық қызметтің жұмысы дипломатияның ең басты құралы болып, халықаралық аренадағы мемлекеттің мүддесін қамтамасыз етуге бағытталған.

Қазіргі халықаралық қарым-қатынастар, қарым-қатынастардың барлық жаңа салалаларын, соның ішінде дәстүрлі ішкі ұлттық деп саналатын салаларды да қамтиды. Қазіргі дипломатияның тілдік құрамын зерттеу, оның стратегиялық тұрғысынан дипломатиялық коммуникациясын және дипломатиялық құжатты лингвистикалық түсіну тұрғысынан зерттеу, халықаралық өзара байланыстың жұмыс жасау процесінің қосымша аспектілерін қарастыруға мүмкіндік береді, әртүрлі нысанға ие болған дипломатиялық коммуникацияның табыстылығы көбінесе субъектілірінің коммуникативтік құзыреттілігімен анықталады. Ғылымның дамуының қазіргі кезеңінде дискурсты талдау пәнаралық сипатқа ие болып отыр; оның көлемділігі, пайда болуы және жұмыстың стратегиялық ракурсты жағына дискурсты ауыстырудағы әртүрлі аспектілер зерттеледі. Дискурстың институционалдық формалары, дискурстық және әлеуметтік өзара интерактивтілік байланыс, лингвистикалық және экстралингвистикалық талдаудың кең мүмкіндіктеріне ие болған зерттеушілердің қызығушылығын тудырды. Соңғы он жылдықта дискурстың түрлері мен әртүрлі аспектілерін талдауға арналған бірқатар зерттеулер пайда болды. Ол қазіргі ғылымда тіл мен биліктің, тіл мен саясаттың өзара байланысының мәселелерін, тілдік манипуляциялау, жалғандылық мәселелерін ашып көрсетуге мүмкіндік береді.

Зерттеудің өзектілігі. Дискурс типологиясына әртүрлі тәсілдермен зерттеудің аналитикалық үлгісі, «дискурс», «мәтін», «коммуникация» ұғымдарының ішінара байланысын сабақтастыру, әлеуметтік құрылымдарды, коммуникативтік өзара байланыс процестері мен субъектілерінің сипаттамасын талап етеді. Бұл зерттеудің маңыздылығы, дипломатиялық коммуникация және дипломатиялық мәтіннің аударма стратегияларын зерттеумен бірге дипломатиялық дискурсты талдаудың кешенді тәсілімен анықталуында болып отыр. Зерттеу объектісі болып: дискурс аспектісіндегі ағылшын, қазақ тілдеріндегі дипломатиялық құжаттар табылады. Зерттеудің нысаны ретінде дипломатиялық мәтін, коммуникация және дипломатиялық дискурстың ерекшеліктері қарастырылады. Дикурстық зерттеудің мақсаты дипломатиялық мәтіннің лингвистикалық ерекшеліктері, дипломатиялық коммуникацияның функциялары мен стратегияларының типтік ерекшеліктері, дипломатиялық дискурстың конститутивтік белгілері мен ерекшеліктерін және осы аспектілерге сәйкес аударма стратегиясын анықтаумен түсіндіріледі. Аталған мақсаттарға қол жеткізу барысында төмендегідей бірқатар міндеттерді шешу қарастырылады.

1) «дискурс», «мәтін, «коммуникация» ұғымдарын айырмашылықтарын, дискурс типологиясын ашудағы тәсілдерге шолу жасау, қолданыстағы дискурсты талдауда пәнаралық үлгісін зерттеу, дипломатиялық дискурсты зерттеудің кешенді үлгісін жасау;

2) коммуникативтік стратегия ұғымын зерттеу және коммуникативтік әрекетті реттеу теориясын ескере отырып, коммуникация стратегиясының типологиясын жасау;

3) аударма стратегиясын сипаттаудың тәсілдерін талдау, «мәтін», «дискурс», «коммуникация» ұғымдарының сипаттамаларын ескере отырып, аударма стратегиясы типологиясын жасау;

4)дипломатиялық диксурс, дипломатиялық коммуникацияның типтік ерекшеліктері мен функцияларының ерекшеліктерін және конститутивтік белгілерін зерттеу; дипломатиялық құжаттардың лингвистикалық ерекшеліктерін (лексика-семантикалық, стилистикалық, прагматикалық, синтаксистік) талдау; дипломатиялық мәтіннің аударма стратегиясын анықтау.

5) аударма стратегиясының үйлесімділігін және дипломатиялық коммуникация стратегиясының ерекшелігін айқындау.

Берілген зерттеу жұмысының теориялық негізін дискурсты зерттеу аясындағы жеткен ғылыми жетістіктер құрады, (Н. Д. Арутюнова, H.H. Белозерова, P.Водак, В.З. Демьянков, М.В. Йоргенсен, В.И.Карасик, Э. Лакло, Ш. Муфф, Ю.Е. Прохоров, П. Серио, Л. Дж. Филлипс, Н.Фэркло, М. Хэллидей, Чан Ким Бао, Д. Шиффрин), соның ішінде когнитивті дискурстың моделі (үлгісі) (Т. ван Дейк, О. Иокояма); коммуникацияны стратегиялық тұрғысынан (Г.П. Грайс, O.G. Иссерс, С.Н. Плотникова), аударма теориясы (М: Бейкер, В. Вилсс, В. Н. Комиссаров, X. Крингс, К. Латышев, Р. К. Миньяр-Белоручев, Я. И. Рецкер, А. В. Федоров, А. Д. Швейцер), саяси дискурсты (А.П. Чудинов, E.H. Шейгал), сонымен бірге, отандық ғалымдардан дискурс талдау теориясының мәтін мен дискурстың арақатынасы мәселелерін анықтау (Бүркітбаева Г.), дискурс түрлерін ажырату мен тіл мәдениеті проблемасымен сабақтастығы (Уәли Н.), прагмастилистика мен мәтіннің прагматикасы мәселелерін анықтаудағы дискурс мәселелері (Д.Әлкебаева, З.Ш. Ерназарова, Г.Әзімжанова, Қ.Есенова, Б.С.Жумагулова), кинодискурс мәселелері (Ш.А.Нұрмышева), дискурстың просодикасы (С.Альпатина), тілдік тұлға мен дискурс арақатысы проблемалары және дискурстық талдау мәселелері (Г.Мұратова), дискурстың құрылымы мәселелері (К.Қ.Садирова), дискурстың жекелеген түрлерін арнайы зерттеу, мысалы, диалогтік дискурс (А.Е.Саденова), газет дискурсы (Ш.А.Сабитова) т.с.с. қарастырылған.

Зерттеу жұмысында төмендегідей әдістер қолданылады.

1)дискурсты зерттеу және типологиясына шолу жасау үшін қолданыстағы амал-тәсілдерді салыстырмалы әдіспен талдау, коммуникативті стратегияны және аударма стратегиясын топтастыру;

2)зерттелетін материалдағы жеке жұмыс тәжірибесінің қорытындысына мән бере отырып, өзіндік талдау жасау жолы арқылы негізгі теориялық жағдайларды тексеру мақсатында интроспекция әдісін қолдану;

3)аударма стратегиясы және коммуникативті стратегияны зерттеуде топтастыру әдісі;

4)қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі құжаттардың ерекшелігін, дипломатиялық коммуникациның типтік қасиеттерін, дипломатиялық дискурстың еркшеліктері және конститутивті белгілерін дефинициялық (түсіндірмелі) әдіспен анықтау;

5)құрылымды-семантикалық, құрамдас бөлігін және мәтіндік талдау.

Магистрлік диссертацияның теориялық құндылығы институционалдық дискурсты, мәтін, дискурс және коммуникациямен байланысты зерттеудегі негізгі ережелердің дамуы, институционалды дискурсты біріктіретін, толықтай институционалды дискурсқа сәйкесінше дискурсты талдау үлгісі айқындалған. Дискурс, мәтін және коммуникацияның ерекшелігімен, аударма стратегиясымен байланыс жасалып, коммуникативті әрекетті басқару теориясы тұрғысынан дипломатиялық коммуникацияның стратегиялық сипаттамасына негізделген.

1)Дипломатиялық дискурстің конститутивтік белгілері, дипломатиялық коммуникацияның типтік қасиеттері және функциялары, дискурсивті сипаттаманың және дипломатиялық мәтіннің лингвистикалық ерекшеліктерін дипломатиялық дискурсты талдаудың кешенді үлгісін құрады.

2)Дипломатиялық коммуникацияның және типтік қасиеттері, дипломатиялық дискурстің қатысушыларының, бағасы, түйінді мәселесі, дипломатиялық мәтіннің мақсаты тұрғысынан лингвистикалық ерекшеліктері дипломатиялық құжаттардың микростратегиялық аудармамен анықталады. Лексикалық баламалылық (эквиваленттілік) тұрғысынан және аударманың когнитивті стратегиясы дипломатиялық мәтіннің дискурсивті сипаттамасы арқылы анықталып көрініс табады, гипероним, калькалауды пайдалану, кірме сөздерді; парафраз-аударма, гиперонимді модификациялау, негізгі лексеманың шашыраңқы мағынасының, компенсация.

3)Дипломатиялық құжаттың макростратегиялық аудармасы (прагматикалық әсердің/нәтиженің, эквиваленттілік жасауда, бастапқы мәтіннің синтаксистің сақталуы, дискурсивті формуланың аудармада қолданылуы) және дипломатиялық коммуникацияның өзіндік презентацияның дискредитациясының ерекшелігін коммуникативті стратегия айқындайды, анықтайды.

Бірінші тарау «Дискурс теориясы лингвистикалық зерттеу оъектісі ретінде» деп аталады. Дискурс термині, бірегей түсініктемесінің болмауына қарамастан, тілдің қызметін зерттеуді нысаны ретінде қарастыратын бірқатар гуманитарлық ғылымдарда (лингво-семиотика, психология, философия, әлеуметтану,әдебиет) кеңінен қолданылады. Дискурс теориясының кең қолданылуы әртүрлі салаларда алынған ғылыми нәтижелерін синтездеу мультидисциплинарлыққа талпыныс жасаудан туындаған.

«Дискурс » ұғымын анықтау қазіргі кезде тіл білімінің маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. «Дискурс» термині ХХ ғ. 60-70 жж. бастап гуманитарлық ғылымдарда кеңінен көрініс тауып келеді.

Тіл білімі дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алып, дискурс пен мҽтінді ажыратқан еңбектер жарық көруде. Тұтас алғанда дискурс талдау теориясы – қазақ тіл білімі үшін жас, ҽлі толық қалыптаса қоймаған, лингвистикалық пәнаралық сипаттағы саласы. Дискурс талдау теориясына қатысты шетелдік зерттеушілер Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А. ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина, Л.Ю.Буянова еңбектері, қазақ тіл білімінде мҽтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске жҽне когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, Қ.Есенова. Қ.Айтмұхамбетова, т.б. еңбектері, дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері жарияланды [1].

Дискурсты орыс тіл білімінде Э.Бенвенист (1974), Николаева Т.М.(1978), Богданов В.В.(1993), Ревзина О.Г. (1999), Макаров М.Л. (2003) сынды ғалымдар зерттесе, қазақ тілі маман ғалымдары да лингвистикадағы дискурс мәселесіне аса ден қойып отыр (Г. Әзімжанова (2003), Омарова Р.А.(2003), Г.Г.Бүркітбаева (2005), Ахатова Б.А. Н.Уәли (2007), К.Садирова (2008).

Ағылшын тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді бір-бірінен ажыратып қарастырмайды екен [2]. Дискурс теориясын америкалық лингвистикада жүйелі сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырып қарастырса, ал европалық лингвистика дәстүрі бойынша адамдардың өмірлік тәжірибесінен жинаған ілім-білім жүйесін көрсетуден тұрады екен. [3] «Мәтін», «дискурс», «коммуникация» ұғымдарына концептуалды талдау. Қазіргі лингвистикада «дискурс» ұғымы көбінесе «мәтін» ұғымына сәйкес келеді. Бұл терминдердің мазмұнының бірмағыналы анықтамасы жоқ, олардың интерреляциясы әртүрлі анықталады. Мәтін тілдік және экстралингвистикалық ақиқаттың құбылысы ретінде, әртүрлі функцияларды орындайтын күрделі феноменді білдіреді: бұл коммуникация құралы да, ақпаратты сақтау және тарату тәсілі және психикалық өмірдің көрінісі және белгілі тарихи дәуірдің өнімі, мәдениет формасы және белгілі әлеуметтік мәдени дәстүрдің көрінісі. Мәтін лингвистикасы тұрғысынан мәтін тілдің өмір сүруінің феноменал бастапқы тәсілі, барлық пікірлер тек желілік емес, ғаламдық когеренттілікке байланысты макроқұрылым. Мәтіннің психолингвистикалық тәсілінің ерекшелігі, мәтінді коммуникацияның бірлігі ретінде, қарым-қатынастың қажеттіліктерімен детерминантталған сөздің өнімі ретінде қарастырумен түсіндіріледі, мәтінді жасаусыз және қабылдаусыз әрекет етпейді. Процесс және өнім ретіндегі мәтін-екі-байланысты, бір құбылыстың әртүрді жақтары. Дискурс категориясын анықтау кейбір идеологиялық бағдарды, тілдік қатынастарды талдауға жеке көзқарасты білдіреді.

Тіл қызметі-басқа қызмет түрлеріне сіңіскен мәтін қызметі. Мәтін - қарым-қатынастың негізгі бірлігі. Адамдар жекелеген сөздермен, сөйлемдермен емес, мәтіндермен қарым-қатынас жасайды. «Мәтін» ұғымы ерте кезден болғанымен, терминологиялық ұғымда бертін келе қолданыла бастады.

Коммуникация осылайша, үш қосылмаған және бөлінбейтін құрамдас бөлікті қамтиды: негізінде және саласында коммуникация жүзеге асырылатын ақиқаттың материалды фигурасын коммуникацияның қатысушыларының өзара байланысының мазмұндық-тілдік негізін қамтамасыз ететін дискурстық экстравертивтік фигурасын қамтиды. [4]

Біздің ойымызша, интерреляция сызбасының көрсеткіштерін былай көрсетуге болады:

мәтін дискурс

1-сурет. «Мәтін», «дискурс», «коммуникация» ұғымдарының интерреляциясы

«Мәтін», «дискурс» және «коммуникация» ұғымдарының аталған қатынастары қазіргі лингвистикада және ғылымның аралас салаларында дискурсқа деген қалыптасқан көзқарастардың шоғырлы болып көрінуімен түсіндіріледі.

Прагмалингвистика өткен ғасырдың 70-ші жылдарында пайда болған тіл білімінің жас, жаңа саласы. Алғаш Ч. Моррис еңбегінде сөз болған прагматика мәселелеріне Ю. С. Степанов, А ван Дейк, Г. Г. Матвеева, О. С. Москальская сынды ғалымдар еңбектерін арнап, прагматика теориясын дамытуға азды-көпті үлестерін қосты. [5]

Дискурске сыни зерттеу дискурс талдау жасау аясында Норман Фэрклоның еңбектерінде де жалғасын тапқан.

СДТ (КДА) –сыни дискурстық талдау деп зерттеуші дискурстық практиктер, оқиғалар мен мәтіндер, кең әлеуметтік және мәдени құрылымдар, қатынастар мен процестер арасындағы себептілік және бөлшектіліктің білінер-білінбес жүйелік қатынастарын зерттейтін тәсіл ретінде анықтайды.

Зерттеуші мәтінді талдаудың өз-өздігінен дискурс – талдауға жеткіліксіз екенін атап көрсете отырып, сөйлесу және жазбаша тілді жүйелілік талдаудың маңыздылығын атап көрсетеді, мәтіндік және әлеуметтік талдау үйлесетін пәнаралық көзқарас қажет[7].

Н. Фэркло «дискурс» ұғымын семиотикалық жүйелерге жатқызады, тіл және образ сияқты, Э.Лакло және Ш.Муфф барлық әлеуметтік практиканы дискурс ретінде қарастырады.

СДТ тұрғысынан маңызды кезеңі болып дискурстың екі өлшемі табылады;

1)коммуникативтік оқиға – тілді пайдаланудың жекелеген жағдайы (мысалы, газет мақаласы, фильм, сұхбат, т.б.)

2)дискурс тәртібі – қандай да бір әлеуметтік институтта немесе әлеуметтік салада пайдаланатын дискурстың барлық типтерінің конфигурациясы [8].

Әрбір тілдік жағдай үш өлшемнен тұратын коммуникативтік оқиға болып табылады.

1)мәтін (тіл, жазу, визуалдық кескін немесе олардың үйлесімі);

2) мәтіннің өндірісі мен қабылдауын қамтитын дискурсивтік практика;

3) элеуметтік практика [9];

Әлеуметтік тәжірибе

Дискурсивті тәжірибе

Мәтін

2-сурет. Н.Фэрклоның үшдеңгейлі моделі (үлгісі)

Дискурсивтік тәжірибе мәтін мен әлеуметтік тәжірибе арасындағы делдал ретінде қарастырылады. Дискурсивтік тәжірибені талдау, авторлардың мәтінді жасау үшін қолданыстағы дискурстар мен жанрларды пайдаланатынын көрсетеді; мәтінді алушылар мәтіндерді қабылдау және интерпретациялау кезінде қол жетімді дискурстар мен жанрлар қалай пайдаланатынын көрсетеді[6].

О.Йокояманың дискурсының когнитивтік үлгісіне сәйкес, коммуникацияға қажетті бірлік төрт компоненттен тұрады: коммуникацияның екі қатысушысы (А және В) және «өзекті назар нысаны» (С1 және С2), және бұл элементтер дискурстың ұсынылып отырған моделінің аясында примитивтік негізгі бірліктер болып табылады. [10]

О.Йокояманың дискурсының когнитивтік моделіндегі жалпы коммуникативтік жағдайын кесте түрінде былай көрсетуге болады.