Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы

жүктеу 2,65 Mb.

бет	8/18
Дата	15.05.2018
өлшемі	2,65 Mb.
	#13816

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 18

3. MRTS_KL= -4 дейік. Капиталдың пайдалануы 3 бірлікке азаяды (қысқарады). Шығарудың бұрынғы көлемін сақтау үшін еңбектің неше қосымша бірлігі керек?

4. Фирманың өндірістік функциясы Q = 0,9·K^0,6·L^0,5. Қаралып тұрған кезеңде капитал 200-240 бірлікке дейін көбейді, еңбек – 60-тан – 66 бірлікке дейін көбейді. Өндіріс көлемі қаншаға өскенін анықтаңыз.

5. Кестеде келтірілген мәліметтер бойынша орташа және шекті факторлардың мағыналарын есептеңіз:

Тұрақты фактор (бірліктер)	Ауыспалы фактор (бірліктер)	Шығару көлемі (бір күнде)	Орташа өнім	Шекті өнім
2	0	0
2	1	40
2	2	90
2	3	150
2	4	160
2	5	150
2	6	120

6. Шығару көлемі мен өндіріс факторлар шығындары арасындағы тәуелділіктің түрі:

Q = 9+0,2K+0,7L

Факторлардың шекті өнімділігін және технологиялық ауысудың шекті нормасын анықтаңыз.

7. Фирмада жұмыс істейтін 20 адам 100 мың тг сомасына өнім шығарады. Жұмыскерлер санының 1% өсуі өндірістің 1,2% өсуіне әкелді. Еңбектің шекті өнімін анықтаңыз.

ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ
1. Шығындар. Шығындарды жіктеу
Шығындар – бұл факторлардың ақшалай түріндегі шығындары.

Экономикалық әдебиетте шығындардың бірнеше түрі белгілі (бұл мәселе бойынша әр түрлі пікірлер бар).

1. Өндіріс шығындары және айналым шығындары. Өндіріс шығындары өндіріс аясында, ал айналым шығындары айналым аясында пайда болады.

2. Бухгалтерлік және экономикалық шығындар. Бухгалтерлік шығындар – ол есепті кезеңде орын алған өндірістің нақты шығындары. Дәл осы шығындар фирманың бухгалтерлік есебінде көрсетіледі. Шығындар баламалы да болады – олар факторларды пайдаланудың баламалы кұны. Баламалы шығындардың мәнін мысалда көрсету оңай. Кез келген кәсіпкерде (жалпы кез келген экономикалық субъектіде) бар ресурстарын (қорларын) пайдаланудың бірнеше балама амалдары бар. Ол өндіріс процесін (үдерісін) ұйымдастыруы мүмкін – ғимаратты жалға алуға, негізгі және айналым капиталға ие болуға, жұмыскерлерді жалдап, өндіріс ашуға – бұл жағдайда ол өндіріс көзге көрінетін шығындарға тап болады. Бар ақшасына банкте депозиттік шот ашып, салым бойынша пайыз түрінде пайда, түсім алуы мүмкін. Егер кәсіпкер қорларды пайдаланудың бірінші амалын таңдаса, ол алмаған банк пайызы көзге көрінбейтін шығындар сомасын құрайды. Сонымен, көзге көрінбейтін шығындар қорларды пайдаланудың екі балама амалының біреуін таңдағанда, қолдан жіберіп алған (айырылып қалған) пайда болып келеді. Көзге көрінетін және көзге көрінбейтін шығындар экономикалық шығындарды құрайды.

3. Сыртқы және ішкі шығындар. Сыртқы шығындар – сырттан келтірілетін қорлар (ресурс) үшін төлем (жалданған жұмыскерлердің жалақысы, жалға төлеу, шикізат, отын, көлік және де басқа қызметтер үшін жеткізушілерге төлем). Ішкі шығындар – өзінің иесіндегі жеке пайдаланатын қор үшін төлем. Мысалы, егер кәсіпкер өзі тікелей өндірісте немесе өндірістің ұйымдастыруында қатысып, өзі еңбектенсе, алынатын табыс ішкі шығындар болып саналады.

4. Өндірістің бухгалтерлік (көзге көрінетін) шығындары. Олар тұрақты және ауыспалы болады.

Тұрақты шығындар – өндіріс көлемдерінің өзгерістеріне байланысты шамалары өзгермейтін шығындар, яғни, оның қызметі пайдалы немесе шығынды болғанына қарамастан фирма әрқашан оларды жабуға тиісті. FC (fixed costs). Оған: жалға төленетін төлем, сақтандыру жарналары, салықтардың кейбір түрлері және т.б. кіреді. Ауыспалы шығындар – өндіріс көлеміне байланысты шамасы өзгеретін шығындар. VC (variable costs). Бұл мынадай шығындар: шикізатқа, материалдарға, электр энергиясына, көлік және басқа да қызметтерге кететін шығындар. Тұрақты және ауыспалы шығындардың сомасы жалпы (жиынтық) шығындарды құрайды. TC (total costs): TC = FC + VC. Кобба – Дуглас моделі (үлгісі) үшін жалпы шығындар функциясының түрі:

TC = P_KK + P_LL, мұнда K,L – капитал және еңбек бірліктерінің саны: P_KK, P_LL – капитал мен еңбектің бағалары

Келтірілген жіктеудің сызбасы:

Сыртқы Ішкі
Шығындар

Бухгалтерлік (көзге көрінетін) + көзге көрінбейтін = экономикалық

Тұрақты + ауыспалы = жалпы

Экономикалық талдау үшін орташа және шекті шығындардың есебі орынды.

Орташа шығындар – өнім бірлігіне есептелген жалпы шығындардың шамасы:

ATC (AC) = TC/Q;

AFC = FC/Q; AVC = VC/Q;

ATC = AFC + AVC.

Шекті шығындар – бір бірлікке өндіріс көлемінің өсуімен туындаған валдық (жалпы шығындардың өсуі):

MC = Δ ТC/ΔQ

Таяу уақыттан бері микроэкономикада шығындардың ерекше түрі – трансакциялық шығындар зерделенеді. Трансакциялық шығындар (лат. Transactio – мәміле) – өндіріс үдерісімен емес, айналыс аясымен емес, мәміле жасау барысында нарықтық агенттерінің өзара әрекеттесу үдерісімен байланысты шығындар. Экономикалық теорияда олар институционалистер арқылы пайда болды. Осы бағыттың өкілдері экономикалық талдауға әлеуметтік-саяси пәндердің элементтерін еңгізіп, (Т. Веблен, Дж. Коммонс, Дж. Гэлбрейт, Р. Коуз) фирма теориясына көптеген жаңалықтарды әкелді. Р. Коуздің пікірінше, трансакциялық шығындар нарықтық агенттердің ақпаратты іздеу мен талдауға уақыты мен күшін жіберу (шығару) қажеттілігімен себептелген (әлуетті сатып алушылар, жеткізушілер, бағалар мен тауарлар жөнінде), келіссөздер, оларға бақылау жасау, келіссөздердің заңдық қамтамасыз етуі және т.б.
2. Қысқа мерзімді кезеңдегі өндіріс шығындары
Өндіріс шығындары шығарудың функциясы: C = f (Q), мұнда С – шығындар (costs). Шығындар функциясының түрі өндірістік функцияның тұрпатымен анықталады, ал олардың шамасы – өндіріс факторының құнымен. Шығындар шамасы мен шығару араларындағы графикалық тәуелділік шығындардың қисық сызықтары арқылы білінеді. Шығындарды ең алдымен қысқа мерзімді кезеңде талдайық. Бұл уақыттық аралықта факторлардың жартысы сол күйінде, өзгеріссіз қалады, демек, шығындарды тұрақты және ауыспалыға бөлуге болады.

Тұрақты шығындар графигі түзу түрінде көрсетіледі, өйткені олардың шамасы өзгермейді, ауыспалы шығындар графигі – ұлғаймалы қисық сызық (олар өндіріс көлемінен тура тәуелділікте болады), валдық (жалпы) шығындар графигі – ол тұрақты шығындардың шамасына өскен (көбейген) ауыспалы шығындардың қисық сызығы.

C TC
FC VC
FC
Q

52 сурет. Тұрақты, ауыспалы және валдық шығындар
Орташа тұрақты шығындар графигі төмен түсетін қисық сызық болып көрінеді, бұндай пішіннің себебі – тұрақты шығындар шамасы шығару көлемінің өсуінен өзгермейді. Орташа ауыспалы шығындар динамикасы кемушілік қайтарым заңының әрекетіне байланысты, графикте олар ұлғаймалы қисық сызығының түрінде көрсетіледі. Орташа валдық (жалпы) шығындардың пішіні тұрақты және ауыспалы шығындардың нақты мағыналарынан тәуелді: егер FC>VC, АТС қисық сызығы төмен түседі; егер FC

C ATC

AVC

AFC

53 сурет. Орташа тұрақты ауыспалы және валдық (жалпы) шығындар

MP, AP MP_max

AP_max

MP_L

AP_L

AVC, MC

AVC

AVC_min

Q
54 сурет. Орташа және шекті өнімнің қисық сызықтары мен орташа және шекті шығындардың қисық сызықтары
Алдында, ауыспалы фактордың қайтарымы өскенде, шекті шығындар азаяды, демек, орташа ауыспалы шығындар азаяды. Сонан соң, жоғары шегіне жеткенде, ауыспалы фактордың қайтарымы, кемушілік қайтарым заңына сәйкес, түседі, демек, шекті шығындар өсе бастайды, ол, кейінірек, орташа ауыспалы шығындардың өсуіне әкеледі.

Шекті және орташа өнім шамасы араларында тәуелділік болуына сәйкес шекті және орташа шығындар араларында да тәуелділік бар (55 сурет).

1. Орташа ауыспалы және орташа валдық (жалпы) шығындар төмендейді, егер шекті шығындар орташа ауыспалы шығындардан аз болса (МР<АVC );

2. Орташа ауыспалы және орташа валдық (жалпы) шығындар өседі, егер шекті шығындар орташа ауыспалы шығындардан көп болса (МР>АVC);

3. Орташа ауыспалы және орташа валдық (жалпы) шығындар қисық сызықтарының шекті шығындар қисық сызықтарының көбеюші, үдеуші бөлігімен қиылысу нүктесінде азаяды.

4. Өндіріс көлемінің өсу барысында орташа ауыспалы және орташа валдық (жалпы) шығындардың қисық сызықтары жақындайды (өйткені орташа тұрақты шығындар азаяды).

C MC ATC

AVC

AFC

Q

55 сурет. Қысқа мерзімді кезеңдегі шекті және орташа шығындардың қисық сызықтары

Шығындар қисық сызықтарының жағдайы факторлар бағалары мен бұл фактор ауыспалы немесе тұрақты болуына байланысты. Тұрақты фактор бағасының өсуі AFC және АТС қисық сызықтарын жоғарыға ауыстырады (шығындар өседі); бағасының төмендеуі – оларды төменге ауыстырады (шығындар азаяды). Ауыспалы фактор бағасының өсуі АVC және АТС қисық сызықтарын жоғарыға ауыстырады, ал МС қисық сызығын – солға; ауыспалы фактор бағасының төмендеуі – АVC және АТС қисық сызықтарын төменге ауыстырады, ал МС қисық сызығын – оңға. Қысқа мерзімді кезеңде (оны эмпиризмдік талдаулар дәлелдейді) ауыспалы фактордың тұрақты қайтарымы орын алады. Графикалық түрде ол орташа шекті шығындардың «кең жалпақ түбін» көрсетеді.
3. Ұзақ мерзімді кезеңдегі шығындар
Ұзақ мерзімді кезеңде шығындардың қисық сызықтары өндірістің әр түрлі көлемдері үшін олардың ең аз маңызын көрсетеді. Сондықтан, ұзақ мерзімді орташа LRAC (long run average costs curve) шығындар қисық сызығының графигі өндірістің әр түрлі көлемдерінің қысқа мерзімді орташа шығындарының қисық сызықтарына қатысты жанама болып келеді де (56 сурет), «орауыш қисық сызық» деп аталады. Ұзақ мерзімді шекті LRMC шығындардың қисық сызығы қысқа мерзімді шекті шығындардың қисық сызықтарына сәйкес салынады.

C AC₅

AC₁ LRAC

AC₄

AC₂ AC₃

Q₁ Q₂ Q₃ Q₄ Q₅

56 сурет. Ұзақ мерзімді орташа шығындар қисық сызығы
Графикте көрсетілгендей, ұзақ мерзімді кезеңде орташа шығындардың шамасы Q₃ өндіріс көлеміне дейін түсіп, сонан соң өседі. Бұл ауқым әсерінің әрекетімен түсіндіріледі: алдында өндірістің кеңеюі дайын өнімдердің көбею қарқынына шығындардың өсу қарқынынан асып түсуіне жағдай жасайды (оңды ауқым әсері), сонан соң – керісінше (кері ауқым әсері). АС төмендеген өндіріс көлемі тиімді екені, АС өскенде – тиімсіз екені және АС азайғанда (Q₃) – ең тиімді (нәтижелі) екені сөзсіз. Орташа шығындардың ең аз (шамалы) мағынасына сәйкес нүкте олардың шекті шығындар қисық сызықтарымен қиылысу нүктесі болып табылады (яғни LRAC = LRMC болған нүктесі 57 сурет).

C LRMC LRAC

57 сурет. Ұзақ мерзімді орташа шығындар қисық сызығы және ұзақ мерзімді шекті шығындар қисық сызықтары
Сонымен бірге өндірістің тиімді көлемін іздеу мәселесі ауқым әсері мәселесімен ғана шектелмейді. Ауқым әсерімен қатар фирма өніміне деген сұраныс екінші маңызды фактор ретінде болып келеді. Q₁ тең сұраныс тек қана шағын фирманың АС₁тең шығындарын жабады; ірі фирмалардың АС_2,, АС₃ тең шығындары Q₁сұранысы үшін өте көп (үлкен). АС₂ тең шығындарының мөлшері бар орташа кәсіпорын үшін Q₂тең сұраныс ең оңтайлысы. Q₃сұранысы үшін ірі фирма қажет, себебі тек қана сол шығару көлемінің тиісті сұранысы үшін АС₃ ең аз шығынын қамтамасыз етеді.

AC₂ AC₃

C AC₁

Q₁ Q₂ Q₃ Q

58 сурет. Фирманың оңтайлы көлеміне сұраныстың әсері (ықпалы)
4. Өндірушінің тепе-теңдігі. Изокоста
Тұтыну теориясында тұтынушының тепе-теңдігі анықталатындай (соған сәйкес) өндіріс теориясында да өндірушінің тепе-теңдігі анықталады. Өндірушінің тепе-теңдігі (оптимум) болып тұрған қорлардың (ресурстардың) барында өндірістің ең көп көлеміне жеткенде қамтамасыз етіледі. Мысалды қарайық. Бір кәсіпкердің тауар өндірісінде пайдаланатын факторлардың шекті өнімдері (біз бұрынғыдай 2 факторлы моделін, үлгісін қараймыз) өнімнің 120 бірлігін және 140 бірлігін құрайды. Факторлар құндары – 10 доллар және 20 доллар.

Орташа өлшемді шекті өнімдерді табамыз:

МР₁/Р₁= 120/10 = 12; МР₂/Р₂= 140/20 = 7

Бұдан бірінші факторды пайдалануының тиімділігі көрініп тұр, өйткені оның қайтарымы екіншіден көптеу. Егер кәсіпкер екінші фактордың бір бірлігінен бас тартса, ол 20 долларды сақтап қалып (ұтып алып), бірінші фактордың 2 бірлігін сатып алады. Сонымен, бұл жағдайда оның ұтысы 120·2 = 240 өнім бірлігін, ал шығындар – 140·1 = 140 бірлігін құрайды, демек, таза ұтыс = 240 – 140 = 100 өнімнің бірлігі. Әрі қарай, кәсіпкер пайдаланатын факторларды қайта үлестіреді. Факторлардың шекті өнімдері теңескенге дейін бұндай қайта үлестіру жалғаса береді:

МР₁/Р₁= МР₂/Р₂= ... = МР_n/Р_n

Сонымен, біз пайданы көбейтудің (шығындарды азайтудың) алтын ережесін тауып аламыз: тиімді кәсіпкер факторлардың оңтайлы қиыстыруына тырысады өндірістің әр факторына жұмсалған ең соңғы доллар (немесе басқа ақша бірлігі) бірдей шекті өнім береді, ал өндіріс факторы әкелетін кіріс пен оның бағасы арасындағы айырма ең жоғары (көп). Егер барлық факторлардың шекті өнімдері бірдей болса, оларды үлестірудің мағынасы жоқ, себебі, олардың біреуі де басқаларынан көп кіріс әкелмейді. Факторларды пайдалануы мен олардың бағасы араларындағы табыс айырмасы – осы фактордан алатын кәсіпкердің таза пайдасы. Жай сөзбен айтқанда, қосымша қызметкерді алудың маңызы бар, егер ол әкелетін табыс (оның шекті өнімі) жалақысынан (бағасынан) асса.

Осы ереженің тұтыну теориясындағы Госсеннің екінші ережесімен сәйкестігі мәлім. Кобба-Дугластың 2 факторлы моделі (үлгісі) үшін өндіруші тепе-теңдігі мына жағдайда болуы мүмкін:

МР_L/ W = MP_K/I, мұнда W – жалақы (өндіріс факторы ретіндегі еңбек бағасы); І – пайыз(өндіріс факторы ретіндегі капитал бағасы). Еңбекке жұмсалған соңғы ақша бірлігі капиталға жұмсалған соңғы ақша бірлігі сияқты өндіріс көлемінің сондай өсуіне әкелгенде, өндіруші тепе-теңдігіне жетеді. Өндіріс факторларының әр түрлерін көрсетіп, бірдей жиынтық шығындарды беретін түзу сызық изокоста деп аталады (isocost). Изокостаның теңдеуін өндірушінің бюджеттік шектеу теңдеуінен алуға болады:

С = WL + IK, = > K = C/I – (W/I) · L;

L = C/W – (I/W) · K

Егер факторлар бағаларырын өзгерілмейтін деп санасақ, С₁, С₂, С₃ шығындардың әр деңгейлері үшін изокоста графиктерін салуға болады:

C₃

C₂

C₁

L

59 сурет. Шығындардың әр деңгейлерінің изокосталары

Осы изокосталардың әр қайсысы шығындардың бір деңгейін қамтамасыз ететін факторлардың барлық мүмкін түрлерін көрсетеді. Изокоста неғұрлым жоғары болса, шығындардың соғұрлым жоғары деңгейін көрсетеді. Изокостаның еңкіштігі «алу» белгісі бар факторлар бағаларының ара қатысына тең:

Р_L/ P_K= W/I

Сонымен, егер өндіруші еңбек бірлігін капиталмен алмастырса, шығындардың бұрыңғы деңгейін сақтап қалу үшін ол P_Kбаға бойынша капиталдың Р_L/P_K бірліктерін сатып алуға тиісті. Егер факторлардың бағасы өзгерсе, изокостаның еңкіштігі де өзгереді:

Ал екі факторлардың бағалары өзгерсе, изокостаның еңкіштігі олардың баға қатыстарынан тәуелді болады.

Изокванта графигіне изокоста графигін салсақ, олардың қиылысу нүктесінде өндіруші тепе-теңдігінің моделін (үлгісін) аламыз (60 сурет). Өндірушінің тепе-теңдік нүктесі бір мезгілде өндіріс шығындарын азайту нүктесі де болады.

K_E

L_E L
60 сурет. Өндірушінің тепе-теңдігі
Өндірістің әр көлемінің шығындарын азайтатын өндіріс факторларының түрін анықтап, өндірістің әр көлемі үшін өндірушінің тепе-теңдік нүктелерін қосып, фирманың даму траекториясы қисық сызығын алуға болады. Ол – фирманың өсу сызығы – изоклиналь (61 сурет). Оның салынуы тұтыну теориясындағы «табыс – тұтыну» қисық сызығының салынуымен сәйкес.

K

L

61 сурет. Фирманың даму траекториясы

Фирманың даму траекториясы қисық сызығының әр түрлерін айыруға болады:

Даму траекториясы, ол капитал сыйымды технологияларға көшуін сипаттайды да тәжірибеде ең кең таралған болып саналады (62-а сурет)
Сызықтық даму траекториясы, ол факторлардың тұрақты ара қатысымен сипатталады.
Төмендейтін даму траекториясы, ол еңбектің көп санын (көп еңбекті) қолдануымен сипатталады (62-в сурет).

K K

а) L б) L в) L

62 сурет. Даму траекториялардың түрлері

жүктеу 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 18