Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы

2. «Табыс-демалыс» моделі (үлгісі) арқылы үй шаруашылықтары еңбек ұсынысын қалай іске асыратынын түсіндіріңіз

3. Еңбек ұсынысы қисық сызығын салыңыз. Ол қандай пішіндерге ие бола алады?

4. Үй шаруашылықтары капиталды қалай ұсынады?

5. Өмірлік кезең моделі (үлгісі) арқылы үй шаруашылықтарының капитал ұсынысын көрсетіңіз.
Есептер, жаттығулар, тестілер
1. Жалақы мөлшерінің көтерілуі үй шаруашылықтары еңбек ұсынысының төмендеуіне әкеледі. Ең ықтимал болған себеп неде?

а) монополистік еңбек нарығы

б) еңбек нарығындағы бәсекелестік

в) табыс әсері ауысу әсерінен асып түседі

г) ауысу әсері табыс әсерінен асып түседі

2. Жеке адам пайыздық мөлшер өскенде:

а) ағымдағы тұтынуды көбейтеді

б) ағымдағы тұтынуды азайтады

в) құнды қағаздарға инвестиция жасайды (қаржы салады)

г) ештеме істемейді
3. Еңбек ұсынысы қисық сызығының парабола тәріздес пішіні пайда болады, егер:

а) ең алдымен табыс әсері, сонан соң ауысу әсері әрекеті жағдайында

б) ең алдымен ауысу әсері, сонан соң табыс әсері әрекет жасаған жағдайда

в) екі әсер бір мезгілде әрекет жасағанда

г) ол не табыс әсері, не ауысу әсерімен байланысты емес

4. АҚШ 1994 жылы салықтарды өсіргенде, қаржы жоспарлау бойынша бір маман өз клиенттеріне «аз еңбектену» деген кеңес берген екен: «Қазіргі жағдайда көп жұмыс істеудің мәні жоқ. Сондықтан отбасынызға көбірек уақыт бөліп, солармен бірге жиі болындар».

«Табыс – демалыс» үлгісін пайдаланып, табыс және ауысу әсерлерін ескере отырып, бұл кеңесті бағалаңыз.

Сонымен, өндіріс теориясында қызметі зерделенетін субъекті – өндіруші. Өндіруші ретінде (рөлінде) кез келген жеке тұлға болуы мүмкін, бірақ микроэкономикада өндіруші ретінде әдетте фирма болады.

Фирма (итал. Firma – қойылған қол) – санасыз нарық аясында адамдардың саналы ұйымдасу орындары. Фирма – пайда алу мақсатымен сауда қызметін жүзеге асыратын ұйым. Заң тұрғысынан алғанда, фирма – жеке мүлік және мүліктік құқықтары бар шаруашылық бірлік. Фирманың анықтаулары көп. Ол бірнеше адамнан ғана тұратын ұсақ кәсіпорын немесе дүние жүзінде филиалдары бар көпмиллионды бірлестік болуы мүмкін. Қазір дүние жүзінде 40 млн аса фирмалар бар, олардың көбі шағын және орташа бизнес аясына жатады. Фирма қызметінің негізі – өндіріс үдерісі. Өндіріс – қорларды экономикалық игіліктерге айналдыру үдерісі. Ол игіліктер тура немесе жанама түрде қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған. Өндіріске кіретін қорлар өндіріс факторлары болып келеді. Неоклассиктер оларды 4 негізгі топқа бөледі:

1. 
   Жер – табиғи ресурстары
   
2. 
   Еңбек – өнідіріс үдерісіне кіретін адамдардың ақыл-ой және дене қабілеттілігі
   
3. 
   Капитал – құнды құруда тікелей қатысатын өндіріс құралдары
   
4. 
   Кәсіпкерлік қабілеттілік (қызмет) пайда табу мақсатымен өндірістің басқа факторларын шоғырландыруы бойынша қызмет
   

Онда Q – шығару көлемі

Х₁, Х₂, Х₃,…Х_n – өндіріс факторлары

Барлық өндірістік функциялар жалпы қасиеттерге ие:

1. Әр қайсысы нақты өндірістік процесті (үдерісті) баяндайды, технологияның өзгеруі өндірістік функцияның түрін өзгертеді.

2. Функцияның ішіндегі өндіріс факторлары өзара ауыстыралады – бұл неоклассикалық экономика теориясының негізгі қағидаларының бірі.

3. Өндірістік функция факторлардың тек қана технологиялық нәтижелі қисындарын баяндайды.

4. Өндірістік функция шығарудың тек қана ең жоғары мүмкін болатын мағыналарын көрсетеді. Өндірістік теориясында әдетте 2 факторлы өндірістік функциясы (Кобба – Дуглас функциясы) пайдаланады, онда өндірістің 2 факторын – еңбек пен капиталды тарту есебінде шығару іске асырылады.

Q = f(L,K),мұнда

L – еңбек

К – капитал

Изокванта – бірдей (тұрақты) шығару көлемін беретін өндірістің екі факторының барлық мүмкін амалдарын көрсететін қисық сызық.

2

L

1 2 3

MRTS_LK = ­­– ΔК/ ΔL Q = const шартында.

Технологиялық ауысудың шекті нормасы факторлардың шекті өнімдерімен тікелей байланысты – норма олардың кері өзара қатынасына тең.

MRTS_LK = (­­– ΔК/ ΔL) (МР_L/МР_K), мұнда

МР_L – еңбектің шекті өнімі (marginal product), еңбекті пайдаланудың бірлікке өзгеруінің нәтижесінде жиынтық өнімнің өзгеруі:

МР_K – капиталдың шекті өнімі – капиталды пайдаланудың бірлікке өзгеру нәтижесінде фирма жиынтық өнімінің өзгеруі. Бұл капиталдың еңбекпен ауысу барысында шекті өнімінің өсіп, ал еңбектің шекті өнімі түсетінін, яғни капитал бірлігінің қайтарымы өсіп, еңбек бірлігінің қайтарымы түсетінін білдіреді. Демек, MRTS_LK шамасы төмендейді де, изокванта түзеледі. Сәйкес ахуал капиталды еңбекпен ауыстырғанда пайда болады. Бұл құбылысты классикалық мысалдың көмегімен көрсетуге болады: өнімнің белгіленген көлемін өндіру үшін еңбек бірліктерінің біршама саны және капитал бірліктерінің біршама саны қолданады. Капиталды еңбекпен ауыстырғанда (станоктар санын көбейтіп, жұмыскерлер санын қысқартқанда), капитал бірліктерінің өнімділігі (қайтарымы) азаяды, ал еңбек бірліктерінің (жұмыскерлердің) өнімділігі өседі және керісінше. MRTS_LK = (­­– ΔК/ ΔL) (МР_L/МР_K) теңдігінен шығатын екінші маңызды түйін: изоквантаның кез келген нүктесінде бір фактордың екіншісімен ауысуының шекті нормасы осы нүктедегі изоквантаға жанаманың еңкіштігіне тең. MRTS_LK маңызына байланысты өндірістік функциялардың әр түрлерін айырады:

1. Егер өндіріс факторлары мүлде өзара ауыстырылатын, яғни бірі екіншісін толық ауыстырса (мысалы, балмұздақты сатушы немесе автомат арқылы сату), MRTS_LK маңызы = 1 және де изоквантаның барлық нүктелерінде тұрақты түрде изокванта тура сызық түрде болады (48-а суреті).

2. Егер өнідіріс факторлары мүлде өзара ауыстырылмайтын болса, MRTS_LK маңызы = 0, изокванта 2 перпендикуляр кесіндіден тұрады.

Q = f (NL,K), егер еңбек ауыспалы фактор болып тұрса, (оның қолдануы көбееді/азаяды), ал капитал тұрақты болып қалады.

Немесе Q = f (L, NK), егер ауыспалы фактор – капитал, ал тұрақты – еңбек болған жағдайда.

Ауыспалы фактордың өсу сызығы оның өсіне жараспалы параллельді сәуле тәрізді көрсетіледі.

L 2L L

1. Жиынтық, орташа және шекті өнімдердің графиктері 50 суретте көрсетілген.

AP, MP

MP

50 сурет. Жиынтық, орташа және шекті өнімдер

2. шекті өнім орташа өнімнен асқан жағдайда, орташа өнім көбееді (МР>АР);

3. орташа өнім шекті өнімнен асқанда, орташа өнім азаяды (МР<РР);

4. орташа өнім шекті өнімнің қисық сызығының қиылысу нүктесінде өзінің ең жоғары маңызына жетеді (МР = АР).

Егер шекті өнім нольге тең болса, жиынтық өнім өзінің ең жоғары маңызына жетеді. Жоғарыда қаралған факторлардың ауысу мысалын бір фактор ауыспалы, ал екінші тұрақты болатын ахуалға көшіруге болады: ауыспалы фактордың қайтарымы түседі, яғни ауыспалы фактордың шекті өнімі де қысқарады (оны жұмыскерлер мен станоктар мысалында көрсетуге болады). Ауыспалы фактор шекті өнімінің қысқаруы өнімділік кемушілігінің заңы (қайтарым кемушілігі), ол жалпы сипатты болып, шекті пайдалылық кемушілігі заңымен бірге микроэкономика теориясының негізі болатын заңдарының бірі. Сонымен, қысқа мерзімді кезеңде өндірістің кеңеюі шекті өнімділіктің кемушілік заңына тәуелді.

Ұзақ мерзімді кезеңдегі өндірістік функцияның түрі:

Q = f (NL, NK).

Екі фактор ауыспалы болып, олардың ара қатысы көбею жағдайында да өзгермейді. Сондықтан, шекті өнімділік кемушілік заңының ұзақ мерзімді кезеңіндегі өндірістің кеңею жағдайында әрекеті жоқ. Мұнда ауқымға байланысты экономия қағидасы жүреді (әрекетте).

Өндіріс факторларының N есе өзгеруі шығаруды да N есе өзгертеді, ол ауқымның тұрақты қайтарымын немесе ауқымның тұрақты әсерін білдіреді. Өндіріс факторларының N есе (өсуі) шығарудың N есе аздау өсуі ауқымның қайтарым кемушілігі немесе ауқымның теріс әсері болады. Егер өндіріс факторларының N есе өсуі шығарудың N еседен көп өсуіне әсер етсе, оны ауқымның өсу қайтарымы немесе ауқымның оң әсері деп айтады.

Изокванта картасын талдай келе, ұзақ мерзімді кезеңде ауқым әсерінің білінуін көруге болады. Егер шығару көлемі тең шамада өскенде изокванталар тақалса (51-а), ол ауқымның оң әсерін көрсетеді – шығарудың көбеюі факторлардың аз шығындарын талап етеді. Ал изокванталардың алшақтауы (51-в) ауқымның теріс әсерін көрсетеді – шығарудың көбеюі көптеген шығындарды талап етеді. Оған сәйкес, егер изокванталар сол калпында қалса (51-б), ауқым әсері тұрақты болады.
K K K

а) L б) L в) L

Е_L = MP_L/AP

E_K = MP_K/AP_K
Сұрақтар мен тапсырмалар
Талқылау үшін сұрақтар

1. Өндірістің мәні неде? Қандай өндіріс технологиялық нәтижелі деп аталады? Экономикалық нәтижелі?

2. Өндірістік функцияның мәні неде? Кобба – Дуглас функциясы деген не?

3. Изокванта деген не? Түсінік беріңіз. Технологиялық ауысудың шекті нормасы.

4. «Фактордың жиынтық өнімі», «фактордың орташа өнімі», «фактордың шекті өнімі» деген категориялардың мәнін ашыңыз.

5. Кемушілік қайтарым заңы және ауқым әсері дегеніміз не? Олардың арасында не ортақ және айырмашылықтары қандай?

а) орташа өнімнің мағынасы ең жоғары (көп);

б) орташа өнімнің мағынасы ең аз (төмен);

в) шекті өнімнің мағынасы жоғары;

г) шекті өнімнің мағынасы төмен (ең аз).
2. Тапсырылған технология бойынша шығарудың ең жоғары көлеміне жету білдіреді:

а) осы фактордың орташа және шекті өнімдері тең;

б) орташа өнім жоғары деңгейге жетеді, ал шекті – нөлге тең;

в) шекті өнім жоғары деңгейге (максимум), ал орташа өнім минимумға (төмен деңгейге) жетеді.

г) шекті өнім нольге тең, орташа – азаяды