Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы

жүктеу 2,65 Mb.

бет	2/18
Дата	15.05.2018
өлшемі	2,65 Mb.
	#13816

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 18

3. Нарықтың тепе-теңдігі
Нарық тепе-теңдігінің моделі (үлгісі) А.Маршаллдың неоклассикалық синтез деп аталатын теорясында ХІХ ғасырдың екінші жартысында көрсетілген. Нарықтық баға белгілеудің мәні мен табиғаты жөніндегі мәселе көп уақыт бойы экономика теориясының негізгі мәселесі болған. Саяси экономия классикалық мектебінің өкілдері осы мәселені тек қана (ұсыныс) өндіруші тұрғысынан зерттеген, олардың пікірі бойынша – баға белгілеуінде негізгі рөл өндіріс шығындарына берілуі керек. Маржиналистер, керісінше, өз назарын игіліктің пайдалылығына аудара, оны нарық бағасын белгілейтін негізгі фактор ретінде санап, яғни сұраныс (тұтынушы) тұрғысынан ойлаған.

Неоклассикалық мектебінің негізін қалаушысы ағылшын экономисті А.Маршаллдың бейнелі, нақысты сөзі (сөйлемшесі) бойынша сұраныс пен ұсыныс «бір қайшының екі жүзі» болып, нарықтық бағаның белгілеуінде бірдей қатысатынын дәлелдеді. Бір тауардың сұраныс қисық сызығы графигін осы тауардың ұсыныс қисық сызығына жатқызып, біз жартылай нарықтық тепе-теңдік моделін (үлгісін) – бір тауар нарығындағы тепе-теңдікті аламыз. (8 сурет)

Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының нүктесі – нарық тепе-теңдігі нүктесі, ол теңсалмақты баға мен тауардың теңсалмақты санына сәйкес келеді, яғни сатушы мен сатып алушыны қанағаттандыратын баға мен санға.

D
Q

8 сурет. Жартылай нарық тепе-теңдік моделі (үлгісі).
Егер тепе-теңдік бағадан немесе саннан ауытқу байқалса, нарық тепе-теңдік жайынан (күйінен) шығады. Тепе-теңдікке жетудің 2 балама жолдары – Вальрас бойынша тепе-теңдік және Маршалл бойынша тепе-теңдік деп аталады. Швейцар экономисті Л.Вальрас әзірлеген моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен ауытқу нақты нарық бағасының тепе-тең бағасынан ауытқу нәтижесінде болады (9 сурет). Нақты нарық бағасы (Р₁) теңсалмақты баға (Р_Е) деңгейінен төмен белгіленді дейік. Бұл жағдайда сұраныс ұсыныстан асып (Q_D> Q_S), сұраныс артылып қалады, ол сатып алушылар арасында бәсекелестік туғызып, нарық бағасын теңсалмақты баға деңгейіне дейін жоғары итермелейді. Егер нарық бағасы (Р₂) теңсалмақтыдан (Р_Е) жоғары болса, ұсыныс молшылығы (артылып қалуы) орын алып, сатушылардың бәсекелестігі нарық бағасын теңсалмақты деңгейге дейін төмендетеді. Вальрас бойынша сұраныс пен ұсыныс функцияларының түрі:

Q_D= f (P); Q_S= f (P); тепе-теңдік шарты Q_D=Q_S

P₂ P₂

E P_E E

P_E

P₁

Q_S Q_E Q_S' Q_S Q_E Q_S'
9 сурет. Вальрас бойынша 10 сурет. Маршалл бойынша

тепе-теңдік тепе-тендік

Маршалл моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен ауытқу ұсыныс нақты шамасының тепе-тең шамасынан ауытқуынан болады (10 сурет). Егер ұсыныс нақты шамасы тепе-тең деңгейінен төмен болса, сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан жоғарылап кетеді (Р₂> Р₁). Жоғары баға ұсыныстың өсуіне әкеледі. Маршалл бойынша, сұраныс пен ұсыныс функциялары мен тепе-теңдік шарты мынадай болады:

P_D=f (Q); P_S= f (Q); P_D= P_S

Нарық тепе-теңдігінің модельдері (үлгілері) статикалық болып келеді, өйткені олар уақыт факторын есептемейді. Тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) мысалы – «өрмекші тәрізді» модель. Оны көрсету үшін сұраныс ағымдағы кезеңнен (t), ал ұсыныс – өткен кезеңнің бағасынан тәуелді дейік (t-1).

P P S
S

P_t

P^*

P_t-1

D D

а) Q_t-1 Q^* Q_t б) Q^*

P
P_t S

P_t-1

в) Q_t-1 Q_t D

11 сурет. Нарық тепе-теңдігінің «өрмекші тәрізді» моделі (үлгісі)
Нарық бағасының тепе-теңдік бағасымен сәйкес келмеу динамикасының 3 ахуалы мүмкін:

а) тепе-теңдіктен ауытқу қысқарады (сурет 11-а)

б) тепе-теңдіктен ауытқу өсуде (сурет 11-б)

в) нарық тепе-теңдік нүктесінің айналасында, оған жетпей, құбылып тұр (сурет 11-в)

Сонымен, тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) талдауы бойынша, нарықта оның жоқ болатын ахуалдары мүмкін (тепе-теңдік емес). Олар көбінесе пайда болады:

1.Егер сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтары бірдей еңкіштігінен қиылыспайды. Бұл жағдайда тұрақты тепе-теңдікке жетпей:

а) нарық D мен S қисық сызықтар арасында тұрақсыз түрде қалыптасады. (сурет 12-а)

б) нарық мүлде қалыптаспайды, өйткені не сатушылар, не сатып алушылар оған ешқандай қызығушылық білдірмейді. (сурет 12-б, 12-в)

D S S

S D D
a) б) в)

12 сурет. Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтары қиылыспайды.
2.Әр түрлі еңкіштігі (наклон) болса да, сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының ортақ нүктелері жоқ:

а) қандай баға болса да, ұсыныс сұраныстан асып түседі (сурет 13-а)

б) кез келген (оң) көлемде ұсыныс бағасы сұраныс бағасынан жоғары – мұндай жағдайда сұраныс қисық сызығы төмен болса да, нарық пайда болуы мүмкін (сурет 13-б) – мысалы сән-салтанат, әдемілік заттар нарығы.

D S S

D
а) б)
13 сурет. Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының ортақ нүктелері жоқ

4. Бағалардың мемлекеттік реттеуі
Нарық тепе-теңдігі тұтынушыға да, өндірушіге де пайдалы (олжалы). Микроэкономикада мұндай пайдалар тұтынушылар мен өндірушілердің артықтары деп аталады. Тұтынушы мен өндіруші артықтарының сомасы қоғамдық пайданы құрайды. Тұтынушының артығы – нақты тұтынушының тауарға сұраныс бағасы мен тауар үшін төлеген баға арасындағы айырма. Мысалда түсіндіріп көрейік^¹. 14-шісуретте белгіленген тауарға нарық тепе-теңдігінің моделі (үлгісі) көрсетілген, тепе-теңдік бағасы – 100 доллар, ал сұраныстың тепе-теңдік мөлшері – тауардың 5 данасы. 180 доллар тұратын тауарға сұраныс 1 құрайды (график бойынша), яғни бір тұтынушы осы тауарды 180 долларға алуға дайын, бірақ, іс жүзінде ол тауарды тепе-теңдік бағамен (100$) сатып алады. 180$ – сұраныс сомасы, ал сұраныс бағасы мен тепе-теңдік баға араларындағы айырым тұтынушының артығын (немесе оның ұтымын) құрайды.

Осы тәсілмен басқа тұтынушылардың артықтары анықталады, ал сомалық артық (180 – 100) + (160 – 100) + (140 – 100) + (120 – 100) = 200 құрайды. Артық шамасы АР_ЕЕ үшбұрыш көлемімен бірдей, (дәл келеді).

200 A S

180

160

140

120

100 P_E E

1 2 3 4 5

14 сурет. Тұтынушы артығы
Өндірушінің сомалық артығы – оның тауар үшін алынған нарық бағасы мен ұсыныс бағалары, яғни тауар сатуға дайын бағалар араларындағы айырма. Оны сәйкес мысалмен көрсетуге болады. (15 сурет); өндірушінің сомалық артығы құрайды (100 – 20 + (100 – 40) + (100 – 60) + (100 – 80) = 200. Графикте өндіруші артықтарының шамасы ВР_ЕЕ үшбұрыштың көлемімен белгіленеді.

100 P_E E

60

40 D

20

B 1 2 3 4 5

15 сурет. Өндірушінің артығы
Тұтынушы мен өндіруші артықтарының талдауы парето – нәтижелілік түсінігіне келтіреді. Жоғарыда қаралған модель (үлгі) көрсеткендей, нарық тепе-теңдігі механизмнің арқасында тұтынушылар төмен баға бойынша тауардың шамалағаннан көбіректеу даналарын сатып алады, сол уақытта өндірушілер алдында келісілгеннен тауардың көбірек даналарын жоғарылау баға бойынша сатады. Мұндай жағдай экономикада парето – нәтижелілік деп аталады (итальяндық экономист В. Паретоның атымен). Нарық баға белгілеуіне ықпал келесі түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін:

1) баға белгілеу бағалардың үстіңгі немесе төменгі шегін немесе бағалар «коридорын» орнату. Тепе-теңді бағалардан төмен қылып кесімді бағаны орнату тұтынушылардың табысы аз топтарын қолдау немесе инфляциямен күрес мақсатында жасалады. Бұл шараның нәтижесінде тепе-теңдік баға мен мемлекет белгілеген баға арасындағы айырма шамасына тұтынушы артығы өседі. Бірақ оның жағымсыз салдары болуы мүмкін, олардың ең бастысы – тауар тапшылығының пайда болуы. Тепе-теңдік бағалардан жоғары баға белгілеу өндірушілерді қолдау немесе ерекше маңызы бар тауарлардың өндіруін ынталандыру шарасы болып табылады. Өндірушіде шыққан артықты мемлекет сатып алады.

2) сұраныс пен ұсынысқа ықпал ету жолымен нарықты реттеу тура немесе жанама шаралар арқылы жасалады. Жанама шараларға жәрдемақылар, дотациялар (кәсіпорындарға берілетін жәрдемақылар), салықтар жатады. Сұранысты жанама шараларымен реттеу графикте сұраныс қисық сызығының сұраныстың өсуінде жоғары оңға немесе азаюында төмен солға жылжумен көрсетіледі. Сұранысты тура шаралармен (шектеу лимиттері, айыппұл санкциялары (шаралары) және т.б.) реттеу сұраныс қисығы пішінін өзгертеді, ол тік болып кетеді де (икемді сұраныс), бағаның құбылуына әкеледі. Ұсынысты реттеу үшін қолданатын жанама шаралар ұсыныс қисық сызығының жылжыуына себеп болады (сұраныс қисық сызығының жылжуына сәйкес). Ұсыныс реттеуінің тура шаралары нәтижесінде ұсыныс қисық сызығының сынық түрі көрінеді. Мысал ретінде импортқа квота (норма) енгізілуі қаралады: квота алдындағы ұсыныс қисық сызықтың еңкіштігі оңды жағымды (ұсыныс өседі), ал квота енгізгеннен кейін қисық сызық тік болып кетеді (ұсыныс бағасы икемді емес).
Сұрақтар мен тапсырмалар

Талқылауға арналған сұрақтар
1. Сұраныс деген не? Сұраныстың функциясы? Сұраныс заңының және сұраныс заңдар парадоксының (оғаш пікірінің) мәнін ашып көрсетіңіз.

2. Ұсыныс заңын түсіндіріңіз. Ұсыныс қисық сызығы және оның пішіні.

3. Нарық тепе-теңдік моделі (үлгісі). Вальрас бойынша және Маршалл бойынша теп-теңдік.

4. Тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) мәнін ашып көрсетіңіз.

5. Тұтынушы мен өндірушінің артығы дегеніміз не? Баға белгілеудің мемлекеттік реттеу шаралары оларға қалай әсер етеді?

Есептер, жаттығулар, тестілер
1. Кесте бойынша әр тұтынушыға жеке сұраныс қисық сызығын шығарып, нарық сұранысының кестесін жасап, оның негізінде нарық сұранысының қисық сызығын шығарыңыз.

Тауар бірлігінің бағасы	Сұраныс
Тауар бірлігінің бағасы	1-ші тұтынушының	2-ші тұтынушының	3-ші тұтынушының
25	170	120	50
30	140	100	45
40	110	90	35
50	105	70	30
60	80	30	25

2. Осы мәліметтер негізінде сатулардың тепе-теңдік бағасы мен көлемін анықтаңыз. Бағасы 200 болған жағдайда сатулар көлемі қандай болады? Бағасы 280 болса?

Баға	Сұраныс көлемі	Ұсыныс көлемі
160	18	6
200	16	10
240	14	14
280	12	18
320	10	22

3. Тауарға деген сұраныс функциясының түрі: Q_D= 250 – 4P_1.Ұсыныс функиясы: Q_S= 200 + 4P. Өндіріс тепе-теңдік көлемі мен тепе-теңдік бағаны анықтаңыз.

4.Ұсыныс функциясының түрі: Q_S= 200 + 4P. Егер сұраныс – қисық сызығы көлденең болса, Q_D=320 жағдайда тепе-теңдік баға қандай?

5. Сұраныс функциясы Q_D=200 – Р, ұсыныс функциясы – Q_S= 2Р + 20. Тауардың тепе-теңдік бағасы мен тепе-теңдік санын анықтаңыз. Егер тауар данасына (бірлігіне) 15 шамасында акциз салығы енгізілсе, олардың мағыналары қандай болады?

6. Графикте нарық моделі (үлгісі) берілген:

P D S
8

12 20 Q

а) сұраныс пен ұсыныстың теңдеуін жасаңыз

б) сатушы мен сатып алушының және қоғамдық пайданың ұтыс шамаларын анықтаңыз.

в) 2 доллар шамасында тауар салығын енгізу нәтижесін графикте көрсетіңіз.

г) салық енгізгеннен кейінгі сатушы мен сатып алушының тепе-теңдік бағаларын анықтаңыз.

д) мемлекет алатын салықтың жалпы сомасын есептеңіз.

е) салық енгізуден сатушы мен сатып алушының ұтысын анықтаңыз.

7. Ұсыныс артығы әдетте:

а) бағаның көтерілу жағына ықпал жасайды

б) бағаға ешқандай ықпал көрсетпейді (жасамайды)

в) бағаның төмендеу жағына ықпал етеді

г) сұраныс көлемін үлкейтеді

д) сатып алушыларды тауар сатып алуға ынталандырады

жүктеу 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 18