Мазмұны Кіріспе І тарау. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы

Қарым – қатынастағыы компетенттіліктің амалдарын таңдау жолдары көбіне табиғатты түсінумен анықталады. Қарым – қатынастағы компетенттілік, сөзсіз, жаңа нұсқадағы жалпы адамзаттық сипаттамаға ие және де сонымен қатар, тарихи және мәдени негізделген сипаттамаға да ие. Сонымен, біздің қоғамымыздағы қарым – қатынасқа репрессивті бағыттылықтың басымдылығы, ондағы қарсы тұру, күрес стратегиялары, көбінесе революциялық, идеология мен практика әсерінен құрылды. Осы көзқарас тұрғысынан, қазіргі жағдайда компетентті қатынастың дамуы, бірнеше принциптік бағыттылықты ұсынады.

Және бұл түсінікті де, әлеуметтік – психологиялық жағынан адам өмірінің мәнін қатынас ретінде анықтауға болады, өйткені адамның өмір әрекетінің барлық кеңістігі өзінің сипаты бойынша тұлғааралық. Адам әрдайым компанияда басқамен - шынайы партнермен ойланатын, таңдалған және т.б. Бұл көзқарас тұрғысынан, адам өмірі, тағдыры ретіндегі компетенттілік қарым – қатынас қазынасын асыруға бағалау өте қиын. Көптеген қарым – қатынас жағдайларында жаңа нұсқаны қараушы компоненттер, олар – қатысушылар, ситуациядағы тапсырма. Нұсқалық әдетте құраушылардың өзгеру сипатымен байланысты болып келеді, кім партнер, ситуация немесе тапсырма қандай және арасындағы байланыс қандай. Жалпы қарым – қатынастағы компетенттілік өзіндік психологиялық потенциялының, ситуация немесе тапсырма, партнер потенциалының адекватты дамуына бағытталған. Осылайша, коммуникативті компетенттілік даму тәжірибесі тұрғысынан, жұмысты – іскер немесе ролдік және ішкі жекелік сияқты қарым – қатынас – психологиялық шеттену, бұл Мен – Сіз контакт.

Ішкі – жекелік қарым – қатынас үшін партнерлар арасындағы жақын психологиялық қашықтық тән, бұл Мен – Сен контакт. Бұл жерде әр адам жақын психологиялық мәртебеге ие болады, ал қарым – қатынас, тек сыртқы ақпарат емес, өзінің ішкі әлемін, өзін партнерға сеніп тапсыру туралы сөз болып жатқаннан кейін терең, шын мағынада сенімді бола бастайды. Қарым – қатынастағы компетенттілік түрлі психологиялық алыс та, жақын да дистанцияда контакт құрай алушылықты және дайындықты сипаттайды. Нағыз қарым – қатынас туралы стратегиялық анықтамаларға түрлі көзқарастармен жақындауға болады, олардың, біреуі бағдар ретінде баюды бөледі. Бұл жағдайда компетентті қарым – қатынастың дамуындағы негізгсі болып кең – байтақ, көп түрлі психологиялық позицияларды алуға бағытталышулық болып табылады.

Барлық психологиялық аспаптарда ойнау сияқты, қызықтыра алушылық, бүкіл мүмкіншіліктерді пайдалана алушылық – психологиялық толығудың мүмкін болатын бір көрсеткіші. Қарым – қатынастағы мүмкін болатын позициялардың көптеген классификациясы бар. Мысалы, келесідей тізім белгілі: партнерға жоғарыдан икемделу, оған тепе – тең болып икемделу, төменнен икемделу және партнерға мүлдем жоламау позициясы.

Әрине, аталған ұстанымдардың біреуі де біле – тұра жақсы немесе жаман болып танылмайды. Қарым – қатынас табиғатының психологиялық түсінігінде әр түрлі амалдар жолы болуы мүмкін: олардың ішіндегі төтенше сияқты бихевористік және гуманистік. Бірінші жағдайда қатысушылар потенцияланың көрсеткіші ретінде - құлықтық сипаттың байлағына көңіл бөлінеді, ал екіншісінде – үйлесімді, құнды гумандық қатысушылар потенциялы. Коммуникативті компетенттіліктің дамуы барысында, ал екінші жағдайда қатысушылардың гуманистік құндылығы сипатталады. Коммуникация - өзара түсіністіккке алып келетін екі жақты ақпарат алмасу процесі. Коммуникация латын тілінен аударғанда «ортақ, барлығымен бөлісетін» дегенді білдіреді, өзара түсінушілікке жетпесе, онда коммуникация болмайды. Коммуникация сәттілігіне көз жеткізу үшін, адамдар сізді қалай түсінді, сізді қалай қабылдады, мәселеге қалай қарайтыны туралы кері байланыстың болуы шарт. Коммуникативті компетентілік – басқа адамдармен қажетті контактіні орнатуға және жалғастыруға қабілеттілік. Жақсы коммуникация үшін тән: партнерлардың өзара түсініктілігіне жету, қарым қатынас пәні мен ситуациясында тиімді коммуникация құруға қажетті ресурстардың ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Жақсы емес коммуникация себептері мынадай болуы мүмкін:

а) адамдар арасындағы жаман қатынас, егер адамның қатынасы дұшпандық қалыпта болса, онда оны өзіңіздің көзқарасыңыздың әділ екеніне сендіру өте қиын,

б) әңгімелесушінің зейіні мен қызығушылығының болмауы, қызығушылық, адам ол ақпараттың өзі үшін маңызды екенін ұғынғанда туындайды.

с) қажетті мөлшердегі фактілердің болмауынан қорытынды жасау әдеті.

д) пікірін құрудағы қателіктер: сөздердің дұрыс емес таңдалуы, сенімділіктің әлсіз болуы және т.с.с.

е) тактика мен стратегияның дұрыс емес таңдалуы.

Қарым-қатынас түрлі деңгейде болуы мүмкін: үстіңгі, терең, конфликтілі. Үлкендер әлеміне еніп, балалар әлеуметпен көбірек өзара әрекетке түседі. Оларға, өздеріне қажетті ақпарат алуы үшін бейтаныс адамдармен қатынас жасауына тура келеді (мысалы, дүкен сатушыларымен, т.б.). Бұл жай қатынастың үстіңгі деңгейі болғанымен, жақсы коммуникативті дағдыларды қажет етеді. Досымен, ата-анасымен қатынастың терең деңгейі, басқаны және өзін жақсы түсінуді талап етеді.

Мен бұл қатынастан нені қалаймын, өз позициямды түсінемін ба, қатынаста нені жібере аламын, ал неден бас тартамын.

Конфликтілік ситуацияда балалардың жекелік ерекшеліктері одан да көп көріне бастайды. Мысалы, егер оның қарым-қатынасы Бала позициясынан құрылса (жауапкершіліксіз, сенімсіз), онда оның партнеры Ата-ана позициясын алады (өз қызығушылықтарын қысқартатын.), бұл кезде конфликт оның пайдасына шешілмейді. Конфликттің құрылымдық шешілуі әсер етеді: өзі туралы бейнесі, басқаны түсіну - өзін соның орнына қоюға қабілеттілік, ситуацияны жалпы түсіну. Коммуникативті компетентілік, әдетте, басқа адамдармен контактіні орнату және ұстап тұруға қабілеттілік деп түсінеді. Балалар үшін, көбіне, құрбыларымен қарым-қатынас аймағы маңызды болып келеді. Олар үшін маңыздысы:

- ұнаған адамымен таныса алуы;

- компанияда өзін еркін сезіну, өзіне маңызды нормалармен қызығушылықтарды бөлісу;

- бұдан өзінің жекелігін жоғалтып жатпағанын сезіну, өзінің ойын және сезімдерін білдіре алуы.

Жиі балалар кері байланысты бере алмайды, - балаларды бақылағанда, оларды белгісіз бір күш басқаратындай әсер қалыптасады. Балалар, олардың құлығын анықтайтын өз менінің түрлі бөлшектерін ұқпайды. Д.Мидтің ұсынған концепциясында, бала өзін басқа адамдардың көзімен көреді делінген. Басқа адамдардың дұрыс емес пікірі біртіндеп баланың ішкі жоспарына еніп, оның өзі туралы өзіндік бейнесіне айналады. Егер балаға кішкентайынан дұрыс құрметпен қарамаса, қолдамаса, ал мектепте «нашар оқисын» дей берсе, бала онымен іштей келісіп және болашақта осы бейнені «ақтауы» мүмкін (Бернс Э., 1989) /1/. Мен – концепциясын өңдеумен айналысатын Э. Эриксон, баланың сәби кезден-ақ базалық сенімін өңдеп шығару қаншалықты маңызды екенін айтады. Базалық сенім бұл тек қана өміріңізді сырттай қамтамасыз ететіндерге арқа сүйеу қабілеттілігі емес, бұл өзіне деген сеніушілік, бұл кім болғың келсе, сол боласың деген сезім. Бұл басқа адамдарға сенім, әлеуметке алда сабырлы, жақсы қарым-қатынас, балаға оның қолынан көп нәрсе келетінін ұғындыру (Эриксон Э., 1996) /90/. Баланың жекелік ерекшелігі, өзі туралы түсінігі оның коммуникативтік процестеріне, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасына әсер етеді. Балалардың коммуникативті компетентілігін жоғарылатумен айналысқанда, оларда сенімді құлық - дағдылары түсінігіндегі коммуникативті дағдылар қалыптасады:

- ашық-жарқындылық, әділдік, сөзді тіке айту;

- басқа адамды таңдай алу;

- компромисті іздеуге қабілеттілік;

- өз дегенінде тұра алу;

- адамда үш: қабылданатын, сыйлы болатын, басқалар түсінетін қажеттіліктерін ескере отырып, контакттың бастапқы фазасын құра алуы.

- «жоғарыдан және төменнен» қарым-қатынас қысымына қарағанда, партнерлық тәрбиені (Үлкен-Үлкен деген сияқты қарым-қатынас) қолдана отырып өз қызығушылықтары жайында айта алуы.

Коммуникативті дағдыларды жақсы білетін адам, сол арқылы басқа адамды ренжітпей нақты түрде «жоқ» деп айта алады. Зерттеушілердің көрсеткеніндей, балаларға көбіне, әділ емес сын көздермен намысына тиетін қатынастар ситуациясы маңызды болып келеді. Мұндай ситуацияда балалар, немесе ренжитін сөздерді естіп үндемей тұрады, немесе, «өзін жындысын» деген сияқты жауаптар қатады. Басқа адамның не істейтінін білу үшін, оның «жанына» ену керек, қайғыларын сезініп, ол өзінің ситуациядағы орнын қалай көреді, соны байқау қажет. Басқаша айтқанда, ол адамның іс-әрекетін алдын-ала болжау үшін оның ролін түсіну қажет. Өкінішке орай, өмірде көптеген ата-аналар, үлкен аға-әпкелер өз балаларының проблемаларына, өмірді көрген, өздерінің ересек адамдар позициясымен қарайды, ал бұл түсініспеушілікке алып келеді (Шибутани, 1996) /88/. Басқа адамдармен құрылымдық қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін, коммуникативті компетенттілік деңгейін көтеру үшін психотерапияда ДЖ. Морено және оның шәкірттері өңдеп шығарған психодрамма әдісі кеңінен қолданылады (Рудестам, 1990). Психодраммалық әдіс, басқа қатысушылардың әрекеті көмегімен «менінің» түрлі жақтарын, жеке тұлғаның түрлі бөліктерінің көрінуін, ролдердің көптен алмасуы сияқты тренингтерді ұсынады. Мұндай жаттығулар балалардың бір кезде «сіңірген», меңгеріп алған көзқарастары мен жарлықтарын ойлануға мүмкіндік береді. Жиі кейбір жекелік қасиеттер санамыздан тыс біздің бір бөлшегімізге айналып, айналадағылармен өзара қарым-қатынаста әсер ете бастайды. Саналы түрде ұғыну, ал содан кейін балалардың кейбір жекелік өмір шарттарын өзгерту коммуникативті компетенттіліктің жоғарылауы септігін тигізеді. Е.Л. Доценко өз теориясында манипуляциялық психологияны қарастыра отырып, коммуникативті компетенттілікпен тығыз байланыстырады. Ол, коммуникативті копетенттілік – бұл адамға айлалы әрекет (манипуляция) жасай алу және басқалардан қорғана алу деп есептейді. Осыған байланысты, ол манипуляциядан қорғану және монипуляцияның әсер ету механизмдерін тыңғылықты қарастырады /26/.

Әсер етудің манипуляциялық механизмдері келесідей параметрлерден тұрады:

1. Психологиялық әсер ету механизмдері.

Контактіні ұстап қалу – әңгімелесушінің бірігуге деген қажеттілігі – жалғыз әсер етуші күш емес. Көп жағдайда тұрақты контактіні жалғыз ол ғана қамтамасыз етпейді. Контактіні ұстап қалудың басқа бастауы ол –қызығушылық, яғни манипулятор жағынан негізгі қызығушылығы, оған жетуге бекінген мақсаты болып табылады. Егер әңгімелесуші қаламаса, мезі болған жағдайда контактіні үзу мүмкін. Сондықтан бір жағынан әңгімелесушінің түрлі қызығушылықтары мен қажеттілігін, екінші жағынан, оның сылбырлығы мен қауіптенулерін ескеріп, рөлді ойнаса манипулятор оған көп уақытқа дейін әсер ету мүмкіндігін ұстап тұра алады.

2. Монипуляциялық әсер ету процестері және түрлері:

• 
  Бағытталған манипуляциялық әсер ету келесідей амалдарды қолданады.
  

- ояту тәсілдері – мотивті тікелей активтендіру, провокация, қызығушылықты ояту;

- нысаналар – қалаулар, қызығушылықтар;

- шартты – бағытталған манипуляциялық әсер етулер.

• 
  Негізгі әрекет етуші агент - әлеуметтік сызбалар: сценарилер, ережелер, нормалар.
  
• 
  Нысаналар - әрекеттің басты бейнесі.
  
• 
  Автоматизмдер - әлеуметтік берілген және жекелік меңгерілген өмір бағдарламасы:
  

• 
  негізгі әрекет етуші агент - әрекетің операциялық сызбанұсқалары, олардың әдеттері, әрекеті орындаудың логикасы.
  
• 
  Ояту тәсілдері – түрткі, тездетуді болдыру.
  
• 
  Нысаналар - әрекет тәсілдері, әрекет құрылымы.
  
• 
  Автоматизмдер – аяқтауға тырысу:
  

• 
  Негізгі әсер етуші агент – шешім қабылдау.
  
• 
  Ояту тәсілдері – ішкі конфликтің актуализациясы.
  
• 
  Нысана – құрылым мотивациясы.
  
• 
  Автоматизмдер – дұрыс емес азап шегілген таңдау үшін жауапкершілікті алу.
  

1. Психологиялық қорғаныстардың түрлері.

- жеке тұлға арасындағы және жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар. Жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар бөлек армандар, қалаулар, таңдаулар, пікір, өзін бағалаушылық, өзіне сенімділік сезімі сияқты, жекелік өзбеттілік құрылымдар жетелейтін ішкі жеке тұлғаның күрес жағдайында пайда болады. Әр осындай құрылымдар өзіндік спецификалық ұмтылыстарға ие, олар сәйкес келмейді және бір-біріне қарсыласады. Олардың әрқайсысы адамның сыртқы құлығының қалыптасуына немесе оның ішкі әлемінің белгілі бір ерекшеліктерінің қалыптасуына үлесін қосады. Бұл әсерде кәдімгі бәсекелестік жүріп жатады. Дәл осы кезде психологиялық қорғаныстың қажеттілігі туындайды. Жеке тұлға арасындағы қорғаныс та күрес шартында туындайды. Бірақ ол адамдар арасындағы күрес. Қарым-қатынастағы адамдардың қалаулары сай келмегендіктен, олардың арасында, әрине, қайшылық туындайды. Осы қайшылықтар ерекше күшті, ал оны шешу талпынысы тиімді болмаған жағдайда конфликт пайда болады. Күрес қатты конфликтке айналмағанда да, өзара қорғанысқа ұмтылуды тудырады.

- Базалық қорғаныс шарттары.

• 
  Кету – арақашықтықтары ұзарту, контактіні үзу. Қорғаныстың көрінісі әңгіме тақырыбын қауіпсіз, өршітіп алмайтындай етіп ауыстыру.
  
• 
  Көшу – дистанцияны ұзарту, ашуды жою.
  
• 
  Басқару – оның сипатына әсер ету, әсер етуді бақылау. Нұсқалары: жылау, шағымдану, солқылдаған дуыс екпіні.
  
• 
  Тынышталу – субъет туралы қорғаныс ақпаратын бақылау. Көрінуі: бүркелену (маскировка), өтірік айту, сезімдерді жасыру, өзін көрсетпеу үшін әрекеттерінен бас тарту.
  
• 
  Ақиқатты елемеу (игнорирование) – бұрмаланып қабылдау. Коммуникативті компетенттіліктің қалыптасуына әсер ететін белсенді шарттар мен факторларға жатады:
  

2) әлеуметтік-экономикалық жағдай;

3) өмірдің детерминантты ситуациялары

Сонымен, коммуникативті компетентілікке жатады:

• 
  Әрекеттік шығармашылық сипаты, жеке тәжірибе, жекелік ынта ықылас және кең кәсіптік коммуникабельділік;
  
• 
  Адамның потенциялды мүмкіндіктерінің қалыптасуы, қызмет бабында да, күнделікті өмірде де;
  
• 
  Әрекетке, қажеттіліктерге, жекелік мүмкіндіктер мен функциялар, тағайындалған мақсттарға сай болу.
  

Бала мектепке келгенде элеуметтендірудің шешуші факторы болып оқу әрекетін меңгеру, мектептік үйрену және дағдыларын өңдеп шығару болады. Сонымен қатар, оқушыда жеке тұлға арасындағы қарым-қатынаста қалыптасатын - әлеуметтік тәжірибені меңгеру процесі жүріп жатады. Бұл «әлеуметтенудің жоспарының бағдарламасы» деп аталады, ол арқылы баланың әлеуметтік және эмоциялық өмірі дамиды, оның өзі туралы, басқалар ол туралы не ойлайтыны туралы бейнесі қалыптасады. Мектепте болудың бірінші күнінен-ақ, бала, мұғалім және сыныптастарымен жеке тұлға арасындағы өзара қарым-қатынас процесіне түседі. Бұл бастауыш сынып жаста өзара қарым-қатынаста белгілі бір динамика және даму заңдылығы бар. Бірінші сыныптағылар мектепке бейімделу процесінде сыныптастарымен қарым-қатынасты, ереже бойынша екінші орынға көшеді. Олар мектептегі алған әсеріне, өздерінің жаңа мәртебесі мен міндеттеріне кіріп кеткендігі соншалық, кейде қарапайым ғана: «Жаныңда, партада сенімен бірге кім отырады?» деген сұраққа жауап бере алмауы мүмкін (Дубровина И.В. 1998).

Бірінші сыныптағыларды бақылағанда, олар алғашқыда бір-бірімен контактіге түсуге қашатын сияқты, әрқайсысы әзірге «өзімен-өзі». Өзара контактіні педагог арқылы жүзеге асырады. П.Л.Коломенскийдің бірінші сынып өмірінен мына эпизодтарды қарасақ: «Оқушының біреуі қаламсапты әкелуге ұмытып кетсе, ол жанындағы оқушылардан артық қаламсапты сұрамайды. Әдетте оқушы тыныш отырады, ал кейде, мұғалім оның осы күйін байқап қалады ма деген үмітпен мазасызданып жылайды. Мұғалім осы жағдайды көріп, кімде артық қаламсап бар деп сұрайды. Артық қаламсабы бар оқушы оны жаңағы оқушыға апарып бермейді. Ол қаламсапты мұғалімге береді, ал мұғалім жаңағы оқушыға береді.» (Коломенский П.Л., 1969) /35/.

Балалық топтағы құрбылар арасындағы функциянальды – ролдік, эмоцияналді-бағалаушылық және жекелік-мәндік қарым-қатынастар деп бөліп көрсетуге болады. Функциональды – ролдік қарым-қатынас «кәсіптік» қарым-қатынасты және біріккен іс-әрекетті қарастырғанда маңызды. Мұндай қарым-қатынастар балалардың өмірлік әрекеттерінде кездеседі (еңбек, оқу, ойын және т.б.). Ойынның өзінде де және басқа да балалар топтарындағы біріккен әрекет формаларында қарым қатынастың екі түрі көрініс табады: жекелік өзіндік қатынас және ойындағы біріккен әрекетке байланысты қарым-қатынас. Эмоционалді-бағалаушылық қарым-қатынастың негізгі функциясы ретінде, біріккен әрекет және қарым-қатынастың қабылданған нормаларына сәйкес құрбысының құлығын коррекциялау қолданады. Бірінші кезекте эмоциялық сипатына (симпатия, антипатия) көңіл бөлінеді. Жекелік-мәндік қарым-қатынас негізі, егер бір баланың мотиві басқа құрбылары үшін мән-мағына болып келетіндігінде. Мұндайда біріккен іс-әрекет қатысушылары сол баланың құндылықтары мен қызығушылығының өздерінің жекеліктері сияқты уайымдай бастайды. Мұндай қарым-қатынас, әсіресе, сол бала ересектердің ролін алып, және сол ролге сәйкес әрекет еткен жағдайда анық көріне береді. Балалық топтағы біріккен әрекет деңгейі жоғарылаған сайын, ондағы ұжымдық құрылу процесі де қарқындала түседі, өзара келісу, өзара қызметтестік қарым қатынасы да белсендірек туындайды. Жеке тұлға арасындағы қарым-қатынасты туындататын және дамытушы «аймақ» болып табылады. Жеке тұлға арасындағы қарым-қатынстың факторы балалардың біріккен әрекеттегі мотивациясы, мысалы, біріккен әрекет жетістіктері немесе сәтсіздіктері үшін топ мүшелерін мазақтау немесе жазалауы. Табиғи немесе ұйымдасқан түрдегі баланың құрбыларымен ара қатынасы жас кезеңдерімен байланысты. Бастауыш сынып жаста құрбыларымен өзара қарым-қатынасы, балалардың сол жастағы құлықтың ерекшелігіне негізіделіп орнатылады. Жеке тұлға дамуының жаңа әлеуметтік жағдайы баланың мектепке келуіне негізделіп, оған бейімделуді қажет етеді. Кішкентай оқушы – бұл, қарым-қатынас дағдыларын белсенді меңгеретін адам. Бұл кезеңде достық қатынасты қарқынды орнату жүріп жатады. Топтағы құрбыларымен өзара қатынастың әлеуметтік дағдыларын меңгеру және достарын қызықтыра алуы осы кезеңдегі дамудың маңызды мақсаттарының бірі болып табылады. (Роттар М., 1987).

Арнайы зерттеушілердің нәтижесі, достарына деген қарым-қатынас және достық түсінігінің өзі бастауыш сынып жас кезеңінде белгілі бір динамикасы болатынын көрсетеді. (Коломенский Я.Л., 1969) . 5-7 жасар бала үшін достар – бұл оның кіммен ойнайтыны, кімді жиі көретіні. Досты таңдау сыртқы себептермен анықталады: балалар бір партада отырады, бір үйде тұрады, т.с.с. Бүл кезеңде балалар тұлғаның сапасынан бұрын құлығына көңіл бөледі. Достарын сипаттағанда, олар «достар өздерін жақсы ұстайды», «олармен қызық» деп айтады. Осы кезеңде достық байланыстар тиянақсыз және ұзақ емес, олар тез арада үзілуі мүмкін.

8-11 жас аралығында балалар, өздеріне көмектесетін, олардың ұсыныстарына жауап қататын және қызығушылықтарын бөлісетінді дос деп санайды. Өзара ұнатушылық және достықтың пайда болуына қайырымдылық, зейін қоюшылық, өз беттілік, өзіне сенімділік, әділдік сияқты жекелік сапалар маңызды бола бастайды.

Социометриялық зерттеушілердің нәтижесі, оқушының сыныптағы жеке тұлға арасындағы қатынастың құрылу жүйесіндегі орны, түрлі жас кезеңіндегі топтарға ортақ факторлар қатарымен анықталады. Сыныптағылардың көп дауысын алған балалар, келесідей сипаттарға ие: мінезі тұрақты, жақсы қабілеттерге ие, бай фантазиясымен және ынтасымен ерекшеленеді; олардың көбі жақсы оқиды, қыздар әдемі сырт көрініске ие. Сыныптағы қатынастың жекелік жүйесіндегі сәтті емес орындағы оқушылар тобы да сипаттрға ие: мұндай балаларға құрбыларымен қарым-қатынас жасауы қиын, сыйымсыз, сотқар, дөрекі, тұйық болуы мүмкін және де қызғаншақ, салақ болуы мүмкін. Социометриялық дәрежеге ие бірінші сыныптағылар үшін, көбіне келесідей ерекшеліктер маңызды: сұлу сыртқы көрініс, сынып белсендісі болу, заттармен, тәтті тағамдармен бөлісуге даярлық. Бұл жастағы екінші орынға оқуға деген қатынасы және жақсы үлгерім ие. Сыныптағы атақты балалар үшін сонымен қатар физикалық күш те үлкен мәнге ие. «Тартымды емес» оқушылар келесідей ерекшеліктерімен сипатталады: сыныпта белсенді болмау; құлығының және оқуының нашар болуы; достықтағы тұрақсыздық; тәртіп бұзушылармен дос болу және де жылауықтық.

Осылайша бірінші сыныптағылар құрбыларын оңай көрінетін сыртқы және мұғалім назарына жиі ілігетін сапаларына қарап бағалайды. Бастауыш сынып жасының соңына қарай, оқушылар құрбыларын, бірінші сыныптағыдай мұғалімнің қоғамдық тапсырмаға тағайындаған оқушыны емес, оның шынайы ұйымдастырушылық қабілеттілігін, қоғамдық белсенділігін, және де бұрынғысынша - әдемі сыртқы келбетті бағалайды. Бұл кезеңдегі балалар үшін белгілі бір жеке тұлғалық сапалар да маңызды: өз беттілік, өзіне сенімділік, әділдік. Үшінші сыныпта оқу екінші орынға ауыса бастайды. «Тартымды еместер» үшін үшінші сыныпта: қоғамдық пассивтілік; басқаның заттарына, еңбекке деген қатынастың қара ниеттілігі.

Ереже бойынша, жас ұлғайған сайын балаларда құрбы топтарындағы өзінің орнын саналы түрде ұғыну адекваттылығы және толықтығы жоғарылай бастайды. Бірақ бұл кезеңнің аяғында, сонымен қатар үшінші сыныптағыларда өзінің әлеуметтік дәрежесін қабылдау, адекваттылығы бірден төмендеп: сыныптағы жақсы орынға ие балалар оны бағаламауға бейім болып, және керісінше, өздерінің бұл жағдайларына көңілдері толады. Бұл бастауыш сынып жастың аяғында өзіндік сапаларын қайта құру жүріп жататындығын білдіреді. Оған жеке тұлға арасындағы қатынас және де оны ұғыну да кіреді. Сөзсіз, бұл, осы жаста құрбы топтарында белгілі бір орынға ие болу қажеттілігінің туындауымен байланысты. Бастауыш сынып кезеңінің аяғында құрбыларының ролінің өсуіне мына факт куә бола алады: 9-10 жастағы оқушылар сыныптастарының көзінше алынған ескертулерге әдеттегіден қаттырақ толғанады (уайымдайды), олар ұялшақ келіп, тек бейтаныс ересек адамдардан ғана емес, өзімен жасты басқа балалардан да ұяла бастайды. Бұл жастағы өтіп жатқан құрбыларымен қарым-қатынастағы өзгерісті «тәрбиеленуші» шараларды ұйымдастыруда ескеру қажет. Жекелік қатынас жүйесі әр адам үшін эмоциональды маңызды болып келеді, өйткені оның бағалаушылығымен және оны жеке тұлға ретінде тануымен байланысты.Сондықтан құрбы топтарындағы орнына қанағаттанбауды балалар бастан қиын кешіреді және жиі адекватты емес реакцияларының себебі болып табылады (Славина Л.С., 1996).

Алайда, егер балада ең болмағанда бір өзара байланыстық болса, ол жеке қатынас жүйесіндегі өзінің жаман орнына қатты күйзелмей, ол туралы ойлай бермейді. Сол бір жарылыс өзара таңдаудың өзі өзіндік психологиялық қорғаныс болып табылады және баланы «шетте қалғаннан» танылған, мойындалғанға айналдырған соң, бірнеше кері тануларды да теңестіре алу мүмкін. Бастауыш сынып оқушылардың өзара қатынастардың туындауына шешуші ролді педагог жасайды. Мектептің оқу жылы басында, әлі балаларды өзі және сыныптастары туралы қатынас құрмай тұрғанда, олар сөзсіз мұғалімнің бағалаушылғын қабылдайды, меңгереді. Педагогтардың түрлі әлеуметтік дәрежедегі балаларға берген мінездемелердің анализі, педагогтардың өздері де бөлектенген балаларды жақсы көрмейтіндерін көрсетеді (Коломенский Я.Л., 1969).

Бұл дегеніміз, мұғалімдердің өздері ерікті немесе еріксіз түрде баланың сыныпта оңашалануына септігін тигізеді. Өзара қатынас жүйесі де оқушы жағдайына кері әсер ету – бұл бір оқушыны бүкіл сынып алдында мақтай беру де, яғни бүкіл сыныпқа қарсы қою деген сөз. Көбінесе жалпы ұсыныстар келесідей (Колменский Я.Л.,1969):

1. Оңашаланған оқушыны қызықты әрекетке кіргізу;

2. Ең бірінші баланың орнына (жағдайына) байланысты әрекетте жетістікке жетуге көмектесу;

3. Баланың жиі психологиялық оңашалану себебі болып табылатын аффективтілігін (ренжу, т.б.) жою;

4. Кейбір балалардың өзіне деген сенімділігін шыңдау керек;

5. Жанама шараларды қолдану: мысалы, беделі бар құрбыларына әлсіз баланы қолдап тұруға ұсыну /35/.

Құрбыларымен достық қарым-қатынас орнату үшін, балада өз беттілік, өзіне сенімділік, ынтасы сияқты сапаларының болуы үлкен мәнге ие. Бастауыш сынып жаста балада, ереже бойынша, өзінің оқу қабілеттілігі, жалпы мүмкіндіктері сияқты белгілі бір өзін-өзі бағалаушылық қалыптасады. Әрине, өзін бағалаушылық жоғары және адекватты болған жақсы. Баланың мынаны білуі өте маңызды: Мен мынаны істей аламын, ал мынаны Мен бәрінен жақсы істей аламын. Бәрінен жақсы істей алу қабілеттілігі бастауыш оқушылары үшін өте маңызды. Дәл осы жастық кезеңнің, сәтсіз жағдай болса, толық еместік сезімінің немесе сәтті ситуация болса, өзіндік үйрене алу, компетенттілік сезімінің дамуын анықтайтын баланың түрлі үйренулерді үйренуге ұмтылысымен сипатталатыны бекер емес. Әр бала өзінің құндылығы мен қайталанбайтындығын сезіну маңызды. Үлгерім бұл жерде –анықтаушы критерий емес, өйткені балалар енді, өздерінің және басқалардың оқуымен байланысты емес сапаларын бағалай бастайды. Әр балаға өздерінің мүмкіндіктерін, істей алу құндылықтарын ашуға көмектесу өте маңызды (Дубровина И.В., 1998).

Осылайша, баланың үйренулерді, оны өзінің күшті және әлсіз жақтарын білу құрбыларымен қарым-қатынаста көбірек компетентті болуға мүмкіндік беретін, өз беттілік, өзіне сенімділік, жеке тұлғалық тәуелсіздігінің қалыптасуына негіз болып табылады. Коммуникативті компетенттіліктің қалыптасуы мазасыздану деңгейінің төмендеуіне әкеледі деген ұсынысты, біз, тәжірибе жүзінде тексеруді бекіндік.