Бәсекелес нарықта өнімнің бірлігін 10 доллар бағамен өткізетін фирманың өндірістік функциясы

а) 15

в) 30

а) көбірек еңбек пен капиталды

б) азырақ еңбек пен капиталды

в) еңбекті көбірек, ал капиталды азырақ

г) капиталды көбірек және еңбекті азырақ

ЖАЛПЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІК
1. Жалпы тепе-теңдікті талдау. Бір адам экономикасының үлгісі
Біз жеке нарықтағы тепе-теңдік талдауын (жартылай тепе-теңдіктің талдауын) өткіздік. Енді жалпы тепе-теңдік үлгісін көрейік. Өзара байланыстар сипатына қарай нарықтар бөлінеді:

– өзара тік байланыстағы нарықтар – бір нарық фирма өндірісінің өнімі екінші нарық фирма өндірісінің ресурсы (қоры) болып келеді. – өзара тік байланыстағы нарықтар – нарық өндіріс өнімдері бір-бірін ауыстырады немесе бірін-бірі толықтырады. Жалпы тепе-теңдік үлгіде өзара байланыстар мысалы ретінде мұнай, бензин, автомобильдер және көмір нарықтарын алуға болады. Бір себептерден мұнай өндірісі қысқарады дейік, нәтижесінде бағасы өсіп кетті. Оның салдары: ұсыныстың азаюы және бензин нарығында бағаның өсуі. Бензин мен автомобильдер комплементарий – тауарлар болғандықтан, автомобильдер нарығында сұраныс пен бағалар төмендейді, ал мұнай субтитут – тауары – көмір нарығында, керісінше – бағалар өседі. Осындай өзгерістермен байланысты нарықтағы өндіріс көлемдерінің және бағалардың өзгеруі кері байланыстар әсері деп аталады. Бірақ бағалар мен ұсыныстардың бірқатар өзгерістерінен кейін (әр нарықта болып жатқан) экономикада қайтадан жалпы тепе-теңдік орнайды. Жалпы тепе-теңдік орнату мүмкіндігі жөніндегі мәселе (экономикалық қажеттілікке жеткізетін) экономикалық теорияда әлі ашық болып тұр.

Нәтижелілік өлшемі – келесі шарттарға сәйкес келу:

1. 
   бар ресурстарды пайдалану
   
2. 
   өндірушінің де, тұтынушының да әл-ауқатын жоғарылату
   
3. 
   сұраныстың ұсынысқа теңдігі
   

U₂

U₁

В демалыс сағаттары

Бар болған уақыт
90 сурет. Робинзон Крузо экономикасының үлгісі
Графиктегі абцисс өсінде Робинзон бос сағаттарын, координат өсінде – оның өндіріс көлемін белгілейік. Абцисс өсіндегі В нүктесі оның бар уақытын, яғни өз қалауымен пайдалана алатын уақытын көрсетеді – оны жұмысқа немесе демалуға арнауы мүмкін. ВВ қисық сызығы – бір тауардың өндірісіне кететін өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы. Әр нүктесі бар ресурстарды (еңбекті) толық пайдалануында Робинзон өндіретін бидайдың ең жоғары өндіріс көлемдерін көрсетеді. Графикте Робинзонның парықсыздық қисық сызықтарының картасын (оның тұтыну ұнатымдарын көрсететін) салайық. Робинзонның өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтары (оның өндіруші ретіндегі қызметін көрсететін) және парықсыздық қисық сызықтарының картасы (оның тұтынушы ретіндегі қызметін көрсететін) сәйкес келуі бізге Робинзон Крузо экономикасының үлгісін береді (90 сурет). Ендігі біздің міндет – пайда мен пайдалылықты көбейтіп (жоғарылатып), нарықта сұраныс пен ұсынысты теңестіретін, өнімге және бос уақытқа деген бағаларды табу, яғни тепе-теңдік бағаларды. Ол үшін ең алдымен біз өндіруші ретіндегі Робинзонның тепе-теңдік бағаларын, сонан соң – оның тұтынушы ретіндегі тепе-теңдік бағаларын тауып, оларды салыстырамыз. Егер олар сәйкес келмесе, ары қарай іздейміз. Ең алдымен, өндіруші ретіндегі Робинзонның пайдасын өсіретін бағаны табамыз. Өнім бірлігінің бағасын Р_b, жалақы мөлшерін W, өндіріс көлемін – В, ал бос уақыт сағаттарын – n деп белгілейік. Онда өндірістің валдық (жалпы) шығындары және жалпы табыс құрайды:

ТС = W*(B –n), мұнда (B –n) – еңбекке (өндіріске) кеткен уақыт. TR = P_b* · B. Осыдан, пайда шамасы тең:

п= TR – ТC = P_b* · B –W*(B – n).

Алынған теңдеудің негізінде бірдей пайданың қисық сызығын саламыз. Алынған бірдей пайданың сызықтары бір-біріне жарыспалы, WP_b тең еңкіштігі бар, пайданың жоғары деңгейін көрсететін сызықтар координатың басталуынан жоғары тұр. Өндіруші ретінде Робинзонның тепе-теңдік нүктесі L₁ болып табылады, онда бидайдың В₁ бірлігін өндіру үшін (В – n₁) еңбек сағаттары пайдаланады. Енді тұтынушы рөлінде Робинзонның пайдалылық функциясын (қызметін) жоғарылататын бағаны тауып алайық. Робинзонның бірдей пайдасының ең жоғары сызығы бір уақытта оның бюджеттік сызығы болып келеді, себебі оның бюджетін (табысын) пайда құрайды.

Тұтынушы ретінде Робинзонның тепе-теңдік нүктесі L₂, онда бюджеттік сызық F парықсыздық қисық сызығын жанай өтеді. Сонымен, тұтынудың ең дұрыс, ұнатымды жиыны – n₂ – бос уақыт сағаттары мен В₂ бидай бірліктері. Алынған үлгіде өнімге деген сұраныс ұсыныстан аздау, ал еңбекке деген сұраныс оның ұсынысынан көптеу. Бұл Робинзон Крузоның тепе-тең емес үлгісі. Өндіруші мен тұтынушы тепе-теңдік нүктелері сәйкес келгенде ғана біз Робинзон Крузоның оптимумын табамыз. Мұнда сұраныс пен ұсыныс теңесетін бағаларға сәйкес келеді. Бір адамның үлгісіндегі бұл тепе-теңдік L* нүктесіне жетеді (92 сурет).

өндіріс көлемі

В L₁

В₁ •

В₂ •

U₁ F U₂
n₁ n₂ B демалыс сағаттары

Бар болған уақыт

B

L^* U₃

G демалыс сағаттары

B

92 сурет. Робинзон Крузо экономикасы үлгісіндегі тепе-теңдік
2. «Таза» айырбас экономикасының үлгісі. Эджворт диаграммасы
Бір адам экономикасының үлгісі көптеген факторларды есептеуге мүмкіндік бермейді. Оның көмегімен бірнеше тауарлар нарықтарында тепе-теңдік қалай орнайтынын, сауда байланыстары қалай пайда болатынын, тұтынушылар араларында экономикалық игіліктер қалай үлестірілетінін біле алмаймыз. Бұл кемшіліктерді «таза» айырбас экономикасының үлгісі арқылы жоюға болады. Осындай үлгінің көмегімен нарықта 2 тауарды айырбастайтын 2 адамның тепе-теңдігі талданады. Сонымен, егер Робинзон Крузо экономикасының моделін «1×1×1» моделі десек, «таза» айырбас моделін «2×2×2» моделі деуге болады. «Таза» айырбас моделін талдағанда Эджворт жәшігі деп аталатын диаграмма пайдаланады.

2 тұтынушы – А және В екі тауарды айырбастайды – X және Y. Диаграмманың көлденең өстері Х тауарға тік, Y тауарға сәйкес. А тұтынушы үшін санау төменгі сол бұрыштан, В тұтынушы үшін – жоғары оң бұрыштан басталады. Эджворт жәшігінің ішіндегі әр нүкте 2 тұтынушының әр түрлі нарық себеттеріне (корзина) сәйкес, яғни диаграмманың кез келген нүктесінде Х_А +Х_В = X және Y_A+Y_B = Y.

( Х_В

Y U_B В

Ү игіліктің жалпы көлемі

Y_A Z Y_B

Е

U_A

0 Х_А Х

Х игіліктің жалпы көлемі

93 сурет. Эджворт жәшігінің диаграммасы
Диаграммада әр тұтынушы үшін парықсыздық қисық сызығының жиыны бар, егер А тұтынушы үшін парықсыздық қисық сызығы әдеттегідей болса, В тұтынушы үшін олар 180⁰ айналдырылған. Сол себептен парықсыздық әр келесі қисық сызығының пайдалылығы А тұтынушы үшін жоғары, оңға қарай өседі, В тұтынушы үшін – төмен, солға қарай. Эджворт жәшігінде А және В тұтынушылар парықсыздық қисық сызықтарының қиылысу нүктесінде нәтижелі үлестіру орын алады. Нәтижелілік өлшемі – Парето – нәтижелілік. Бұндай үлестіруге Е нүктесінде жетеді. Эджворт диаграммасында нәтижелі үлестірудің нүктелері көп. А тұтынушының есептеу нүктесіне жақын орналасқан нәтижелі үлестіру нүктелері ол үшін пайдалы болады, ал В тұтынушыға жақын орналасқан нүктелер – сол үшін пайдалы.

Б

Е₂

Ү игіліктің жалпы көлемі

Е

Х игіліктің жалпы көлемі

Y Тауары

Х Тауары

MRT_XY = MC_Y/MC_X, мұнда МС – әр тауар өндірісінің шекті баламалы шығындары

Нәтижелілік үлгісін, «таза» ауыстыру мен өндіріс нәтижелілігі үлгісін қосып, біз жалпы үлгіні аламыз, табамыз. Оның көмегімен қойылған міндетті шешеміз: өндіріс факторларын, тауарларды ең жоғары тұтыну нәтижемен қалай үлестіру керек?

Парето – нәтижелілікті көрсететін ахуал 96 суретте салынған. Парето – нәтижелі үлестіру Е нүктесінде, онда өндіруші көзқарасы бойынша нәтижелілік тұтынушы көзқарасы бойынша нәтижелілікпен сәйкес келеді. Бұл нүктедегі парықсыздық қисық сызығының (MRC) еңкіштігі өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтарының еңкіштігіне тең (MRT). MRT_XY = MRS^A_XY = MRS^B_XY

YТауары

Е

Х Тауары

U_B

f(U_A, U_B, …., U_n), мұнда U_A, U_B, …., U_n – қоғамның әр мүшесінің пайдалылығы. Егер «қоғам» 2 адамнан тұрса, қоғамның әл-ауқат функциясының графикалық түрі осындай болады:

U_B

1. Әр жеке адам тілейтін үлестіруді Парето – нәтижелілік қамтамасыз ете ме? Қоғамдық әл-ауқаттың өлшеміне сай ма? Ол үшін 97 суретке назар аударайық. Графиктегі Н нүктесі Парето – нәтижелі емес: оған сәйкес үлестіру бойынша мәмілеге қатысушы жағдайының жақсаруы екіншісінің жағдайы төмендегенін ұйғарады. Сонымен бірге, Н нүктесіндегі үлестіру В тұтынушыға көбірек пайдалылық әкеледі (А тұтынушымен салыстырғанда). Сондықтан В тұтынушы осындай үлестіруді Е нүктесіндегі үлестіруден әділдеу деп санайды. Нәтижелі үлестіру әділ үлестіру деген емес. Экономикалық нәтижелілік пен әлеуметтік әділдік қазіргі замаңғы экономикасының ең өткір мәселесінің бірі. Экономикалық теорияда әділдікке деген 4 негізгі көзқарас қалыптасты: