Меңдігүл шындалиева

Лирика-философиялық очерк. Очерк - негізінен әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерін қозғайтын жанр. Очерктің мақсатының өзі – нақтылы саяси, экономикалық, әлеуметтік, философиялық мәселелерді көтере отырып, өз кезеңіндегі қоғамға ықпал етуге талпынады. Очерк түрлерінің әр қилы мақсатқа орай өзіндік стилі бола отырып, сендіру, ұйымдастыру, иландыру тәсілдерін де пайдаланады.

Лирика-философиялық көркем очерктерде көбінде қаһарман - автордың өзі болғандықтан, баяндалып келе жатқан оқиға, не құбылыс жайлы әңгімесін кілт тоқтатып, өзі жайлы, не басқа бір мәселе төңірегінде де айтып бере кетуге бел буатын тұстар кездеседі.

Қазақ әдебиетіндегі лирика-философиялық көркем очерктер үлгісі толық қалыптасып болмаса да, жекелеген жазушылар шығармаларында осы очерк түрінің поэтикасына тән, көркемдік ерекшеліктері айқын көрініс тапқан туындылар баршылық. Олардың қатарында Саттар Ерубаев, Әбіш Кекілбай, Оралхан Бөкейдің очерктік туындыларын атауға болады.

Кез келген очеркші қоғамның, өмір сүріп отырған адамдардың рухани өсіп, өркендеп, өзгеруіне қайткенде де нақтылы пайда келтіруді көздейтіні сөзсіз. Очерк жанрының өзі қоғамдық-әлеуметтік қажеттіліктерден туындағанын ескерсек, кез келген очеркші шындықты жазуға ұмтылып, уақыттың рухына сайма-сай мәселелерді көтеретіні де сөзсіз.

Қазақ әдебиетіндегі лирика-философиялық көркем очерктер қатарын интеллектуалдық-философиялық өресімен, логикалық тереңдігімен, интеллект биіктігімен, ойының ұшқырлығымен, фактілер молдығымен, көтерген проблемасының маңыздылығымен толымды мұра қалдырған жазушыларымыздың бірі – Оралхан Бөкей. Очеркшінің, әсіресе, өз заманындағы ауыл өмірі, ондағы жас замандастарының арман-мұраты, тіршілік тынысы жайындағы көркем очерктері бір төбе. Филология ғылымдарының кандидаты Г.Балтабаева: «Әлеуметтік өмірдегі әртүрлі оқиғаларға үн қосып, онда да асығып, аптықпай, әліптің артын бағып, әбден пісуі жетіп, тиісті бағасын алған соң барып, болған жағдайларды жазуға отыратын қаламгерлердей емес, Оралхан Бөкей бүгінгі таңда қылаң беріп келе жатқан құбылыстарға назар аударып, өзі көтерген мәселені тереңнен қозғап, түп-тамырын қопара көрсетуге ұмтылды. Сол үшін жазылуы ұзақ уақытқа созылмайтын, ұшқыр жедел жанрға жүгінді» [45,92-б],- дейді. Жазушының көркем очерктері бойынан табылатын үш компонент ой мен идея, тіл көркемдігі және образ, осы үшеуі де - Оралхан Бөкей очерктерінің ғұмырын ұзартып отырған қасиеттері. Мұндағы ой мәселесі жазушының жеке өзінің өмір туралы концепциясы болса, тіл дегеніміз - очеркшінің қалыптасқан оңтайлы стилі, ал образдары басқа очеркшілерге қарағанда жаңашылдығымен ерекшеленеді. Оралхан Бөкей көркем очерктеріне зер салғанда тағы байқалған ерекшелік – психологиялық тереңдік пен философиялық соны ойшылдық, яғни жазушы көркем очерктерінің көсегесін көгертіп жүрген осы жоғарыдағы қайнар көздер.

«Әр газеттен редакторының мінезі көрініп тұрады. Газетіне қарап мен оның қандай адам екенін бірден білем. Мен очеркке жан бітірдім, бойына қан жүгірттім. «Лениншіл жасқа» мен «мал, малшы, өндіріс, жұмысшы» деп күбірлеп-сыбырлап келгем жоқ, бар дауысыммен айқайлап «Адам!» деп келдім. Иә, бізге керегі – ең әуелі Адам, Адамның тағдыры» [46,341-б], - деп Оралхан Бөкей өзінің көзі тірісінде айтып кеткен.

Оралхан Бөкейдің публицистикалық мұрасы туралы толымды пікір айтқан филология ғылымдарының докторы, профессор Мәуен Хамзин былай дейді: «Егер ғылыми түйін, тұжырымдарға сүйенсек, Оралхан Бөкейдің қаламгерлік даңқына, атақты жазушы болуына алғышарттар жасаған оның публицистика жанрындағы сүрлеу-соқпағы екен. Публицистика оны қанаттандырып, шабыттандырып қана қоймай, жазушылық қызметінде көркемдік әлемнің қалыпта-суына мол мүмкіндіктер жасаған екен. Себебі, публіцисти-када О. Бөкей адам жанына үңілуді үйренді, көптеген журналист ағайындар 100 қойдан бәлен жүз қозы алынды немесе бәлен гектар жерден бірнеше центнер астық алынды деп ұрандатып жүргенде, ол сол жетістіктердің сырына, тамыр-төркініне үңілді. Адам атты жаратындының қуаныш-сүйінішіне, үміті мен күдігіне үңілді, тұжыра айтсақ, сол Адамның барша болмыс-бітіміне, ішкі дүниесіне, жан әлеміне зерттеулер жүргізді» [47,76-77-б]. Расында да, жазушы өз көркем очерктерінде «Адам атын үлкен әріппен жазып», сол Адамның ойы мен сезімін шын образға айналдыруда шеберлік танытқан.

Оралхан Бөкейдің көркем очерктеріне тән бірнеше қасиеттерді атай кетсек: біріншіден, жазу мәнері басқа очеркшілерден өзгешеленіп тұрады, екіншіден, идеология икеміне ешқашан іш тартпаған, үшіншіден, шығармаларын оқығанда жұмбақтау болып көрінетін тұстардың баршылығы. Осы жерде Дидахмет Әшімханның: «Ол қалам ұстаған ешкімнің жазу мәнеріне ұқсамайтын шығармалар жазды. Оларын біреу түсінер, біреу түсінбес, біреу қабылдар, біреу қабылдамас, алайда ол еркемінез, еркіндеу, тентек те телқоңыр дүниелерімен ол өнерде «Оралхан» атын танытты, әдебиетте ұзақ ғұмырлы «Оралхан Бөкей» есімін қалдырды» [46,337-б],- деген пікірі орынды.

Оралхан Бөкейдің «Өнерге өлердей-ақ ғашық едім» очерктер жинағына өнер мен өмірдің келелі мәселелері, жастар проблемалары туралы келісті, өрелі очерктері енгізілген. Бұл жинақтағы көркем очерктері негізінен көркем тілімен, кейіпкерлері жанының нәзікті-гімен ерекшеленіп, адамзаттың ұлылығын айқын сезіне отырып жазғандығымен құнды. Осы кітабының алғы сөзін жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Файзолла Оразаев Оралхан очерктеріне қатысты тұжырымды пікірін былай айтқан: «Ауыл жастары кешегісі мен бүгінгісін, яғни Оралханның өндірте жазған 1968-1969-1970 жылдардағы очерктерін оқып, бүгінгі мүшкіл халін салыстырады, «жоғарғыны көріп, пікір етеді, төменгіні көріп, шүкір етеді». Алпысыншы жылдары Оралхан «Аңдар азайып барады» деп дабыл қағып еді. «Ескерткіштер тозған, із-түзсіз кеткелі тұр» деп зар илеп еді, бүгінгі халіміз қалай деп салыстырады, әрине оңып тұрмағанына, ол кездегіге жылап көрісер халде екенімізге өкінеді» [48,8- б].

Оралхан Бөкей өзінің лирика-философиялық очерктерінде объективті өмір құбылыстарының сол секунд, сол минутта ойын қозғап, сезімін тербеткен әсерлерінен туындағанын, жазушының оқырманымен кеңесіп отырған жүрек сырын байқау қиын емес. Жазушы өмір құбылыстарынан алған әсерін сол сағатында ой талғамы, сезім түйсіктері арқылы көркем шығарма тіліне аударып отырған. Оралханның өз очерктеріне тақырып таңдауында да ешкімге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі бар. Жазушы табиғатқа етене жақын және қоршаған орта мен оның сырларына оқырманның назарын аударуға, сол табиғаттың пейзаждық суреттері арқылы қоғамдық өмірді, адамның ішкі көңіл-күйін астастыра бедерлеуге ұста. Көркем очерктеріне тақырып қойғанда да шығарма мазмұнына сәйкес айтылатын жай-жағдайлардың бағыт-бағдары үнемі табиғатқа ұласып отырған, мысалы, «Тау басында қар жатыр», «Аңдар азайып барады», «Тырналар қайтып келгенде», «Үркер ауып барады», «Тау басында үшеу тұр», «Неткен ғажап дүние», «Тәңірісі сұлулықтың марал деген...», «Ақша қардан аққала жасап ойнаған, бала досым-ау», «Құм мінезі» т.б.

«Тау басында қар жатыр» атты очеркінде жазушы он үш баланың әкесі, шопан Құмарбек Жатағанов туралы ғана сыр шертпейді, таулы аймақтардағы шопандар жайын, Аршаты аулындағы замандастар тіршілігі, сол жердің табиғатына жазушының көзқарасын бере келе, лирика-философиялық очерктерде орын алатын лирикалық шегіністер жасаған. Ол әкесінің көзі тірісінде малшылар жайлауларын көп аралағанын, әкесінің шопандарға газет-журнал таратушы болғанын, тау-таудың бөктерінде ауылдан хабарсыз, бала-шағасымен көшіп-қонып мал бағатынын баяндай келе: «... Әлі есімде, қойшылардың балалары әкемнің төбесі көрінгенде: «Алақай, Кәмпит-Ата келе жатыр» деп, қуаныштары қойнына сыймай алдынан жүгіретін. Ала жаздай ауылдан келген жалғыз адамды көргенде малшылар да баладан кем қуанбайтын. Неге?» [48,22-б],- деген лирикалық шегіністің баяндап отырған оқиғаға ешқандай қатысы болмаса да, өзінше ұтымдылық жағы байқалып тұр. Мұнда жазушының бала кезінен малшылар өмірімен етене жақын таныс болғанына куә боламыз. Әкесінен үш жасында айырылып, тұрмыс тауқыметін көп тартқан Құмарбек очерктің негізгі кейіпкері совхоз ауруханасында жатқанда очеркшінің барып жолыққаны қызғылықты баяндайды. Білімі төрт-ақ класс болғанымен, жаңалық атаулыдан бейхабар еместігін байқатқан кейіпкер Оралханның кітаптарын толық оқып отыратынын да айта кетеді. Аршатының атақты қойшысы жиырма алты жыл қой бағып, өмірінде алғаш рет ауруханаға түскенде саржамбас жатысқа шыдай алмай отырғанын жазушы сезінеді және онымен сөйлесудің реті жаз жайлауда, самырсынның түбінде, бал қарағай шағып отырып сөйлессе сәттірек шығатынына автор сенім білдіре кетеді. Автор өз кейіпкерінің шешіліп айтқан бір әңгімесін ғана тұтас келтіріп, өміріңізде бір ерлік жасадыңыз ба деген сауалға былай жауап береді: «Өмірімнің барлығы ерлік деп ойлаймын. Басқа не айтайын. Е-е-е, өткен қыста төрт қасқыр соққаным бар. – Екі тізесін уқалап, аз-мұз ойланып отырды. – Осы ерлік деген не өзі? Соғыстың жөні бір басқа: қарсы алдыңда – жау, қолыңда – қару.. біз қалай ерлік жасаймыз, айта берсем 25 жыл қой баққан ширек ғасырда талай оқиғалар болды. Көшкінге кетіп қала жаздадым. Жалама бет қияда қой соңында жүріп, ешкі ұшқалақтың тұяғы түртіп құлатқан тастың астында қалып қоя жаздадым, мен паналаған ағашқа жай түсіп, балаларымның көз жасы шығар, одан да аман қалдым. Біздің Аршатыда қой бағудың өзі – асқан ерлік» [48,26-27-б],- деп кейіпкер сөзімен қорытындылаған автор шопан өміріндегі ақиқаттардан осылай елес береді.

Оралхан Бөкейдің «Аңдар азайып барады» қысқа лирика-философиялық көркем очеркі халқымыздың ұлттық қасиеттерін тілге тиек етеді. Қазақтың іш тартқан адамын аңға алып шығуы, жақсы көріп, ұнатқан кісісін құстарға немесе дала аңдарына теңеуінің мән-мағынасын кеңінен түсіндірген очеркші бұның бәрі бір күннің ғана емес, бірнеше жүздеген жылдардың жемісі екендігін толғана дәлелді әңгімелейді. 1970 жылдардың өзінде очеркші «Аңдар азайып барады» деп дабыл қағып, келешегімізге алаңдаушылық білдіріп, бұл проблеманың алдын алу жолдарын қарастыру керек екендігін күн тәртібіне қояды. «Жоңғар Алатауындағы бұғы, таутеке, арқар, түлкі, Іле, Балқаш және Арал теңізі қамысы арасында топ-тобымен жортып жүретін жолбарыс, Орал жағындағы үйір-үйір жабайы жылқылар, Алтай қойнауындағы сабылысып, бүткіл тауға сыймай жүретін маралдар, Барсакелместегі құландар, Сауыр, Тарбағатай, Қарқаралы, Баян, Ұлытау, Үстірт, Маңғыстау маңындағы тау-тасқа секіріп, қойдай өріп жүретін қисапсыз арқар, таутекелер қайда бұл күндері? Оны ірке тұрғанда түлкі, қоян, еліктің азайып кетуі неден? Тіпті, аңшылардың аузынан «атарға аң қалмады» деген сөзді естиміз» [48,137-б], - дей келе, аңды аулау жөнінде тәртіп, арнаулы ереже сақталмайтынын қынжыла жазады. Мұнда очеркшінің қолында бұлтартпайтын фактілердің барлығы, аң-құстың азайып бара жатқандығының басында Адамдар тұрғанын, табиғат ұрыларының көбейіп бара жатқанын, оған тосқауыл қоюдың жолдарын ұсынған жазушы обалсыну – ата дәстүрі деп қорытады. Мың жарым құланды бір қуғанда-ақ орға жығып, қырып тастаған Алашаханның заманы келмеске кеткенін, аң мен құсты қорғау дәуірі туып отырғанын, табиғат байлығын сақтамасақ, орны толмас өкініш күтіп тұрғанын баса айтқан очеркші өзін ойландырып жүрген түйінді мәселенің басын ашуға шақырады.

«Көненің көздері-ай!» көркем очеркінде лирикалық шегініс жасап алған жазушы Дала, Адам атты егіз ұғымға, дала төсіндегі адам орнатқан ескерткіштердің – бабалар тіршілігінің куәсі екенін, қазақтың сәулетшілік мұрасының зерттелу жайын, Отырар, Тараз, Баласағұн, Қойлық, Шам, Сығанақ сияқты қалалардың бұрынғы тіршілігінен хабар беретін де осы архитектуралық ескерткіштер екенін, оны сақтау және қорғау да Адамның қолында тұрғанын баса айтқан очеркші айғақтарды сөйлету арқылы, тарих тереңіне оқырманын бірте-бірте енгізіп жібереді. Өткен заманның тілсіз куәгерлерін, бейнелеу өнерінің ерекшеліктерін сақтап қана қоймай, үйренетін тұстарында Оралхан Бөкей көрсете кетеді. Адам мен Даланың байланысы үзілген жерде тіршілік атаулы жоқ болатынын философиялық тұрғыда толғаған очеркші көненің көзі – архитек-туралық ескерткіштердің көркіне көлеңке түсірмеу жолдарын ұсынып, халық дәулеті мен мақтанышы да осы көненің көзінде екенін лирикалық-философиялық толғаныстар арқылы пайымды шешімдер жасағанына сүйсінеміз.

«Өмір құбылысының сандаған қырларын, адам табиғатын, қоғам заңдылығын толық меңгермей жазушыға эстетикалық-философиялық жота көрсету мүмкін емес. Сол өнер биігінен табылып жүрген қазіргі қазақ прозасының (әсіресе, 60-70 жылдар аралығындағы) шоқ жұлдызы жоқ емес, бар. Әлемдік деңгейден, қала берді уақыт көкжиегінен көріне алатын, көркемөнер заңдылығын меңгерген Т.Әлімқұлов, С.Мұратбеков, Ә.Тарази, О.Бөкеев, Қ.Ысқақов т.б. творчествосын қай аспектіде қарастырсақ та теориялық ой-өріске арқау боларлық ауқымды творчество» [49,205-б],- дейді әдебиетші-ғалым Бақыт Кәрібаева. Басқа жазушылармен қатар, Оралханның көркем очерктерінің лирика-философиялық диалектикасын зерттеу қажеттілігі - шығармашылық әлеміне бойлаудың сара жолы. Сондықтан да, сезім мен суретті өз шығармаларына арқау еткен жазушы адамның ой дүниесіне терең үңілуге шебер, аңғарымпаз және танымпаз. «Тәңірісі сұлулықтың марал деген...» көркем очеркінде жазушы қазақ жұрты бұғы-маралды сұлулықтың тәңірісі санап келгенін, сондықтан да, қыздарының атын Марал, Ақмарал деп ат қоятынын ой қуалап, сезімтал, сергек оймен жаза келе: «Әдетте асыл аңның бұл түрін атай қалса, орманды, тау-тасты емін-еркін кезіп жүрген түз тағысы көз алдымызда көлеңдер еді. Бұлай ойлауымыздың дәйекті жөні бар: Қазақстанда маралдың қазіргі саны 25 мыңнан астам екен. Олардың түгелге жуығы тек қана таулы аймақтарды мекен етеді. Мысалы, Алматы облысы (Алатау баурайында) 6 мыңға жуық, Талдықорған облысында (Тянь-Шань тауларында) 16 мың, Семей облысында 0,8 мыңдай, Алтай тауларында 2 мың тағы марал мекендейді екен» [48,191-б],- деп публицистикалық сарында жаза келе, тарих тұңғиығына үңілген очеркші көкейде жүрген ойына, әлдебір тылсым сұлулықтың қиял-елестерін көз алдымызға елестете отырып, бұғы, маралды сақтау, қорғау мәселелерін жай ғана көтеріп қоймайды, табиғат-тамашаның әр көрінісіне, адам-шебердің мінез-кереметіне үңілуге, ой жүгіртуге жетелейді. Жазушы бұл очеркінде сұлулықтың тәңірісі - марал, бұғы жайында көкейінде жүрген ойларын сезімтал қаламгер ретінде тебіреніске беріліп, табиғат құбылыстарының сырына үңілген ой көзімен өзгелерді жетелеп, қызықтырып отырады.

«Құм мінезіндегі» Егінбай, «Менің сапарласымдағы» Қабден Рамазанов, «Салт аттыдағы» Әділқан, «Сен не ойлайсыңдағы» Ұлықбек, «Ыстық ықыластағы» Қазыбек Әбижановтардың дүниеге көзқарасы, табиғат, адамдар туралы ой-пікірлері көркем әңгімеленіп, бұл кейіпкерлердің ойы, психологиясы, мінез-құлқы нәзік өріледі. Жалпы, Оралхан Бөкей бұл очерктерінің өн бойына нәзіктік реңк-бояуларды орынды сіңдіре отырып, тіршіліктің жанды суретін, кейіпкерлердің ішкі тебіренісін беруде де белгі-нышандардың ортақтығын таңдаған.

«Ақша қардан аққала жасап ойнаған, бала досым-ау» очеркінде ойшылдық сарыны, бала кезінен бірге өскен досын сағыну, бірге жүрген күндерді аңсау басым. Бұл көркем очерктің әр тараушасының басын «Ақша қардан аққала жасап ойнаған, бала досым-ау» деп, бастаған очеркшінің досының бейнесіне, оның характер-қаракетіне қарап отырып, бізде де осындай досымыз бар ма? Бар болса сол Қайкенге ұқсайтын ақжүрек, ақкөңіл, адал ма? деген сауалдарды әрқайсысымыздың алдымызға алып келеді. Бұл шабытпен жазылған дүние және адамға бауыр, туыс керек, бірақ, адал дос ең керегі екенін жақсылық та, жамандық та Адамнан келетінін автор философиясынан ұғу қиын емес. Бір жылда төл туған, бір тракторға мінген, қапсағай бойлы ер Қайкен досын, оның өміріне қызығатынын, өзінен гөрі досының табиғатқа жақын жүргендігін, әсем Алтайдың табиғатын, дос мінезінің жақсы қырларын суреттеген тұстары ширақ. Бұл лирика-философиялық көркем очерктің мазмұны – дос көңілінің адалдығын, табиғатты сүюдегі шексіздік, өмірге құштарлық, кей кездегі адам баласының тыныштықты аңсауы, адам-жұмбақтың көп-көп құпияларын арқау етеді.

«Ақша қардан аққала жасап ойнаған, бала досым-ау...

Сенің сегізінші кластан соң оқымағаның ауру шешеңе қолғабыс жасау керек болды. Қабырғаң қатып, бұғанаң бекімей қолыңды күрек қажады. Есіңде шығар, Катондағы тракторшылар даярлайтын курста бірге оқыдық. Ең қызығы, орта білімі бар менен әлдеқайда озық оқып едің. Сонда 25 шақырымдық қашықтықтағы ауылға жаяу қайтып жүрдік. Сонда алдымызда сайрап жатқан қасқа жол сонау көкжиекке сіңіп, аспанға жетелейтін. Мынау жолдың өмір бақи да таусылмауын, ал екеуміз де дәл осылай қатар аяңдап, ертеңімізге ентікпей жетуді іштей тілер едік» [48,211-б],- деген жолдардан биік парасатпен қоса ар тазалығын байқаймыз. Бұл көркем очерк оқушыға ой тастап, көңіліне мұң артатын қасиеттерден де ада емес.

Оралхан Бөкей көркем очерктері нақтылы оқиғаға құрылмайды, жазушының көңіл-күй, түйсік-сезімдерінен өрбіген шығармалары көбінде лирикалық, философиялық, психологиялық дүниелерге айналып, оқушыны ойландыруға жетелеп, табиғатқа, табиғи сұлулыққа құштарлыққа баулуға жетектейді. Оралхан очерктерінің кейіпкерлері автордан алыс ұзамай, айналасында жүріп-ақ көп қасиеттерімен көріне алады және ойланғыш, шыншыл, адал, сыршыл, нәзік болып шығады.

Оралхан Бөкей «Сен не ойлайсың?» деген көркем очеркін былай бастапты:

« - Біз қандай шал болар екенбіз?

- Мүмкін, қартаймайтын шығармыз, иә, біз қартаймаймыз» [48,110-б].

Осы жолдардан жазушының оқырманы очерктерін оқу арқылы ешқашан қартаймағанын, оқып отырып автордың өзіне айналу, оқырман да, кейіпкер де, автор да бірігіп кетуі очеркшінің өзіндік қасиеті дегіміз келеді.

Кез келген шығарманың нақты бір өмірлік объектіні арқау етуі үшін қаламгер құжаттық материалдарды пайдалана отырып жүзеге асырады да, оның қоғамдық-әлеуметтік маңыздылығын арттыратын негізгі нысанасы философиялық мәні уақыт пен дәуірдің шындығын сығымдап көрсете білуінен аңғарылады. Бұл биік деңгейге көтерілу бірегей жазушылардың ғана қолынан келеді және мұнда шынайы ықылас, батырлық, шеберлік қатар жүргенде ғана, жоғарыдағы межеге жетеді. Қазақ әдебиетіндегі көркем очерктің лирика-философиялық түріне қалам сілтеген жазушыларымыздың бірі - Әбіш Кекілбай. Оның көркем очерктерінің негізіне қарапайым қазақ аулының адамдарының тұрмыс-тіршілігі, өмір шындығы, адамдар арасындағы әр алуан қарым-қатынастар, бауырмалдық жарқын қасиеттер, адамгершілік биік парасат, өзгеріске толы өмір суреттері арқау болады.

«Тарих та, бүгінгі күн де – тіршіліктің тартыс аренасы. Мұның өзі суреткер Әбіш туындылары үшін тиек боларлық көркемдік фон, көркемдік декорация ғана.

Ал, шығармаларының басты өзегі – тарих философиясы. Осы призма арқылы суреткер Кекілбайұлы, ең бастысы, тағдырлар философиясын алуан тұрғыдан мейлінше саралап көрсетеді. Сондықтан шығар, тарих пен бүгінгі күннің өзіне тән философиясы әрқашан көркемдік философияға айналып кетеді. Оның үстіне Тағдырлар философиясы – көркемдік философияға, ал Көркем философия – тағдырлар философиясына айналып жатады» [50,148-б],- дейді сыншы Сайлаубек Жұмабек. Расында да, Әбіш Кекілбайұлының қай көркем очеркіне зер салсақ та байқалатыны, өзіне тән философиялық өрнегі мен тарихи өрімі қатар жүреді. «Сайранқұмарлық санаға тұсау» атты философиялық ой-толғамдарға толы көркем очеркінде автор Адам концепциясы, рухани ізденістердің жемістері, қоғам проблемалары, қоғамдық сана, әдебиет пен мәдениетті саясаттандыру, электронды революция мәселелеріне жан-жақты тоқтала отырып, сараптама жасайды. Автордың телевизор экранының қаншалықты зиян әкеліп отырғандығы туралы ой-пікірлері орынды: «Тұтынушы қоғам идеологтары экран арқылы тарайтын «мәдениет» жұрнақтары сол жүйесіз түрінде, үздіксіз қалпында жас жеткіншектің әлі қалыптасып болмаған санасына орасан зор информация мен әр алуан көріністерді боратқан үстіне боратып, оның көкірегінен ата-аналары, жанашыр ағайын-тумалары, ойда жоқта оқып қойған әдеби кітаптары мен мектептегі ұстаздары құлағына құйып баққан «мәдениеттің ежелгі» дәстүрлеріне тән моралистік уағыздардың бәрін қуып шықпақтың аса күрделі стратегиясын жасақтап шығарды» [51,17-б],- деп ой қорытқан қаламгер телевизор экраны, адамзаттың көп ғасырлық әлеуметтік, рухани тәжірибесінің бәрін айырбастай алмайтынын, теледидар экрандарындағы жүйесіздік рухани әлсіреуге әкелетінін болжаған очеркші рухани кемелдік, биік сананың қалыптасуын тежейтін де осы теледидар екенін ашық дәлелдейді.

Биік талғамсыз парасат болмайтынын түйіндеген автор бұл очеркінің философиялық түйінін парасат пен пайымды азаматтық сана мен рухани мәдениет болған жерден ғана іздеу керек екенін баса айтады. «Бағзы мен бақиды жалғастырар сара жол» лирика-философиялық көркем очеркі -көлемді, көтерген проблемасы да ауқымды, тарихи-мәдени мұраның кешегісі мен бүгінгісін салыстыра келе, ертеңін де болжаған үздік шығарма. Бұл очерктің негізгі идеясы – мұрагер болып үйренуге шақыру, күрескерлікке, жасампаздыққа қол жеткізгенде ғана қай халық болсын өз мұратына жететіні жайында. Қазақ мәдениетінің тарихы, ұлт тарихы, мемлекет, қоғам тарихы екенін очеркші философиялық толғамдарымен түсіндіре отырып, өсімдік, жануарлар дүниесі де адамзаттың бір бөлігі екенін, оны Адамның ұмытпауын тілеген автор бүкіл планета тағдыры мен адамдар тағдыры бірлікте, бір-бірінен бөлуге болмайтынын жан-жақты дәлелдеп, жарыспалы дамыған елдер мәдениетін салыстырған тұстарының танымдық қасиеті мол шыққан. Әр елдердегі мәдениет, тарих, әдебиет дамуын шымыр да шыншыл кескіндеген очеркші жаны рухани таза ұрпақты тәрбиелеудің, адамгершілігі мол азамат өсіру үшін де кешегі, бүгінгі рухани мұрамызды дұрыс жеткізгенде ғана ертеңгі күні бүгінгімізден де күйзелмейтінімізді аңдатқан. «Айналаң – алтын бесігің» атты лирика-философиялық очеркі мынадай лирикалық шегініспен басталады: «Жылдар шіркін құба жонның құланындай зымырап өтіп барады. Арман сабаздың көбейе түспесе, азая түсер түрі жоқ. Абай айтқан «сағаттың шықылдағы» да бұрынғыдан гөрі жиірек соғып, қаттырақ естілетіндей. «Алдағы жолың, арттағы жолыңнан аз болмаса, көп емес», деп үсті-үстіне қайталап тұрғандай» [51,69- б],- дей келе, өзінің байыз таба алмаған көңілін, алаңдаушылығын білдірген автор бақыттың соғыстан кейін де дұшпаны көп болатыны жайлы ой толғайды. Қазақстанның көп қалаларының экологиялық жағдайына шын алаңдаушылық білдірген публицист көп дерек, фактілерге сүйене отырып, күллі ұлттың бүкіл интеллектуалдық потенциалы жиылған, ғылыми-әлеуметтік ортаның шоғырланған астарындағы экологиялық жағдайына алаңдаушылық білдіріп, басқа аймақтардың қарқ болып тұрмағанын да қатты сынап өткен. Республиканың он пайыздай жерінде таулы аймақтар да кен, түсті металлургия, химия өндірістері орналасқаны, суды сұраусыз пайдаланатын қазақтың, жерді де бей-берекетсіз құнарсыздандырып жатқандығын автор философиялық толымды пайымдаулар арқылы жеткізеді.

Экологиялық жайсыздық жайында сөз болса, тек Арал, Балқаш, Дегелең ғана ауызға алынатыны, Шымкент, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан облыстарының да табиғатына апат төніп, халқының өмірі қысқарып, өлім атаулы жиілеп бара жатқанын ашына жазған публицист адам тағдыры, адамның болмыс, ажал алдындағы шарасыздығына назар аударуды ұсынады. Әбіш Кекілбайдың бұл көркем очеркін: «Ал ендігі жерде өз бауырымыздан шыққан бүлдіршіндерден басталатын болашақ адамзаттың бақыты жолында бел шешіп, білек сыбанып күресуге тұратындай жалғыз майдан осы. Жарастықты өмір, сау-саламат тіршілік жолындағы күрес. Өйткені, айналаң – аялы алтын бесігің. Бесігін ардақ тұтпаған береке қайтып таппақшы?!» [51,79-б],- деп логикалық тиянақтылық табатын соңғы шешіммен аяқтайды.